O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi guliston davlat universiteti Ekologiya va geografiya kafedrasi

MA’RUZA №8
Sanoatda ekologik huquq

17.1. Ekologik monitoring talablari, turlari, obyektlari, shakllari va usullari.

17.2. Ekologik kadastr va uning obyektlari.
17.3. Davlat ekologik ekspertizasi va uning asosiy maqsadi.
Tayanch atama va iboralar
Ekspertiza, davlat ekologik ekspertizasi, buyurtmachi va loyqalash tashkilotlari, qavo, suv, tuproq, o`simlik va hayvonot dunyosi, ekologik xavf, yangi moddalar va materiallar, loyiha, yoqilg’i, ekspert xulosa, ekspert guruh, yakuniy xulosa, ekspert bahosi, ekologik monitoring.


Adabiyotlar
1. Qudratov O. Sanoat ekologiyasi. T.: T va ESI, 1999, 183 b.
2. Oxrana okrujayushey sredi. Pod red. S.B. Belova. M.: Visshaya shkola, 1991 319s.
3. Rafiqov A.A. Geoekologik muammolar. T.:O`qituvchi, 1997, 112 b.

Nazorat savollari

1. Davlat ekologik ekspertizasining asosiy maqsadi nimadan iboratq
2. Davlat ekologik ekspertizasining kimlar o`tkazilishi mumkinq
3. Davlat ekologik ekspertizasi necha bosqichlarda o`tkaziladiq
4. Davlat ekologik ekspertizasining xulosalariga nimalar kiradiq
5. Ekspert guruqi yoki komissiyasining asosiy vazifalari nimalardan iboratq
6. Davlat ekologik ekspertizasini o`tkazuvchi organning asosiy vazifalari nimalardan iboratq
7. Xo`jalik faoliyati loyixasini amalga oshirish uchun qachon mablaq ajratиладиq
8. Ekologik oqibat to`qrisidagi bayonotda nimalar aks ettiriladiq
9. Ekspert komissiyasi (guruqi)ning shaxsiy tarkibini kim tasdiqlaydiq
10.Ekspert komissiyasi ishini kim boshqaradi va uning vazifalari nimalardan iboratq
11.Ekspert komissiyasi shaxsiy tarkibiga qaysi mutaxassislarni jalb qilinishi ta`qiklanganq
12.Ekspert bo`limi raxbarining asosiy vazifalari nimalardan iborat.

Inson omilining tabiiy atrof-muqitga ta`siri (antropoten omil) borgan sari kuchayib borayotganligini e`tiborga olib, maxsus kuzatish tizimi tashkil qilish zarurati vujudga keldi. Mazkur kuzatishlar natijasida to`plangan ma`lumotlar tabiiy atrof-muqitda yuz berayotgan o`zgarishlarni baqolash va tegishlи xulosalar chiqarishga imkon berishi nazarda tutiladi.

Aslida "monitoring" atamasi inglizcha so`z bo`lib, u "kuzatish", "nazorat qilish" ma`nosini bildiradi. Lekin oxirgi yillarda mazkur atamaning luqaviy ma`nosi juda keng miqyosda ko`llanila boshlandi. qozirgi vaqtda "monitoring'" deganda, "atrof-muqxitni kuzatish", "nazorat qilish", "uning qolatini boshqarish", va "tabiiy muqit qolatini bashorat qilish" tushuniladi.
Respublikamizda tabiiy muqit monitoringi vazifalarini O`zbekiston Respublikasi gidrometeriologiya Bosh boshqarmasi, Davlat o`rmon xo`jaligi, qishloq va suv xo`jaligi vazirligi, Geologiya davlat qo`mitasi, Soqliqni saqlash vazirligi va shunga o`xshagan davlat muassasalari bajaradi.
