O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi ajiniyoz nomidagi nukus davlat pedagogika instituti fizika-matematika fakulteti

2.2–§. Elementar zarralarning asosiy parametri. 
Elementar zarralarning tinch holatdagi massasi ular uchun etalon bo‘lib 
xizmat qiladi. Vir turdagi zarralar bir-biriga shunchalik o‘xshashki, ularni bir-
biridan ajratib bo‘lmaydi. Bu xol ayniqsa ularning massasi o‘zaro aniq tengligida 
ko‘rinadi. Zarralarning massasi odatda ular xarakatdaligida o‘lchanadi: xarakat 
natijasida nishon jism tuzilishini buzishiga qarab uning energiyasi, magnit 
maydonda xarakat trayektoriyasining egriligiga qarab uning impulsi aniqlanadi. 
Xuddi makrodunyodagidek, mikrodunyoda ham mexanik xarakat uchun zarraning 
massasi, to‘la energiyasi va impulsi orasida bog‘lanish mavjud. Elementar zarraning 
massasi aniq miqdorga teng. Shuning uchun zarraning energiyasini va impulsini 
aniq o‘lchash bilan uning massasini to‘g‘ri topamiz, so‘ngra zarrani o‘zini 
aniqlaymiz. 
Eynshteynning nisbiylik nazariyasiga ko‘ra, tezlik ortishi bilan jismning 
massasi ortadi, ya’ni qo‘shimcha xarakat massasiga ega bo‘ladi: 
2
2
0
1
c
v
m
m


(3.2.1) 
bunda c — yorug‘lik tezligi, m — υ tezlik bilan harakatlanayotgan jismning 
massasi, m
0
 — shu jismning tinchlikdagi massasi. Jismning massasi uning tezligini 
o‘zgartirishga bo‘lgan karshiligining miqdoriy ifodasidir. Shuning uchun ham jism 
tezligini yorug‘lik tezligiga yaqin yoki teng qiymatga yetkazishga jism massasining 
cheksiz qiymatga intilishi yo‘l ko‘ymaydi. 
Nisbiylik nazariyasida jismning to‘la energiyasi (Eτ) va impulsi (p) uning 
tezligi orqali quyidagicha ifodalangan: 
2
2
2
0
2
1
c
v
c
m
mc
E




(3.2.2) 

---

20 
2
2
0
1
c
v
v
m
v
m
p



(3.2.3) 
Jismning tezligi yorug‘lik tezligiga yaqin katta qiymatga o‘zgarishida uning 
energiyasi va impulsi (3.2.2.) va (3.2.3) ga binoan cheksizlikka intiladi. Bu cheksiz 
energiya jismga tashqaridan berilishi kerak. Tabiatda bunday energiya manbai 
bo‘lmasligi sababli jismning tezligi yorug‘lik tezligiga teng bo‘lolmaydi, xar doim 
undan kichik bo‘ladi. Jismning to‘la energiyasi va impulsi (3.2.2.) va (3.2.3) 
formulalarga asosan o‘zaro quyidagicha bog‘langan: 
2
0
2
2
4
2
0
2
2
E
c
p
c
m
c
p
E





(3.2.4) 
bunda E
0
 jismning tinch xolatdagi massasiga to‘g‘ri keladigan energiyasi: 
2
0
0
c
m
E

(3.2.5) 
Bundan buyon (3.2.5) formulaga binoan elementar zarraning tinch xolatdagi 
massasi to ni energiya o‘lchovida beramiz, chunki elementar zarralar fizikasida 
massani energiya birligida ifodalash qulay. 
Zarraning massasi, energiyasi, impulsi o‘zgaruvchan kattaliklardir. 

---

21 
3.2.1- rasm. Massa, tezlik, impuls va to‘la energiyaning o‘zaro bog‘liqlik uchburchaklari: 
a) tinch holatdagi massa, impuls va to‘la energiya; b) tezlik ortganda, to‘la energiya gipotenuza, 
impuls esa katet kabi ortib boradi. 
Tabiiyki, quyidagi o‘rinli savol tug‘iladi: zarra uchun qanday o‘zgarmas 
xarakteristika uning belgisi sifatida qo‘llanilishi mumkin. Buning uchun yuqoridagi 
(3.2.4) formulada s ni birga teng deb, uni quyidagicha yozamiz: 

---

22 
2
0
2
2
m
p
E


(3.2.6) 
Ushbu formula Pifagor teoremasinyng matematik ifodasini eslatadi (3.2.1- a 
rasm). Agar to‘g‘ri burchakli uchburchakning gorizontal kateti zarraning tinch holat 
massasi m
0
 — vertikal, kateti esa, impulsi deb qaralsa, uning gipotenuzasi zarraning 
to‘la energiyasini beradi. Agar zarra harakatsiz bo‘lsa, uchburchak uzunligi m
0
ga 
teng gorizontal chiziqqa aylanadi. Zarraning tezlatilishi bilan uchburchakning 
vertikal kateti — zarraning impulsi va u bilan birga uchburchakning gipotenuzasi, 
ya’ni zarraning to‘la energiyasi o‘sa boshlaydi (3.2.1-b rasm). 
Avvaliga energiyaning o‘sishi oz, chunki past uchburchaklar uchun 
gipotenuza gorizontal katetga deyarli teng bo‘ladi. Bu oddiy Nyuton mexanikasi 
tavsiflovchi kichik tezlikdagi xarakatlar xoliga mosdir. Tezliklarning katta 
qiymatlarida (υ — c) uchburchak yuqoriga juda cho‘zilgan va gipotenuzasi vertikal 
katetiga deyarli teng. Demak, katta tezliklardagi xarakatlar uchun impuls va 
energiya (ya’ni zarraning massasi) orasidagi farq cheksiz kamayar ekan. Albatta, 
ushbu farq hech qachon nolga teng bo‘lmaydi va har doim (3.2.6) ga muvofiq 
zarraning tinch xolatdagi massasiga teng ekan. Shuning uchun m
0
 ni zarra harakati 
jarayonining o‘zgarmasi — invarianti deyiladi. Boshqacha aytganda, zarra 
qanchalik tezlatilmasin, uning impulsi va energiyasi shunday o‘zaro muvofiq 
ravishda o‘zgaradiki, ularning farqi (3.2.6) ga muvofiq son jixatdan zarraning tinch 
xolatdagi massasini xarakterlaydi. Shunday qilib, zarraning energiyasini va 
impulsini bilgan xolda (3.2.6) dan uning massasini aniqlashda foydalanish mumkin. 
Noma’lum zarralar ustidagi tajribalar paytida xuddi shu yo‘l bilan zarraning 
massasini aniqlaymiz, so‘ngra 3.3.1-jadvalda keltiriladigan ma’lumotlardan 
foydalanib, qanday zarra bilan ish ko‘rganimizni aniqlaymiz. 
Shunday qilib, mikrodunyoning kvant qonunlari haqida yuqorida bayon 
etilganlardan quyidagi muhim besh tushunchani o‘zlashtirib olishimiz kerak: 1) 
mikroob’yektlarga xos xususiyat korpuskula — to‘lqin dualizmi; 2) noaniqliklar 
prinsipi; 3) mikrodunyo qonunlari va jarayonlarining ehtimoliy tabiati; 4) elementar 
zarralar spini; 5) Pauli prinsipi.