O‘zbekiston Respublikasi Oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi Buxoro Davlat Universitetining Pedagogika Instituti

Tayyorlov guruh. Maktabga tayyorlash guruhida tarbiyachi bolalarning 10 ichida sanash, ajratib sanash ko’nikmalarini takomillashtiradi. Bolani har xilyo’nalishda sanashga, qaysi buyumlar sanalganini, sanash qaysi buyumlardan boshlanganini eslab qolib, hech bir buyumni ikki marta sanamay, bitta ham buyumni o’tkazib yubormay sanashga o’rgatiladi. “Tengdan”, “baravardan”, “ko’p”, “kam” tushunchalarni o’zlashtirish, shuningdek sanoq ko’nikmalarini puxta shakllantirish ko’p miqdordagi rang – barang mashqlardan va ko’rsatmali qo’llanmalardan foydalanilgandagina mumkin bo’ladi. Tarbiyachi buyumlarni har xil kombanasiyalarda; bir guruhni qator qilib, ikkinchi guruhni doira bo’yicha, boshqasini esa bir nechta (2-3 qism) guruh qilib qilib joylashtiradi va h.k. Tarbiyachi bolalani shunday usullarni izlashga undaydiki, ular yordamida buyumlarning joylashishlariga nisbatan qulay va tez hisoblash mumkin bo’ladi. Bolalarga tovushlarni, harakatlarni sanashga, buyumlar miqdorini sezish bo’yicha aniqlashga doir topshiriqlar berish zarur. Mazkur yosh bosqichida bolalarni tartib sanoq bo’yicha mashq qildirish davom ettiriladi. Masalan, tarbiyachi 5-8 ta buyum tasvirlangan kartochkani bolalarga ko’rsatadi. Hamma buyumlar qancha ekanini, u yoki bu buyum sanoq bo’yicha nechanchi ekanini so’raydi. (Daftar oldida nechta buyum taribdi? Qaysi buyumlar? Kitob bilan ruchka orasida qaysi buyumlar turibdi? Ruchka sanoq bo’yicha nechanchi? va h.k.) Maktabga tayyorlash guruhida bolalar sonlarning teskari kelish tartibi bo’yicha sanashga o’rgatiladi. Dastlab bunday mashqlar konkret materialda o’tkaziladi. Bunday mashqlarni uncha katta bo’lmagan sonlardan boshlash tavsiya etiladi. Masalan, tarbiyachi stoliga 5 ta o’yinchoq (buyum) qo’yilgan. Bolalar bu buyumlarni sanab bo’lganidan keyin tarbiyachi ularni bittadan olishni aytadi, bolalar esa qolgan o’yinchoqlar sonini (...beshta..., to’rtta..., uchta..., ikkita..., bitta ... hech nima) aytishlari kerak. Mashqdan mashqqa o’tilgani sari buyumlar miqdori ko’paytirib boriladi. Shundan keyin bolalarda sonlarni teskari tartibda ko’rgazmali materialsiz ayta olish malakasi asta –sekin hosil qilina boradi. Shu maqsadda “Keyingi (oldingi) sonni ayt”, “Sanashni davom ettir”, “Keyingi (oldingi) sonni ayt”, “Sanashni davom ettir”, “Kichik sonni ayt”, “Kim katta?” “Koptokni ushla” kabi og’zaki didaktik o’yinlar tavsiya qilinadi. Maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalar raqamlar bilan tanishganlaridan keyin, bunday o’yinlar raqamlardan foydalanib o’tkaziladi. Bolalar raqamli kartochkalarni natural qator sonlarining kelishi kartochkalarni natural qator sonlarining kelishi tartibida joylashtiradilar. So’ngra tarbiyachining topshirig’iga binoan sonlarni teskari tartibda (beshdan boshlab, ettidan boshlab, to’qqizdan boshlab a h.k.dan boshlab) aytadilar. Mashg’ulotlar mazmuniga 10 ichida sonlarning birlardan iborat tarkibini mustahkamlashga yo’naltirilgan mashqlarni kiritish zarur. 7 yoshga qadam qo’ygan bolalarni o’qitishda raqamlar bilan tanishtirishga katta o’rin ajratiladi. Tarbiyachi buyumlar miqdori haqida tushunchani ularni sanash bilangina emas, balki kattalardek raqamlarga qarab ham bilish mumkinligini aytadi. Rasmdan samolyotni ko’rsatadi va darhol 1 raqamini qo’yadi. Shundan keyin qator mashqlar bajariladi. Masalan, tarbiyachi 1 raqamini namoyish qiladi, bolalar esa shuncha buyumni ko’rsatishadi. Tarbiyachi nechta buyumni ko’rsatsa, bolalar qanday raqam kerakligini aytishadi va uni o’z oldilariga qo’yishadi. 