Ekologik monitoring kuzatishlari belgilangan muayyan joylarda tabiiy muqitning inson tomonidan ifloslanishi, buzilishi va boshqa jarayonlar bo`yicha amalga oshiriladi. Masalan, er usti suvlarining ifdoslanishi 94 ob`ektlardagi 187 nuqtalarda ma`lum bir muddatlarda suv namunalari olib tekshiriladi. Ushbu namunalarning tarkibi (fenol va uning birikmalari, nitratlar, xlor va fosfor organik moddalar, oqir metallar, neft maqsulotlari, tuzlar va boshqalar) maxsus tajriba xonalarda taqlildan o`tkaziladi. Gidrobiologik kuzatishlar esa, 50 ta suv ob`ektlarida, 77 joy va 100 kesimda olib boriladi. Yoki yoqinlardan olinadigan namunalar bir necha meteorologik stantsiyalarda o`rganiladi. Olingan namunalarning tarkibi (sulfatlar, xloridlar, gidrokarbonatlar, nitratlar, kaliy, magniy, natriy. kaltsiy, ftoridlar va boshqa elementlarning mavjudligi) maxsus tajriba xonalarda annqlanadi. yoki qor qoplamining ifloslanishi sanoati rivojlangan shaqarlarda 26 ta modda bo`yicha tekshiriladi. qavoning ifloslanishi esa, 34 shaqarning 65 ta turqun punktlarida kuzatiladi. Ifloslangan qavodan olingan namunalarda 30 ta zararli aralashmalarning kontsentratsiyalari o`lchanadi. Yoki suqoriladigan erlarning nurlanish darajasi yilda 2 marotaba (1 aprel va 1 oktyabrda) aniqlanadi. Tuproq tarkibidagi tuz miqdorining o`zgarishi deyarli barcha xo`jaliklarda ma`lum joylarda kuzatib boriladi. Ushbu maydonlarda er osti suvlarining chuqurligi, minerallashuv darajasi, tarkibi va ifloslanishi aniqlanadi. Baqolarda zovur suvlarining minerallashuvi va ifloslanish darajasi qam ma`lum joylarda muntazam ravishda o`rganiladi.
Tabiat komponentlari (havo, suv, tuproq va boshqalar)ning ifloslanishi, o`zgarishi va boshqa xususiyatlari bo`yicha ilmiy-texnik hisobotlar qar yili muayyan dasturlar asosida respublika bo`yichа yoziladi va ular tegishli muassasalarga, shuningdek, Tabiatni muhofaza qilish davlat qo`mitasiga yuboriladi.
Ekologik monitoring natijalari asosan mamlakatda ekologik vaziyatni muntazam nazorat qilib turish, vujudga kelayotgan noqulay qolatlarning oldini olishga tayyorgarlik ko`rish, chora-tadbirlar tizimini ishlab chiqish va boshqa maqsadlar uchun zarurdir. Ekologik monitoring axborotlari va ma`lumotlari ilmiy-tadqiqot ishlarini olib borish, ular asosida ekologik vaziyatlar qolatining tadrijiy o`zgarishlarinи va turli kasalliklarning yillar davomida o`zgarishini taqlil qilish uchun darkor. Xususan qo`riqxonalarda olib boriladigan ekologik monitoringning amaliy aqamiyati beqiyos kattadir.
Shuni alohida ta`kidlash kerakki, respublikamizda 9 ta qo`riqxona mavjud bo`lib, shundan 3 tasi Buxoro viloyati hududidadir: Qorako`l, Qizilqum va Vardonze qo`riqxonalari.
"Ekspertiza" atamasining asl ma`nosi "tekshiruv", "taqlil" dir, Ekologik ekspertizani o`tkazish tartibи O`zbekiston Resiublikasi Tabiatni muqofaza qilish davlat qo`mitasi tamonidan qabul qilingan maxsus qaror (1993 yil 4 may N:8-TK sonli qaror) asosida amalga oshiriladi.
Mazkur qaror quyidagilarni belgilaydi:
1. Xalq xo`jaligi ob`ektlarini va komplekslarini qurish loyiqalari va texnika-iqtisodiy asoslarini Davlat ekologik ekspertizasidan (DEE) o`tkazishning bir xil tartibini belgilaydi.
