uchuvchan (ammiak, ammoniy karbonat) va og`ir ishqorlar (soda, potash)ga
ajraldи.
XIII asrga kelib Evropa olimlari nafaqat alkimyo soxasida, balki boshqa
jabxalarda xam ulkan muvaffaqiyatlar qozondilar. Magnit kompasining kashf
etilishi dengiz sayyoxatini juda ri-vojlantirdi. Afrika qirg`oqlari o`rganilgandan
keyin Evropa-liklar 1497 yildan boshlab bu qit`a atrofida suzib chiqdilar, endi
musulmon davlatlarini cheklab o`tish va bevosita Xindiston bilan savdo-sotiq
qilish imkoniyati tug`ildi. Bu davrning muxim va dolzarb muvaffaqiyatlaridan biri
Xristofor Kolumbning 1492-1504 yillardagi dengiz osha sayyoxati bo`ldi.
Kolumbning o`zi bu yangiligini tan olmasa xam, Er qit`asining ikkinchi yarmi
kashf etildi. Evropaliklar barcha erishgan yutuqlari va dengiz osha navigatsion
kashfiyotlari bilan o`zlarining barcha xalqlardan ustun ekanliklari va yunon
olimlari oddiy insonlargina deb xisoblay boshladilar. Ular boshqa fanlar soxasida
xam o`zlarining afzalliklarini isbotlashga urinishardi. "Buyuk kashfiyotlar" asrida
nemis tadqiqotchisi Iogann Gutenberg (1397-1468 yy.) kitob chop qilish stanogini
birinchi bo`lib yaratdi. Эndi tarixda birinchi marta kerakli miqdorda arzon kitob
chiqarish imkoniyati yaratildi. Dastavval yuqorida aytganimizdek, Lukretsiyning
poemasi bosib chiqarildi. 1543 yil boshlarida ikkita kitob chop etildiki, bular o`z
davrida insoniyat uchun misli ko`rilmagan dara-jadagi ilg`or fikrlar edi. Polyak
astronomi Nikolay Kopernik (1473-1543 yy.) koinot markazi qadimgi astronomlar
ta`kidla-ganidek Er emas, balki Quyosh deb e`tirof etdi va planetalarning
geliotsentrik tuzilishini isbotlab berdi. Ikkinchi kitob mual-lifi flamandiyalik tabib
Andrey Vezaliy (1514-1564 yy.) odam anatomiyasini juda moxirlik bilan
tushuntirdi va bu xaqdagi qadimiy yunonliklar tushunchalarini o`zgartirib yubordi.
17
Frensis Bekon (1561-1626 yy.) o`z davrining ilm-fan yangiliklaridan baxramand
bo`lgan etuk olim 1620 yilda yozgan "Yangi organon" asarida "Alkimyogarlar va
sexrgarlarning ishi xech qanday kashfiyot bo`li-shi mumkin emas, u faqat kulgi va
ko`z yoshiga arziydi",- deb ularning ishlarini tanqid qiladi.
Evropada olimlar o`zlarining kashfiyotlari va yaratgan yangiliklari uchun
cherkov va uning inkvizitsiyasi tomonidan qanday "mukofotlanganliklarini"
quyidagi ma`lumotlardan bilamiz. O`rta asrlarda birgina Ispaniyaning o`zida 30000
ko`proq kishi ilm-fan, taraqqiyot yo`lida qilgan xizmatlari, kashfiyotlari va xur
fikrlari uchun o`tda kuydirilgan. 290000 kishi turli qiynoq, qamoq va surgun
jazolariga duchor etilgan. Papa Adrian VI ning o`zigina besh yil ichida 1620
kishini tiriklayin o`tga tashlagan. XVI asrda yashagan alkimyo, fiziologiya,
tibbiyot bilan shug`ullangan, fanga gaz tushunchasini kiritgan, gollandiyalik
tabiatshunos Yan Baptist van Gel'mont (1579-1644 yy.) xam ishlari uchun
ruxoniylar va xukmronlar tomonidan uzoq vaqt zindon qiynog`iga maxkum etildi.
