O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi begzod Xodjayev, Abdushukur Choriyev, Zuxra Saliyeva pedagogik tadqiqotlar metodologiyasi toshkent – 2018

Suhbat metodi. Bu metod pedagogik kuzatish jarayonida ega bo‘lingan ma’lumotlarni boyitish, mavjud holatga to‘g‘ri baho berish, muammoning echimini topishga imkon beruvchi pedagogik shart-sharoitlarni yaratish, tajriba-sinov ishlari subyektlari imkoniyatlarini muammo echimiga jalb etishga yordam beradi. Suhbat maqsadga muvofiq holda indiviudal, guruhli hamda ommaviy shaklda o‘tkaziladi. Suhbat jarayonida respondentlarning imkoniyatlari to‘la-to‘kis namoyon bilishga erishish muhimdir. Uning sama-rali bo‘lishi uchun quyidagilarga amal qilish maqsadga muvofiq:

1. maqsaddan kelib chiqqan holda suhbat uchun belgilanuvchi savollar-ning mazmuni aniqlash hamda savollar o‘rtasidagi mantiqiylik va izchil-likni ta’minlash;

   
   

2. suhbat joyi va vaqtini aniq belgilash;

   
   

3. suhbat ishtirokchilarining soni xususida ma’lum to‘xtamga kelish;

   
   

4. suhbatdosh to‘g‘risida avvaldan muayyan ma’lumotlarga ega bo‘lish;

   
   

5. suhbatdosh bilan samimiy munosabatda bo‘lish;

   
   

6. suhbatdoshning o‘z fikrlarini erkin va batafsil ayta olishi uchun sharoit yaratish;

   
   

7. savollarning aniq, qisqa va ravshan berilishiga erishish;

   
   

8. olingan ma’lumotlarni o‘z vaqtida tahlil qilish.

   
   

Anketa metodi (fransuzcha – tekshirish). Ushbu metod yordamida pedago-gik kuzatish va suhbat jarayonida to‘plangan dalillar boyitiladi. Anketa metodi ham tizimlangan savollar asosida respondentlar bilan muloqotni tashkil etishga asoslanadi. Anketa savollariga javoblar, ko‘p hollarda, yozma ravishda olinadi. O‘rganilayotgan jarayon mohiyatidan kelib chiqqan holda anketa savollari quyidagicha bo‘ladi:

1. ochiq turdagi savollar (respondentlarning erkin, bafsil javob berishlari uchun imkon beruvchi savollar);

   
   

2) yopiq turdagi savollar (respondentlar «ha», «yo‘q», «qisman» yoki «ijobiy», «qoniharli», «salbiy» va hokazo tarzdagi javob variantlarini tanlash orqali savollarga javob beradilar).

Anketa metodini qo‘llashda ham bir qator shartlarga amal qilish zarur. Ular quyidagilardir:

1. anketa savollari tadqiq etilayotgan muammoning mohiyatini yoritishga xizmat qilishi lozim;

   
   

2. anketa savollari yirik hajmli va noaniq bo‘lmasligi kerak;

   
   

3. anketa savollari o‘quvchilarning dunyoqarashi, yosh va psixologik xususiyatlarini inobatga olish asosida tuzilishi zarur;

   
   

4. anketa savollari respondentlar tomonidan to‘la javoblar berilishini ta’minlovchi vaqtni kafolatlay olishi zarur;

   
   

5. anketa o‘quvchilarning pedagogik va psixologik tavsifnomalarini tuzish manbaiga aylantirib yuborilmasligi zarur;

   
   

6. anketa javoblari muayyan mezonlar asosida puxta tahlil etilishi shart.

   
   

Anketa metodi ijtimoiy so‘rov shaklida sotsiologiya, psihologiyada ham qo‘llaniladi. Pedagogik tadqiqotda ta’lim-tarbiya jarayonining ichki qonuniyatlarini aniqlash, ta’lim-tarbiya samaradorligini oshirish tamoyillarinii, yo‘llarini, shakllarini ishlab chiqishda anketa-so‘rov metodi muhim o‘rin tutadi. Pedagogik faoliyatni o‘rganish bo‘yicha 1899-yilda ilg‘or mamlakatlarda 600 o‘qituvchi, 1911-yilda 14 ming o‘qituvchida so‘rovnoma o‘tkazilgani ushbu metodning tarixiyligidan dalolat beradi.