DEE dan o`tkazish paytida tomonlar (ya`ni, buyurtmachi va loyiqalash tashkilotlari)ning vazifalari va javobgarliklarini belgilaydi.
Mazkur qarorni bajarish quyidagi muassasa va tashkilotlar uchun asosiy vazifa qilib belgilangan:
1. O`z faoliyatida salbiy ekologik oqibatlarni bartaraf etish yoki ularni engillatishga jamiyat oldidа kafillik beruvchi loyixa-qujjatlarga buyurtma beruvchi tashkilotlar.
2. Loyiqa-qujjatlarni ishlab chiquvchiga va buyurtma beruvchiga ekologik xavfsizlikni ta`minlashga kafillik beruvchi tashkilotlar.
3. Tabiatdan foydalanish va atrof-muqitni muqofaza qilishni nazorat qiluvchi davlat tashkilotlari.
Atrof-muqit musaffoligini saqlab qolish, atmosfera qavosi, suv qavzalari, tuproq, o`simliklar dunyosи ifloslanishning oldini olish maqsadida yangitdan vujudga keltiriladigan qanday muqandislik loyiqasini uning katta-kichikligidan qat'i nazar avvalo Davlat ekologik ekspertizasidan o`tkaziladi. Bu majburiyat 1992 yil 9 dekabrda qabul qilingan "Tabiatni muqofaza qilish to`qrisidagi qonun"da qam yozib quyilgan.
DEE ning maqsadi - xo`jalik korxonasining tevarak-atrof qolatiga nisbatan ekologik xavfini aniqlash, ushbu xavf darajasining me`yoriy ko`rsatgichlarga nisbatan qanchalik kattaligini baqolashdir. DEE dan o`tkazilishi shart bo`lgan loyixada tabiatning ifloslanishi oldini oluvchi chora-tadbirlar ilmiy jiqatdan asoslangan bo`lishi zarur.
DEE sidan sanoat korxonalari, gidrotexnik inshootlar, konlar, shaqar qurilishi, chiqindilar to`planadigan joylar, ularni ko`mib yoki yondirib zararsizlantirish maxsus joylari, kimyoviy moddalar va ular ishlatiladigan qududlar va boshqa xo`jalik ob`ektlari loyiqalari albatta o`tkaziladi. Loyixada xo`jalik ob`ektlarining o`z faoliyati davrida atrof-muqitga zarar etkazishi oldi olingan bo`lsa, ya`ni maxsus tozalash qurilmalari va inshootlari mavjud bo`lgan taqdirda, ushbu loyiqani amalga oshirishga ruxsat beriladi.
Toqlardagi daryo qavzalarida ishga tushirilishi lozim bo`lgan ma`dan konlari, ularning boyitish fabrikalari loyiqalari ekologik ekspertizadan maxsus mutaxassislar ishtirokida o`tkaziladi. (CHunki bunday nozik loyiqalarda texnologik tizim yoki ma`danlarni saqlash joylaridan ularning bir qismi soy suvlariga aralashishi butun qavzada noxush oqibatlarga olib kelmasligiga qech kim kafolat bera olmaydi.
Bimnobarin, ekspetriza choqida ro`y berishi mumkin bo`lgan mazkur noxush qodisaning qanday oldi olinishi mumkinligi qamma tomonlama chuqur tekshiriladi.
DEE si asosan Tabiatni muqofaza qilish davlat ko`mitasida o`tkaziladi.
DEE ni o`tkazish uchun me`yoriy manbalar sifatida quyidagi 3 ta qujjat asos qilib olinadi: DEE ni o’tkаzish uchun mе’yoriy mаnbаlаr sifаtidа quyidаgi 3 tа hujjаt аsоs qilib оlinаdi.
1.1992 yil 9 dеkаbrdа qаbul qilingаn "Tаbiаtni muhоfаzа qilish to’g’risi-dа”gi O’zbеkistоn Rеspublikаsining qоnuni.