Tayanch iboralar
Materiya. Materiya elementlari. Atom, molekula, miksis- kimyoviy birikma.
Hydrargerum - suyuq kumush (simob). Alkimyogarlar. Galenit-qo`rg`oshin-
kumush-oltin. Simob-oltingugurt nazariyasi. Donishmandlik tarozisi (o`lchamlari).
Arab va evropalik alkimyogarlar. Ruxoniylarning kimyo fani va uning yutuqlariga
munosabati. Koinot markazi. Tabiatshunoslarning yutuqlari. Эritma tayyorlash,
cho`ktirish, xaydash, bug`lantirish. Sublimatlash, kal'tsinatsilash (kuydirish),
qayta kristallash, ekstraktsiyalash. "Zar suvi" yoki "podshox arog`i". CHerkov
inkvizitsiyasи.
Nazorat savollari
1. Dastlabki falsafiy ta`limot va dualistik tushuncha moxiyatini yoritib
bering.
2. Xitoy olimlarining dualizmi va 5 unsur xaqidagi fikrlari.
3. Yunon olimlarining materiya xaqidagi tasavvurlari.
4. Tit Lukretsiy Kar "Buyumlarning tabiati" nomli poemasida nima xaqida
gapiradi ?
5. Aristotel' ta`limotining moxiyatini yoritib bering.
6. Alkimyo moxiyati nimadan iborat va alkimyogarlarning urinishlari
nimaga qaratilgan edi ?
7. "Zar suvi" yoki "podshox arog`i" deganda alkimyogarlar nimani ko`zda
tutishgan ?
8. Xur fikrli tabiatshunoslarga nisbatan Evropa ruxoniylari qanday
choralarni qo`lladilar ? Ularning qiynoq usullari sizga ma`lummi ?
Adabiyotlar
1. Figurovskiy N.A. Ocherk obshey istorii ximii.- M.: Nauka.- 1969.- 455
s.
18
2. Bikov G.V. Istoriya organicheskoy ximii.- M.: Nauka.-1978.-379s.
3. Solov'ev Yu.I. Istoriya ximii.- M.: Prosveshenie.- 1976.- 367 s.
4. Volkov V.V., Vonskiy E.V., Kuznetsova G.I. Vidayushiesya ximiki mi-
ra.- M.: Visshaya shkola .- 1991 .- 656 s.
3- MA`RUZALAR. BUYuK SHARQ TABIATSHUNOS-
ALLOMALARI VA ULARNING FANGA
BO`LGAN MUNOSABATLARI
REJA:
1. Buyuk sharq olimlarinig xayot faoliyati,
2. Ularning kashfiyotlari, erishgan yutuqlari.
Jobir ibn Xayyom
Tus shaxrida tug`ilgan va IX asrda yashagan arab alkimyogari Jobir ibn
Xayyom (721-815 yy.) matematika, tabobat, kimyo fanlari bilan xam
shug`ullangan. Uning eng buyuk asarlari фаќатгина 1927-1929 yillardagina arab
qo`lyozmalari orasidan tasodifan topilgan. Bu alloma Evropa adabiyotlarida Geber
nomi bilan mashxur bo`lib, Aristotelning to`rt unsur-stixiyalar xaqidagi
ta`limotiga asos-langan xolda simob-oltingugurtning barcha elementlar asosi
degan "nazariyani" yaratdi. Metallarning paydo bo`lish nazariyasini xam Jobir
yaratgan, bu davrda ayrim noaniqliklarga xam yo`l qo`yilib "Etmishlar kitobi"
asossiz ravishda Jobirga nisbat berildi. O`sha zamonda yozilgan alkimyoviy
traktat-risolalardan farqli o`laroq uning asarlari oddiy xaydash, quruq xaydash,
eritmalar tayyorlash, qayta kristallash, nitrat kislota, kumush nitrati, novshadil,
sulema olish, metallarni suyuqlantirish kabi kimyoviy amallarni aniq bayon qilgan.
