O’zbekiston Respublikasi Oliy va O’rta maxsus ta’lim vazirligi Islom Karimov nomidagi tdtu olmaliq filiali

O’zbekiston Respublikasi Oliy va O’rta maxsus ta’lim vazirligi


Islom Karimov nomidagi TDTU
Olmaliq filiali

“_________________________” fanlar kafedrasi

________________________ fanidan


Mustaqil ish


Bajardi:________________________


Qabul qildi:____________________
Olmaliq-2022


MAVZU: METROLOGIYANING ASOSIY TUSHUNCHALARI

REJA:

1. 
   Metrologiya va texnikaviy o‘lchovlar. Umumiy tushunchalar. 2.Metrologiyaning xalq xo‘jaligidagi roli.
   

3. 
   O‘lchovlar turlari.
   
4. 
   O‘lchov vositalarining metrologik tavsifnomalari. 5.O‘lchovlarning aniqligi va xatoligi.
   

Metrologiya va texnikaviy o‘lchovlar. Umumiy tushunchalar

Insoniyat ko‘p asrlardan beri o‘zining atrof-tevaragidagi moddiy olamni miqdoriy jihatdan tavsiflash, tabiatda mavjud bo‘lgan qonuniyatlarni ochish, narsalar bilan voqea-hodisalarning bog‘lanishini aniqlashga harakat qilib keladi va buni o‘lchovlar yordamida amalga oshiradi.
Insonning har qanday aniq maqsadga yo‘naltirilgan faoliyati moddiy resurslarning hisobga olinishi uchun xizmat qiladigan ilmiy bilimlarning negizi bo‘lib hisoblanadigan o‘lchovlarsiz, mahsulotlarning talab qilinadigan sifatini, detallar va uzellarning o‘zaro almashinuvini, texnologiyalarning takomillashtirilishini, ishlab chiqarishning avtomatlashtirilishi, standartlashtirish, odamlar salomatligining muhofaza qilinishini va mehnatning xavfsizligini ta’minlamasdan amalga oshirilishi mumkin emas.
Metrologiyaning asoschisi D.I.Mendeleev o‘lchovlarning roli to‘g‘risida shunday degan edi: «Fan o‘lchov boshlangan paytdan boshlab boshlanadi». Angliyadagi metrologiya asoschisi Tomson shunday deb yozgan edi: «Har qanday buyum faqat uni o‘lchab bo‘ladigan darajadagina ma’lum bo‘ladi». Mashhur rus olimi metrologiya to‘g‘risida yana shunday bir fikrni bildirgan: «O‘lchash san’ati tabiat qonunlarining qa’riga kirib borish va uni insonning hukmronligiga bo‘ysundirish uchun odamzotning tafakkuri tomonidan yaratilgan qudratli qurol hisoblanadi».
Metrologiya nuqtai nazaridan olganda o‘lchov nima degani?
Metrologiya (yunoncha: metron — oʻlchov va logos — taʼlimot) — oʻlchovlar, ularning bir xilligini taʼminlash usullari va vositalari hamda talab etilgan aniqlikka erishish yoʻllari haqidagi fan; fizika bulimi. Asosiy muammolari: a) oʻlchashlarning umumiy nazariyasi; b) kattaliklar birliklarini va ularning tizimlarini yaratish; v) oʻlchash usullari va vositalari; g) oʻlchashlar aniqligigi (oʻlchashlar noaniqligi nazariyasi, oʻlchashlar xatoligi nazariyasi) ni baholash usullari va ifodalash yoʻllari; d) oʻlchashlar bir xilligini taʼminlash; ye) etalonlarni yaratish; j) oʻlchash vositalari va oʻlchash uslublarining tavsiflarini aniqlash va birliklar oʻlchamlarini etalonlardan qolgan barcha oʻlchash vositalariga oʻtkazish usullari.

Dastlab, metrologiya turli oʻlchovlar (chiziqli kattaliklar, massa, sigʻim va boshqalar), shuningdek, turli mamlakatlarda koʻllaniladigan tangalar va ular orasidagi nisbatlarni bayon etuvchi fan sifatida ifodalangan. 1975-yil 20-mayda Xalqaro Metrik Konvensiyaning imzolanishi, oʻlchovlar va tarozilar Xalqaro byurosi ilmiy institutining hukumatlararo darajada taʼsis etilishi metrologiyaning rivojlanishida muhim ahamiyatga ega boʻldi.