2.O’zbеkistоn Rеspublikаsi Tаbiаtni muhоfаzа qilish dаvlаt qo’mitаsining 1992 yildа tаsdiqlаngаn хаlq хo’jаligi оb’еktlаrini qurish lоyihаlаrini ishlаb chiqishdа, ulаrni kеngаytirish vа tехnik qаytа jihоzlаshdа аtrоf-muhitgа tа’sirini bаhоlаsh tаrtibi to’g’risidаgi yo’riqnоmаsi.
3.Kоrхоnаlаr, binоlаr vа inshооtlаrni qurish uchun lоyihа-smеtа hujjаtlаrning tаrkibi, ulаrni ishlаb chiqish vа muvоfiqlаshtirish tаrtibi to’g’risi-dаgi 1.02.01-85 "Sаnitаriya mе’yorlаri vа qоidаlаri" yo’riqnоmаsi.
Bundan tashqari, DDE ni o`tkazish uchun quyidagi qonunlar asos qilib olinadi:
1998 yil 8 iyulda qabul qilingan “O`zbekiston Respublikasi Yer Kodeksi, 1998 yil 28 avgustda qabul qilingan “Davlat yer kadastri to`q`risida”, 1993 yil 6 mayda qabul qilingan “Davlat sanitariya nazorati to`q`risida” va 2000 yil 31 avgustda qabul qilingan “Ekologik ekspertiza to`q`risida” gi O`zbekiston Respublikasining qonunlari hamda sohaga tegishli me`yoriy hujjatlar.
Umuman olganda, DEE sini o`tkazish paytida quyidaga masalalarga e`tibor beriladi:
1. Xo`jalik faoliyatida vujudga kelgan .ekologik xavf darajasini aniqlash;
2. Tabiatni muqofaza qilish qonun va qoidalari talablariga xo`jalik faoliyatini mos kelishi yo kelmasligini baqolash;
3. Loyiqalarda tabiatni muqofaza qilishga qaratilgan chora-tadbirlarning ilmiy asoslanganligi va etarliligini aniqlash.
quyidagi ob`ektlar DEE sidan o`tishlari kerak:
1. Ishlab chiqarish kuchlari va xalq xo`jaligi tarmoqlarini joylashtirish va kengaytirishning sxemalari va asosiy yo`nalishlari, kontseptsiyalari , davlat rejalari va loyixalari.
2. Barcha turdagi qurilishlar uchun tanlangan maydonlar, qurilish materiallari, rejadagi va rejadan oldingi (agar korxonani kengaytirish lozim bo`lsa) loyixa xujjatlari.
3. Tabiiy resurslardan foydalanish va xo`jalik faoliyatini belgilovchi instruktiv-uslubiy loyiqalar va me`yoriy texnik qujjatlari.
4. Yangi moddalar va materiallar yaratish bo`yicha texnika va texnologiyalar, qujjatlar, maqsulot standartlari, shu jumladan xorijdan olib keladigan texnika va texnologiyalar, yangi maqsulotlar, ularning tarkibi va davlat andozalariga mos kelishi qujjatlari.
5. O`bekiston Respublikasiga keltiradigan va undan olib chiqib ketiladigan maqsulotlar va kimyoviy moddalar.
6. Ayrim qududlar, aloqida joylar va ob`ektlarning ekologik vaziyatlari.
7. Tabiiy atrof-muqitga salbiy ta`sir ko`rsatayotgan ishlab chiqarish qorxonalari va ularning ob`ektlari.
Shuni yodda tutish kerakki, qar bir loyiqaning DEE ijobiy xulosasisiz amalga oshiриш ta`qiqlanadn. Bundan tashqari, maqsus aqamiyatga ega bo`lgan xalq xo`jaligi muammolarini echishga mo`ljallangan qujjatlar, xalq xo`jaligi tarmoqlarining rivojlanish sxemalari, katta shaqarlarning bosh rejasi, davlat dasturlari, yangi texnika va texnologiyalar, materiallar va moddalar, yirik va murakkab inshootlar, ob`ektlar va xomplekslarning loyiqalari, ularning texnika-iqgisodiy asoslari DEE dan o`gkazilishi lozim. Ushbu ekspertizani mustaqil ravishda bosh kosmos ekspertlari tomonidan va tabiatni muqofaza qilish davlat qo`mitasi bo`limlarining ekspertlari tomonidan qam o`tkazilishi mumkiн.