Jobirning fikricha, er qa`rida ikki xildagi bug`lanish mavjud:
a) Suvning bug`lanishidan keladigan (nam) bug`dan simob bunyod bo`ladi,
b) Erning o`z moddasidan ko`tariladigan quruq tutun oltingugurtni xosil
qiladi.
Oltingugurt metallar otasi,
Simob metallar onasi.
Ular er qa`rida birikib turli noasl metallarni xosil qiladi, faqat oltin va
kumush oltingugurt va simobning etuk nisbatda birikishidan nixoyatda toza xolda
olinadi, ularni er qa`rida olish juda qiyin. SHuning uchun xam sof oltin olish uchun
uning xosil bo`lishini "tezlashtiruvchi" birikma qo`shilishи kerak. Qadimgi
tushunchalarga qaraganda bu modda quruq poroshok xolida bo`ladi. Yunonlik
faylasuflar bu moddani xerion arablar al-iksir deb atashgan bo`lsa, va nixoyat,
evropaliklar tilida eliksir degan shaklga aylandi. Evropada bu birikmaning nomini
boshqacha falsafiy tosh deb xam aytishardi. Juda ko`p metall buyumlarning sirtini
oltin bilan qoplashda (oltin suvi yurgizish) uning simob bilan xosil qilgan
amal'gamasi ishlatiladi. Olib borilgan ishlar ko`lami Jobirning simob va
19
oltingugurt xossalarini juda yaxshi bilganidan darak beradi. Metallarning kelib
chiqishi nazariyasiga ko`ra simob va oltingugurt aloxida element deb
xisoblanmasdi.
"Falsafiy
simob"
ularning
yaltiroqligini,
qattiqligini,
bolg`alanishini va "falsafiy oltingugurt" ularning o`zgaruvchanligi, yonishini
belgilaydi. Simob er qa`rida uchraydi, u jismlarning sirtiga yopishmaydi va o`ta
xarakatchandir. U xossalari jixatdan boshqa metallarga nisbatan tabiatan
qo`rg`oshin, qalay va oltinga yaqin turadi. Simob bilan kumush amal'gama xosil
qiladi, ammo mis bilan juda qiyin reaktsiyaga kirishadi. Temir bilan xam simob
amal'gama xosil qiladi, faqat biz biladigan va sir tutadigan san`timiz maxsulini
qo`shsak, bu jarayon amalga oshadi deydi Jobir. Uning fikricha, oltingugurt
o`zgarmas tarkibli, bir jinsli modda, uning materiyasi negizida yog`i bor, ammo bu
moyni oddiy xaydash usuli bilan ajratib bo`lmaydi. Qattiq qizdirilganda
oltingugurt yo`qolgandek bo`ladi, chunki u rux kabi uchuvchandir. Oltindan
boshqa barcha metallar oltingugurt bilan qizdirilganda reaktsiyaga kirishadi,
oqibatda ularning massasi ortadi.
SHarqda va G`arbda yashab ijod qilgan barcha alkimyogarlar Jobirni o`z
ustozlari deb tan olishadi. Arab va O`rta Osiyo olimlarining ishlarida simob va
oltingugurtning "ota-onalik" nisbatiga ko`ra o`sha paytdagi ma`lum 7 metallni
xosil qilish mumkin deb xisoblashgan va shuni amalga oshirish uchun urinishgan.
Kindiy
Abu Yusuf bin Isoq al-Kindiy (800-870 yy.) mashxur arab faylasuf,
matematik, astronom va tabibi Basrada tug`ilib, Bag`dod shaxrida vafot etgan.