Anketa (fransuzcha surishtirish, tergov) ma’lumotlar olish uchun to‘ldirilgan varaqa pedagogik ilmiy tadqiqotning muhim metodlaridan biridir. Pedagogik ilmiy tadqiqotning dastlab ishchi ilmiy farazi, rejasi tuzilgandan keyin anketa so‘rovnoma ishlab chiqiladi. So‘rovnomada avvalo, axborot olishdan boshlanadi, keyin anketa tuziladi. “Iner’vyu” inglizcha uchrashuv, ikkinchi ma’noda: xabar intervyu va mulohazali intervyu bir yoki bir necha shaxs bilan muhim masala yuzasidan suhbat. Demak, anketa so‘rovnomada avvalo tadqiqot obyekti bilan mulohaza, suhbat o‘tkazish o‘rganiyotgan muammoga shaxsni yoki ijtimoiy guruhni munosabatini aniqlash mumkin. Suhbatlar umumiy shaklda ham tashkil etilishi, qisqa va batafsil suhbat orqali ijtimoiy guruh yoki shaxsning holati aniqlanadi. Belgilangan mavzuda suhbatda maqsadga muvofiq mulohaza yuritish, tadqiqot obyektini hamkorlikka yo‘naltirish mumkin. SHuni e’tiborga olish lozimki, suhbatda ham anketada ham savollar, ochiq, yopiq, yarim ochiq ma’noda mazmunda bo‘ladi.
Anketa metodini qo‘llashda mavjud sharoitda uning qulayligi, imkoniyati hisobga olinadi. Muammoning o‘rganilganlik darajasini aniqlash izlanuvchiga o‘z tadqiqot yo‘nalishini belgilashda anketa metodi samarali bo‘ladi. YA’ni, tadqiqot muammosiga doir maqsad, vazifalar bo‘yicha anketalarning aniqligi, muhim qirralarni qamrab olgani ilmiy izlanish natijasini kafolatlaydi.
Anketa savollarini tuzishda tadqiqotchidan metodologik madaniyat talab etiladi. Savollarni mantiqan pedagogik qoidalarga, mavjud shart - sharoitga, o‘rganilayotgan muammoga, ilmiy farazga mosligi; savollarda qisqa mantiq qoidalarining hisobga olinganligi; savollarni hamma uchun tushunarli bo‘lishi; savollarga javoblar ifodalanganligi; ochiq savollarda javob beruvchi fikrini o‘zi ifodalashga yo‘naltirilganlik; yopiq savollarga alternativ “ha” “yo‘q” javoblarida muammoning asosiy mohiyatini ifodalanishi kabilar.
O‘quvchilar o‘rtasida o‘tkaziladigan anketa so‘rovnomada savollar soni 8,10 tadan oshmasligi, o‘rta maxsus va kasb-xunar ta’limi talabalari uchun mustaqil fikrni ifodalashga yo‘llaydigan savollar bo‘lishi mumkin. O‘quvchilar o‘rtasida o‘tkaziladigan anketa so‘rovnomada avvalo 5,6 nafar o‘quvchida o‘tkazib sinash mumkin. Agar 6-sinf o‘quvchilarida o‘tkazilgan anketa savollariga javoblar qiyinlik qilsa tadqiqotchi o‘z javobi shaklini tavsiya qilishi mumkin. Masalan:

1. Sizning fikringizcha haqiqiy do‘stlik nimada? Ikkita eng muhim fazilatning ostiga chizing.

   
   

Do‘stona hamkorlik, og‘ir sharoitda o‘rtog‘ini qo‘llash.