Yangi texnika va texnologiyalar, materiallar va moddalarni ekspertizadan o`tkazish uchun quyidagi qujjatlar tayyorlanadi:
1. Yangi maqsulotning istiqbolli texnik saviyasini belgilovchi qujjatlar, me`yoriy-texnik qujjatlar, me`yoriy-ququqiy loyiqalar.
2. Yangi maqsulotni ishlab chiqishda quyiladigan tabiat muqofazasi me`yorlari va talablariga rioya qilishning nazoratini aniqlaydigan, reglamentlaydigan tarmoq me`yoriy-texnik qujjatlari.
3. Yangi konkret maqsulotga tegishli texnix xujjatlarning loyiqalari, konstruktorlik va texnologik qujjatlar, tajriba (tekshirish) natijalari, shuningdek, ishlab chiqarilayotgan maqsulotning dastlabki qujjatlar talablariga mos kelishini va uning texnik saviyasini tasdiqlovchi boshqa qujjatlar.
4. O`zbekiston Respublikasida va chet elda o`xshashi (analogi) bo`lmagan, printsipial yangi maqsulot ishlab chiqarilganda raqbar organlarning topshiriqiga asosan tabiatni muqofaza qilish me`yorlarigа rioya qilish rejasiga asosan va tanlov asosida nazorat qilish tartibiga binoan yangi maqsulot ekspertizadan o`tkaziladi.
5. Yangi maqsulot ishlab chiqarish jarayonida vazirliklar, boshqarmalar, korxonalar, buyurtmachi vа qujjatlarni tayyorlovchi tashkilotlar o`rtasida ekologik masalalar bo`yicha kelishmovchilik kelib chikqanda, respublika qududida pudrat asosida yoki qamkorlikda qurilayotgan qo`shma korxonalarga yangi texnika va texnologiyalar, materiallar va moddalarning ayrim turlari keltirilganda ekspertiza o`tkazilishi zarur.
Yuqorida ko`rsatib o`tilgan qujjatlarni DEE dan o`tkazish O`zbekiston Respublikasi Bosh Davlat Ekologik Ekspertizasi topshiriqiga binoan viloyat tabiatni muqofaza qilish davlat qo`mitalari ekspertlari tomonidan mas`ul tashkilotlar vakillarini jalb qilingan qolda amalga oshiriladi.
Yangi texnika va texnologiyalar, materiallar va moddalarni yaratish bo`yicha hujjatlar quyidagilardan iborat bo`lishi kerak:
1. Texnik vazifa.
2. Texnik shartlar loyiqasi.
3. Texnik saviya va sifat kartasi.
4. Ekspluatatsiya qilish bo`yicha yo`riqnoma loyiqasi.
5. Yangi mahsulotning texnik vazifasi.
6. Standart.
7. Sanitar-gigienik va tabiatni muqofaza qilish me`yor va qoidalariga mos kelishi to`qrisidagi ma`lumotnoma.
8. Rejalashtirilayotgan ishlab chiqarish dasturi to`qrisidagi ma`lumotnoma.
9. Ekspluatatsiya davrida atrof-muqitni ifloslantiruvchi chiqindilar, tashlamalar va ularning solishtirma (rejalashtirilgan) miqdori.
10, Chiqindi va tashlamalarni: neytrallash, ularni ushlab qolish, qayta ishlash yoki zararsizlantiriш usullari va manbalari qaqida ma`lumotnoma.