Kindiy birinchi arab aristotelchilaridan bo`lib, SHarq peripatetizmi (aristotelizm)
asoschisi xisoblanadi. Aristotel', Эvklid, Ptolomey kabi qadimgi yunon faylasufla-
rining asarlariga 40 dan ortiqroq risola va sharxlar yozgan. Kindiy qarashlari o`sha
davrdagi ilg`or oqim - mu`taziliylar ta`limoti baln uzviy bog`liq. Kindiy fikricha
olam yaratuvchisi Ollox bo`lib u azaliy va tanxo, lekin tabiatdagi barcha narsalar
materiyadan tashkil topgan. Materiya o`z navbatida tuproq, olov, suv va xavodan
iborat. Kindiy materiya, shakl, fazo, vaqt va xarakatdan iborat beshta
substantsiyani e`tirof etgan. Bilish nazariyasi va logikada ilg`or materialistik
fikrlarni ilgari surgan. Alkimyoni tanqid qilgan olimlarning eng birinchisi xam
Kindiy xisoblanadi. Ammo Abu Bakr Roziy uning fikrlariga qarshi chiqadi va
kamchiliklarini ko`rsatish uchun maxsus risola yozadi. Kindiyning asarlari o`rta
asrlardayoq G`arbiy Evropada tarjima qilingan va keng shuxrat qozongan.
Abu Nasr Forobiy
Abu Nasr Muxammad ibn Muxammad ibn O`zlug` Tarxon Forobiy (873-950 yy.)-
jaxon madaniyatiga katta xissa qo`shgan mutafakkir, O`rta Osiyolik mashxur
faylasuf, qomusiy olim. Forobiy o`z zamonasi ilmlarining barcha soxasini
mukammal bilganligi va bu ilmlar rivojiga katta xissa qo`shganligi, yunон
20
falsafasini sharxlab, dunyoga keng tanishtirgani tufayli SHarq mamlakatlarida
ulug`lanib, "Al-Muallim as-Soniy" (Aristoteldan keyingi "Ikkinchi muallim"),
"SHarq Arastusi" deb yuritilgan.
Forobiy turkiy qabilalardan bo`lgan xarbiy xizmatchi oilasida tug`ilgan.
Somoniylar davlati tomonidan boshqarilgan Toshkentning shimoli-sharqidagi
Forob voxasi va shaxar - u tug`ilgan maskan, arab xalifaligining shimoliy
chegarasi bo`lgan. Yoshligida Buxoro va Samarqandda o`qigan, keyinroq
ma`lumotini oshirish uchun arab xalifaligining madaniy markazi Bag`dodga
boradi. U bu erda O`rta asr fani va tilining turli soxalarini yaxshi o`rgandi. Ayrim
ma`lumotlarga qaraganda Forobiy 70 dan ortiq tilni bil- gan. Taxminan 941 yildan
boshlab umrining oxirigacha u Damashqda yashagan, ijod etgan va asosan ilm
bilan shug`ullgangan. Forobiy barcha bilimlarga oid 160 dan ortiq asar yaratgan.
Uning ilmiy ishlarini ikki guruxga ajratish mumkin:
1. Yunon faylasuflari va tabiatshunoslarining ilmiy meroslarini izoxlash, targ`ib
qilish.
2. Fanning turli soxalariga doir mustaqil original asarlar yaratish.
Forobiy yunon mutafakkirlari - Ptolemey, Platon, Aristotel', Эvklid, Porfiriy
asarlariga sharxlar yozgan. Ayniqsa, Aristotel' asarlarini ("Metafizika", "Эtika",
"Ritorika", "Sofistika" va boshqalar) batafsil izoxlab, qiyin joylarini tu-shuntirib
bera olgan, kamchiliklarini ko`rsatgan, ularning umumiy mazmunini ochib
beruvchi maxsus asarlar yaratgan. Aristotelning materialistik g`oyalarini SHarq
ilg`or mutafakkirlari ongiga sing dirgan. Abu Ali ibn Sino xam Forobiy sharxlarini
o`qib, Aris- totel' asarlarini (ayniqsa, "Metafizika"-"Moba`iy tabiat") yaxshi
tushunganini aloxida ta`kidlaydi. Forobiyning sharx yozish faoliyati faqat
SHarqnigina emas, O`rta asr Evropasini xam yunon ilmi bilan tanishtirishda katta
rol' o`ynadi. Bu ishlar o`ziga xos maktab xizmatini o`tab, mustaqil tadqiqotlar olib
borish uchun zamin xozirlagan. Forobiyning mustaqil asarlarini mazmuniga qarab
7 ta katta guruxlarga ajratish mumkin. Bulardan biz faqat materiya xossalari va
turlarini anorganiq tabiatning, xayvonlar va inson organizmining xususiyatini
o`rganuvchi, ya`ni tabiiy fan- lar - kimyo, fizika, optika, tibbiyot, biologiyaga
bag`ishlangan ada-biyotlarini qayd qilamiz: "Alkimyo ilmining zarurligi va uni
inkor etuvchilarga raddiya xaqida maqola"("Maqola fi vujub sano- at alkimyo va-r
radd ala mubtiluxo"), "Fizika asoslari xaqida kitob" ("Kitob fi usul ilm al-tabiat"),
"Inson a`zolari xaqida risola" ("Risola fi a`zo al-insoniya"), "Xayvon a`zolari
xaqida so`z" ("Kalom fi a`zo al-xayvon") va xokazo.