1 raqami haqidagi bolalarning tasavvurlarini mustahkamlash uchun ularga 1 dan qancha katta, 1- 2dan qancha kichik va h.k.ni raqamlar bilan ko’rsatish so’raladi. Maktabgacha yoshdagi bolalarni 2 raqami bilan tanishtirish uchun yuqorida tavsiflangan usullardan ham, yangi usullardan ham foydalanish mumkin. Masalan, tarbiyachi xonadagi buyumlarning qaysilari haqida “ikkita” yoki “ikkitadan” deyish mumkinligini so’raydi (buyumlar oldindan tayyorlab qo’yilgan bo’lishi kerak), yoki flanelegrafga 2-3 juft buyumni qo’yadi va larning nechtaliini raqam bilanbelgilash mumkinligini aytadi va uni ko’rsatadi. Bolalar beshta raqamning hammasi bilan sekin –asta ana shunday tanishtiriladi. Bilimlarni mustahkamlash har xil amaliy mashqlar jarayonida amalga oshiriladi. Bunday mashqlar asosida bolalar qaysi son katta ekanini faqatgina real buyumlarda emas, balki raqfamlarda ham ko’rsata oladi. Tarbiyachi bolalarga ko’rsatgan raqamga mos keladigan miqdordagi buyumlarni ajratib sanashni; buyumlarni qayta sanab, natijasini ovoz chiqarib aytmaslikni, uni raqamlar yordamida ko’rsatishni; raqamli kartochkalarga nisbatan orientir olib, qaysi son qaysi sondan katta va qancha katta (kichik) ligini aniqlash (raqamni ko’rsatish bilan) topshiriqlarini bajarish mumkin. Raqamlarni o’zlashtirish kichik sonlarning hosil bo’lishiga doir mashqlar orqali amalga oshiriladi. Tarbiyachi 5 ta buyum qo’yadi. So’ngra 1 ta buyumni olib qancha qolganini raqam bilan ko’rsatishni so’raydi. 1 tadan buyumni olish to 0 raqamini ko’rsatguncha davom ettiriladi.Raqamlar yordamida bolalar keyingi (oldingi) soni aniqlash va aytishga o’rgatiladi. Masalan, bolalarni aniqlash va aytishga o’rgatiladi, masalan, bolalarga 6 raqami beriladi va keyingi sonni raqam bilan ko’rsatish so’raladi? 7 raqamini ko’rsatib, oldingi sonni ko’rsatishni so’raladi va h.k.
Maktabga tayyorlov guruhida bolalarning sonning 2 ta kichik sondan iborat tarkibi haqidagi tasavvurlari shakllantiriladi. Sonni 2 ta ikichik songa ajratish va 2 ta kichik sondan bitta katta son hosil qilishga o’rgatiladi. Maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarni sonlarni 10 ichida hosil qilish a yoyish (ajratish) ning mumkin bo’lgan hamma hollari bilan tanishtirish kerak. Bu bilan bog’liq bo’lgan mashqlarni 3 sonidan boshash maqsadga muvofiq. Tarbiyachi flanelegrafga 3 ta eman yaprog’ini joylashtiradi, yaproqlar nechta va ular qanday rangda ekanligini so’raydi. So’ngra 1 ta yashil yaproqni 1 ta sariq yaproq bilan almashtiradi. Nima o’zgarganligini, yashil yaproqlar nechtaligini va sariqlari nechtaligini so’raydi (2 ta yashil va 1 ta sariq, jami 3 ta, demak, 3 – bu 2 va 1). Yana sariq yaproq o’rnini almashtirib, uni yashil yaproqlardan oldinga qo’yadi va jami yaproqlar qanchaligini, qaysi yaproqlar qanchaligini so’raydi (1 ta sariq va 1 ta yashil, demak, 1 va 2 yana 3).
Boshqa sonlarning tarkibi bilan ham bolalarni shunga o’xshash tanishtirish kerak:
4 – bu 3 va 1; 1 va 3; 2 va1;
5 – bu 4 va 1; 1 va 4; 3 va2; 2 va 3;
6 – bu 5 va 1; 1 va 5; 4 va 2; 2 va 4; 3 va 3;
7 – bu 6 va 1; 1 va 6; 5 va 2; 2 va 5; 4 va 3; 3 va 4;
8 – bu 7 va 1; 1 va 7; 6 va 2; 2 va 6; 3 va 5; 4 va 4;
9 – bu 8 va 1; 1 va 8; 7 va 2; 2 va 7; 6 va 3; 3 va 6;
10 – bu 9 va 1;
1 va 9; 8 va 2; 2 va 8; 7 va 3; 3 va 7; 6va 4; 4va 6; 5 va5.
Sonlarning 2 ta kichik sondan iborat tarkibini o’rganishda bolalarni faqat katta bilan kichikni (7 va 1 – bu 8) ham mashq qildirish tavsiya etiladi. Maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarning sonning 2 ta kichik sondan iborat tarkibigiga doir bilimlarini mustahkamlash uchun kartochkalar, buyumlar bilan, keyinroq esa raqamlar bilan har xil mashqlardan, “Topchi, ikkinchi qo’limda nechta?”, “Sanoq lotosi”, “Senda qancha?”, “Qo’sh, ol” kabi o’yinlardan foydalanish kerak. Sonning tarkibi bilan tanishtirish bolani qo’shish va ayirishga doir sodda masalalarni echishga olib keladi.