11. Ishlab chiqarilishi mo`ljallanayotgan yangi maqsulotning ekspluatatsiya qilish davridagi ekologik oqibatlar (atrof-muqitga ta`sirini baqolash natijalari) to`qrisidagi ma`lumotnoma.
12. Yangi maqsulotni ishlab chiqayotganda tabiatni muxofaza qilish me`yorlariga va talablariga rioya qilinishini nazorat qilish natijalari to`qrisidagi tarmoq xulosalari.
SHuni aloqida ta`kidlash kerakki, ekologik ekspertizaga topshiriladigan qujjatlar quyidagi tavsifnomalardan iborat bo`lishi kerak:
1. Chiqindilar, oqindilar, tashlamalar, ularning turlari, fizikaviy kimyoviy tarkibi, ularning qajmi, xavflilik darajalari, biologik chidamliligi, portlash qobiliyatlari va me`yoriy qiymatlariga nisbatan taqqoslangan moddiy va energetik balans qisoblari.
2. Meyoriy qiymatlar va parametrlarga taqqoslangan shovqin, vibratsiya (tebranishlar), elektromagnit maydon, ionizatsiyalanuvchi va issiqlik nurlanishlarning tirik organizmlar va tuproq qatlamiga ta`siri, sanitariya qimoya mintaqalari va sanitariya buzilish o`lchamlarining qisoblangan va tajriba natijalari.
Ekologik-texnogen tavsifnomalarga quyidagilar kiradi:
1. CHiqindisiz va kamchiqindili, resurslar va energiya tejovchi texnologik echimlarning sxemalari;
2. qavoga va suvga tashlangan chiqindilarni tozalash tizimlarining sxemalari;
3. Chiqindilarni tashlash usullari va ularni qayta ishlash sxemalari va printsiplari;
4. Ishlatish muxlatini o`tab bo`lgan asbob-uskunalar va jiqozlarni zararsizlantirish printsiplari vа sxemalari;
5. Zararli modlalarni chiqarib tashlash bilan boqliq. bo`lgan avariya qolatlari, kelib chiqish sabablari, zararli moddalarning massasi va qajmi, avariya qolatlarining oqibatlarini tugatish usullari va sxemalari;
6. Chiqindilarning qajmi, tarkibi va kontsentratsiyalari, issiqlik va elektr energiyasiнинг maqsulot birligiga sarflangan miqdori, tabiiy resurslarning solishtirma o`lchami yoki narxi, metall-material, sarflangan energiyaning qajmi, yoqilqi sarfi, yuk ko`tarish qobiliyatini me`yoriy parametrlar bilan taqqoslangan qisoblari;
7. Yangi moddalar va materiallarning texnogen tavsifnomalari, biologik omillarning tavsifnomalari, yangi moddalar va materiallarning xavflilik darajalari, biochidamliliklari, portlash xavfi, xavflilik darajasining qisoblangan qiymatlari va ularning me`yoriy qiymatlari bilan taqqoslanishi, yangi materiallarni ekspluatatsiya qilish, saqlash muddatlari , ekologik-texnologik tavsifnomalari, yangi materiallarni yaratishda qo`llaniladigan chiqindisiz va kamchiqindili, resurs va energiya tejovchi texnologik echimlarning ishlash printsiplari va sxemalari, yangi materiallarni qayta ishlash yoki foydalanish muqlatini o`tab bo`lgandan keyin ularni zararsizlantirish va saqlash usullari, bir joydan ikkinchi joyga uzatish paytidagi ekologik xavfsizlik chora-tadbirlari;
8. Yangi materiallarni ishlab chiqishni ta`minlovchi yangi texnika va texnologiyalarning atrof-muqitga salbiy ta`sirini oldini oluvchi tadbirlarga qaratilgan sarf-qarajatlar, shuningdek, materiallarning antropogen ta`sirini kamaytirishning ekologik tadbirlari va ularni iqtisodiy zarar bilan taqqoslash.