Forobiy tabiiy-ilmiy fanlar xaqidagi qarashlarini "Ilmlarning kelib chiqishi va
tasnifi" asarida batafsil yoritgan. Kitobda O`rta asrda ma`lum bo`lgan 30 dan ortiq
fanning ta`rifi, axamiyatini aloxida ko`rsatib bergan. Uning sinflashiga oid barcha
fanlar 5 guruxga ajratiladi:
1.
Til xaqidagi ilm (7 bo`limdan iborat),
2.
Mantiq va uning bo`laklari,
3.
Matematika (arifmetika, geometriya, optika, astronomiya,
musiqa, og`irliklar xaqidagi ilm, mexanika),
21
4.
Tabiatshunoslik va metafizika (iloxiyot) ilmi,
5.
SHaxarlar xaqidagi fanlar.
Fanlarning bu sinflanishi o`z davrida ilmiy bilimlarni tizimlashtirishning
mukammal shakli bo`lib, bilimlarning keyingi rivoji uchun katta axamiyatga ega
bo`ldi. SHu narsa diqqatga sazovorki, Forobiy tabiiy va ijtimoiy fanlarning
vazifasini to`g`ri tushuntirgan, insonning amaliy faoliyati uchun tabiiй fanlar
axamiyatini ko`rsatgan.
Forobiyning falsafiy qarashlari avvalambor Aristotel' ta`limotini neoplatonizmdan
tozalash, sof aristotelizmni tik- lash va ilmiy yutuqlar asosida rivojlantirish edi.
Borliqning kelib chiqishi xaqidа Forobiyning al-Istiqsot ta`limoti mate- rialistik
mazmundan iborat. Bunga ko`ra mavjudot 4 unsur: tuproq, suv, xavo, olovdan
tashkil topadi; osmon jismlari xam er jismlari xam shu unsurlarning birikuvidan
vujudga keladi. Moddiy jismlarning farq qilishiga sabab ularning ibtidosidagi
unsurlarning turlicha bo`lishidir. Masalan, olov-issiqlik sababi, suv-sovuqlik va
namlik, tuproq-qattiqlik sababi va xokazo. Forobiy butun mavjudotni sabab va
oqibat munosabatlari bilan bog`langan 6 darajaga bo`ladi: Ollox (as-sabab al-
avval), osmon jismlari (as-sabab as-soniy), aql (al-aql al-faol), jon (an-nafs), shakl
(as-surat), materiya (al-modda). Bulardan Ollox "vujudi vojib", ya`ni zaruriy
mavjudlikdir, qolganlari esa "vujudi mum- kin", ya`ni imkoniy mavjud narsalardir.
SHu o`rinda buyuk yurtdo- shimizning alkimyoga oid bir fikrini eslatib o`tishni
lozim topdik. O`sha paytda ma`lum bo`lgan 6 ta metallarni bir turkumga qo`shib,
"Ularni bir-biriga aylantirish mumkin, bu metallar bir-biridan qattiqligi,
yumshoqligi, rangi, quruq va xo`lligi bilan ozgina farq qiladi",- degan alkimyoviy
qarashlarni ximoya qilgan. Forobiyning fikricha, dunyo "g`uncha" bo`lib, asta-
sekin o`zining rang-barang tomonlarini va bitmas-tuganmas boyliklarini tobora
namoyon qilib ochilib boradi. Borliqning bunday talqini xurfikrlilik, tabiiy-ilmiy,
materialistik g`oyalarning yanada rivojlanishi uchun keng yo`l ochdi. Ibn Sino va
undan keyingi mutafakkirlar o`zlarining falsafiy qarashlarida ana shu ta`limotdan
foydalanganlar.