Metrologiya yuqori aniklikdagi fizik tajribalarga tayanadi, u fizika, kimyo va boshqa tabiiy fanlar yutuklaridan foydalanadi, shu bilan birga, moddiy dunyo obʼyektlari xossalarining miqdoriy ifodalanishiga imkon beruvchi oʻziga xos qonun va kridalarni belgilaydi. Oʻlchashlarning umumiy nazariyasi va natijalari (nazariy metrologiya) ning haqqoniyligini baholash uzluksiz rivojlanmoqda; unga oʻlchash jarayonlari va bu jarayonlarning elementlari:

oʻlchanayotgan kattaliklar, ularning birliklari, oʻlchash vositalari va usullari, oʻlchash sharoitlari, oʻlchash natijalarini tahlil qilish va oʻrganish natijasida olingan maʼlumotlar va umumlashmalar kiradi.

Metrologiyada oʻlchanadigan kattalik obʼyekt (tizim, jarayon) ning xususiyati sifatida izohlanadi. U sifat jihatidan ajratilishi va miqdoriy aniqlanishi mumkin, yaʼni xususiyat sifatida kator obʼyektlar uchun umumiy va u bir obʼyekt uchun boshkasiga Karaganda maʼlum son marta katta yoki kichik boʻlishi mumkin. Masalan, uzunlik, massa, zichlik, temperatura, kuch va boshqa (obʼyektning fizik xususiyatlarini aks ettiruvchi kattaliklar). Har bir obʼyekt yetarlicha aniqlikdagi xususiyatlarga — uzunlik, massa, zichlik va boshqa ga ega; obʼyekt uchun kattalik tushunchasi aniq boʻladi (mas, stolning uzunligi, tarozi toshining massasi, suyuklikning zichligi va boshqalar). Faqat aniq kattaliklarni oʻlchash mumkin. Katallikka obyektiv (miqdoriy) baho berish uchun shu kattalikning birligini (ayrim kattaliklar uchun — shkalani) tanlab olish kerak. Kattalik birligi — sonli qiymati keli-shuv boʻyicha birga teng qilib qabul qilingan (aniq) kattalik. Har xil oʻlchamli (mas, temperatura shkalasi, Brinel boʻyicha qattiqlik shkalasi) bir nomdagi kattaliklar qiymatlarining ketma-ketligi kattalik shkalasi deb ataladi.

Fanning rivojlanishi bilan ayrim birliklar va ularning kattaliklarini tasodifiy tanlashdan birliklar tizimlarini tuzishga oʻtildi. Metrologiyada fizik kattaliklar va kattaliklar birliklari tizimlarini tuzish prin-siplari oʻrtasidagi aloqalar, shuningdek, anik, birliklar tizimining nazariy tomonlari koʻriladi. Hozirgi vaqtda yuzdan ortiq davlat rasman qabul qilgan Xalqaro birliklar tizimi SI keng qoʻllaniladi. Nazariy Metrologiya oʻlchashlar anikligi (oʻlchashlar xatoligi) ni va noaniqligini baholash usullariga bagʻishlangan. Bunda ehtimollik nazariyasi va matematik statistika, shuningdek, matematikaning boshqa boʻlimlaridan keng foydalaniladi.

Oʻlchashlarning bir xilligiga erishish uchun qoʻllaniladigan barcha oʻlchash vositalari toʻgʻri darajalanishi va ularni davriy qiyoslash yoki kalibrlashdan oʻtkazish lozim. Buning uchun kattaliklar birliklarining etalonlari — oʻlchash vositalari, kattaliklar birliklarini asliday qaytarish va ularning oʻlchamlarini boshqa oʻlchash vositalariga oʻtkazish uchun moʻljallangan barqarorligi yuqori va aniq maxsus texnik vositalar qoʻllanilgan

O‘lchov (ГОСТ-16263-70) - bu jismoniy miqdor mohiyatining maxsus texnika vositalari yordamida tajriba yo‘li bilan topilishidir.