Bir birini tushunish, hamfikrlilik.
Ishonch va ochiq ko‘ngillik.
Haqiqatni o‘rtog‘iga ochiq ayta olish,talabchanlik.
Sadoqat va olijanoblik.
2. Sizning sinfingiz o‘quvchilari o‘rtasida do‘stlikka nima to‘siqlik qildi? Eng muhim illatlar ostiga uch chiziq, ikkinchi darajaliga ikki chiziq, uchinchi darajali illatga bir chiziq qo‘ying.
- hasad raqobat, o‘zini ustun qo‘yishga intilish;
- aldash, yolg‘onchilik, bir biriga ishonmaslik;
- faqat o‘zi haqida o‘ylash;
- bir-birimizni yaxshi bilmaymiz;
- umumiy maqsadimiz yo‘q.
Anketa metodi tajriba-sinov ishlarini tashkil etishda yordamchi vosita hisoblanadi. Dastlabki anketa so‘rovnomada muammoni obyektiv holatini aniqlash imkoniyati yaratilsa, eksperimentdan keyin o‘tkaziladigan anketa so‘rovnomada tajriba natijalarini baholashga sharoit yaratiladi.

Anketa so‘rovnoama tuzishga qo‘yiladigan talablar:

1. Avvalo tadqiqot obyekti, predmeti o‘rganayotgan jarayon tarkibini, mezonini aniqlash, kuzatish orqali erishiladigan daraja; maxsus tashkil etiladigan vaziyatda voqelik; anketa so‘rovnomadan kutilgan natija. Anketa so‘rovnomaga jalb etiladiganlar miqdori, soni, ijtimoiy holati jinsi, yoshi, ma’lumoti, moddiy ta’minoti, yashaydigan manzili: shahar, qishloq, ko‘cha va hokozo ko‘rsatilishi, anketa o‘tkazishga sarf qilinadigan vaqt belgilanishi lozim. SHuningdek, anketa o‘tkazish vositalari, jihozi, sharoiti, holati, tipik oila, bola, shaxs turmush tarzi hisobga olinishi;

   
   

2. Anketa tadqiqot mazmuni, tarkibi bilan bog‘liqligi, savollarga obyektiv javob olish, masalan, Seni matematika darsiga munosabating? Masalasi “Sevgan faningni ayt?”, “Sening sevimli o‘qituvching?”, “Seni sevgan mashg‘uloting? savollarida tekshirib ko‘rish mumkin. Ma’lumot olish metodikasini yaratish, qanday sharoitda anketa o‘tkaziladi, ma’lumotlar qanday olinadi kabilar.

   
   

3. Anketa tuzishda javoblarni matematik tahlil qilish, umumlashtirish, matematik statistika va sotsiometriyaga mosligiga erishish; obyektiv javob olish uchun so‘rovnomalar o‘tkazilayotganlar shaxsiga hurmat ifodasi “Sizdan iltimos”, “Marhamat javob bering”, “Sizning fikringiz qanday” va hokozo iltifotli, samimiy murojat aks etishi maqsadga muvofiq. Savollar hammaga tushunarli bo‘lishi, savollarda mantiqiy izchillik, savollarni so‘rovnoma o‘tkaziluvchilar izzat nafsiga tegmaslik kabilar.

   
   

4. Anketa oldindan tayyorlanishi, ko‘p nusxada chop etilishi yoki doskada yozilishi.

   
   

5. Anketa so‘rovnomaga qancha ko‘p jalb qilinsa shuncha ishonchli javob olish mumkin. Faqat tipik sotsial xususiyatlarni hisobga olish maqsadga muvofiq.

   
   

6. Anketa tashkil etishda so‘rovnoma o‘tkazilayotganlar ijodiy munosabati, qiziqishi, kutilayotgan javob mohiyati aniqligi. O‘quvchilar o‘rtasida o‘tkazilayotgan anketa savollarga javob variantlari ko‘rsatilishi mumkin.

   
   

Anketa metodi pedagogik ilmiy tadqiqot metodlari bilan uzviy bog‘liq, bir-birini to‘ldiradi, ta’lim-tarbiya jarayonlarining qonuniyatlarini aniqlashga, istiqbolini belgilashda muhim o‘rin tutadi.