Forobiy O`rta asr sharoitida birinchi bo`lib jamiyatning kelib chiqishi, maqsad va
vazifalari xaqida izchil ta`limot yaratdi va bu qarashlarini "Ideal shaxar axolisining
maslagi" risolasida bayon qilgan. Uning ijtimoiy g`oyalarini keyinchalik Abu
Rayxon Beruniy, Baxmanyor, Nizomiy, Sa`diy, Abduraxmon Jomiy, Alisher
Navoiy, Bedil, Iqbol, Axmad Donish kabi allomalar o`z ijodlari bilan
rivojlantirdilar. Forobiyning bilish xaqidagi ta`limoti izchil va mukammal
shakllangan. Inson tabiat taraqqi-yotining maxsuli bo`lib, o`z sifatlari bilan
xayvonot olamidan farq qiladi; inson bilish sub`ekti, tabiat esa-uning ob`ekti deydi.
Forobiy bilishning ikki bosqichini-xissiy va aqliy bilish farqini ko`rsatib bergan.
Forobiy "Aql ma`nolari xaqida" risolasida aql masalasini chuqur talqin qilib, u aql
bir tomondan ruxiy jarayon, ikkinchi tomondan tashqi ta`sir - ta`lim-tar-biyaning
natijasi deb o`rgatadi.
Forobiy o`zi yashab o`tgan davrdayoq buyuk olim sifatida mashxur bo`lgan.
O`rta asr olimlaridan Ibn Xalliqon, Ibn al-Kiftiy, Ibn Ali Usaybi`a, Bayxaqiy
22
asarlarida Forobiy xaqida ma`lu-motlar keltirganlar. Ibn Tufayl, Ibn Boja, Ibn
Rushd, Ibn Xaldun kabi mutafakkirlar uning ijodini o`rganibgina qolmasdan,
g`oyalarini rivojlantirganlar.
Forobiy merosini o`rganishda turlicha yondoshishlar bo`lgan, lekin taraqqiyparvar
insoniyat Forobiy ijodiga xurmat bilan qarab, uning merosini xanuzgacha o`rganib
kelmoqda. Bunga misol, Karra de Vo, B. M. SHtreynshneyder, R. Xammond, F.
Deteritsi, Nafisiy, Umar Farrux, Turker, V.V. Bartol'd, E.Э. Bertel's, A. Sa`diy,
I.M. Mo`minov, V. Zoxidov, M.M. Xayrullaev, A. Irisov kabi olimlarimiz Forobiy
dunyoqarashini o`rganishda va ommalash-tirishda muayyan xissa qo`shdilar.
Abu Bakr Roziy
Ilk O`rta asr SHarqi fanining eng yirik namoyandalaridan biri Abu Bakr
Muxammad ibn Zakariyo Ar-Roziy (865-925 yy.) ilmiy kuzatishlari, teran fikri,
yangi va ilg`or nazariyalari, ilmiy kashfiyotlari va o`sha davr fanining barcha
soxalariga oid 180 dan ortiq yozib qoldirgan asarlari bilan jaxon fanini yuqori
bosqichga ko`targan olimlardan xisoblanadi. Roziyning ijodiy mu-vaffaqiyatlari
undan keyingi davrlarda yashab ijod etgan alloma-lar tomonidan rivojlantirildi.
Yozib qoldirgan asarlari orqali o`zidan 100 yil keyin Buxoro va Xorazmda etishib
chiqqan Ibn Sino va Beruniy kabi ikki donishmand ijodiga barakali va ijobiy ta`sir
ko`rsatdi.
Abu Bakr Roziy o`z zamonasida va undan keyin xam davom etgan an`anaga
ko`ra o`z tarjimai xoli va asarlar ro`yxatini yozib qoldirgan, biroq ular bizgacha
etib kelgan emas. SHuning uchuн xam Roziyning tarjimai xoli va ilmiy merosini
o`rganishda asosan Roziy davrida va undan keyin yashagan olimlarning, xususan,
o`zbek sharqshunoslarining so`nggi tadqiqotlariga tayanamiz.
Roziy 251 xijriy yil 1 sha`bon (865 yil 28 avgust) kuni Ray shaxrida
tug`ilgan. U yoshligidaн adabiyot va musiqa bilan shug`ullangan, udni yaxshi
chalgan va yoqimli ashula ayta oladigan iste`dodli kishi bo`lgan. Keyinchalik
Roziy falsafa, matematika, geografiya, astronomiya va kimyo fanlarini o`rgangan.
Yoshi ancha katta bo`lib kolgandan keyin tabobat bilan xam shug`ullangan.
Kimyo tarixida birinchi marta Roziy moddalarni uch qismga bo`ladi:
- mineral moddalar,
- o`simlik moddalari,
- xayvonot moddalari.
U kimyo fanida birinchi marta kimyoviy jarayonlarni tezlashtirish va reaktsiyaga
kirishgan moddalarni ularning dastlabki xolatiga qaytarish mumkinligini isbotladi.
Dastlab kimyoviy asbob-uskunalardan: kolba, piyola, kimyoviy idishlar, qisqich,
stakan, egov, voronka, xovoncha, suv va qum xammomlari, isitish pechlari, sochli
va to`qima fil'trlar, qayta kristallash uchun shisha idishlar xaqida "Alkimyoга oid
12 kitob" asarida ma`lumot yozib qoldirgan olim mashxur arab olimi Roziydir.
Uning ishlaridan avval arab, keyinchalik Evropa alkimyogarlari foydalanishgan.
Atomistik nazariya bilan Aristotelning birlamchi materiya xaqidagi ta`limotini
23
birlashtirgan kishi xam Roziydir. Uning fikricha, atomlar ma`lum o`lchamlarga
ega, o`zgarmas va ular orasidagi bo`shliqlardan iboratdir.
Abul-Xasan al-Bayxaqiy (XII asr) "Tatimma" asarida shunday deydi: "Roziy avval
zargar bo`lgan, so`ngra alkimyo bilan shug`ullangan. Xar xil moddalarning bug`i
va tutuni ta`siridan uning ko`zi og`riб qoladi, u tabibga murojaat qilganda, tabib
olimdan davolash uchun 500 oltin so`raydi. Roziy shunchа pulni to`lagach,
"Xaqiqiy alkimyo bu yoqda ekan, shu vaqtgacha mening shug`ullanib kelganim
alkimyo emas ekan",- deydi. SHundan keyin u alkimyoni tashlab tabobatni
o`rganishga kirishadi".
Roziy Bag`dodga ilm orttirish uchun kelganida Adudiy kasalxonasini ko`rgani
kiradi. Favqulodda u kasalxona dorishunos-tabibi bo`lgan chol bilan tanishib, xar
xil dorilar va ularning xususiyatlari xaqida suxbatlashadilar. Asta-sekin Roziyda
tabobatga bo`lgan qiziqish orta boradi va uni o`rganib o`з zamonasining Jolinusi
bo`lib etishadi. Boshqa bir qator olimlarning yozishicha, Roziy avval Ray
kasalxonasini idora qilgan, keyin Bag`dodga cha-qirtirilgan. Xaqiqatga eng yaqini
- Roziy tibbiyot bilan chamasi 30 yoshlar atrofida ekanligida, birinchi marta
Bag`dodga kelib shug`ul-lana boshlaydi. Rayga qaytgach Roziy u erdagi
kasalxonani idora qiladi va bir muddat ishlab shuxrat qozongandan so`ngra
Bag`dodga chaqirtirilgan va poytaxt kasalxonasiga mudir qilib tayinlangan.
Beruniy 994-995 yillari Xorazmdagi davlat to`ntarilishidan keyin 22 yoshida
Dostları ilə paylaş: |