O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi jizzax viloyati kasbiy ta’limni rivojlantirish va muvofiqlashtirish hududiy boshqarmasi Jizzax viloyati Baxmal iqtisodiyot va turizm texnikumi

Moliyaviy nazorat – bu moliyaviy tekshirish va u bilan bog’liq bo’lgan masalalar xarakatini va muomalasini majmui bo’lib, xo’jalik subyektlari faoliyatini va boshqarishni uziga xos usullar va shakllar yordamida tashkil etish.
Mamlakat iqtisodiyoti va moliya tizimining samarali amal qilishining zaruriy sharti bo’lib moliyaviy nazorat xizmat qiladi. Moliyaviy nazorat jamiyatning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishini boshqarish ustidan davlat nazoratining tarkibiy elementi bo’lib hisoblanadi. Davlat moliyaviy nazoratning boshqaruv tizimining asosiy elementi bo’lgan umumiy nazorat tizimidagi muhim o’rni va ahamiyati shundaki, birinchidan, moliya o’zi iqtisodiy kategoriya sifatida obyektiv tarzda nazorat funktsiyasini bajaradi; ikkinchidan, bozor iqtisodiyotida moliyaviy munosabatlarning roli oshib boradi. Barcha uzluksiz takror ishlab chiqarish jarayonlarini, xo’jalik yuritishning barcha pog’onalari, davlat boshqaruvining barcha darajalarini qamrab olar ekan moliyaviy nazoratning universal quroli sifatida amal qiladi.
Bozor iqtisodiyoti uchun davlat moliyaviy nazorati faoliyatning alohida bir sohasiga aylanib boradi. Davlat moliyaviy nazoratning obyekti bo’lib boshqarishning barcha darajalarida moliyaviy resurslarning shakllanishi va ishlatilishidan taqsimlanish jarayonlari maydonga chiqadi. Bu boradagi Davlat moliyaviy nazorati avvalo davlat moliyaviy resurslaridan maqsadga muvofiq va samarali foydalanishi, davlat mulkidan oqilona foydalanishini ta’minlashga xizmat qilmog’i lozim.
Moliyaviy nazorat - davlat tomonidan tashkil etilgan, nazorat o’tilish vazifalari yuklatilgan davlat yoki mustaqil jamoat organlari tomonidan hukumat, korxonalar, tashkilotlar va muassasalar faoliyatining samaradorligini aniqlashga qaratilgan nazorat tizimidir. XYuSlar faoliyatida sifat o‘zgarishlarini amalga oshirmasdan turib, bozor iqtisodiyotini rivojlantirish mumkin emas. Ularni isloh qilish jara-yonining mazmuni bozor munosabatlari rivojlanishining qonuniyat-laridan kelib chiqadiki, ularda birlamchi bo‘g‘in (XYuSlar) ga alohida o‘rin berilishi kerak. Bozor iqtisodiyotidagi o‘zaro aloqalarning umumiy modeli quyidagi chizmada keltirilgan (1-chizma): 1-chizma. Bozor iqtisodiyotidagi o‘zaro aloqalar modeli Bozor iqtisodiyoti sharoitida XYuSlar xaridor va sotuvchi sifatida maydonga chiqib, tovarlar va xizmatlar bozorida o‘zgaruvchan talab va taklif asosida raqobat muhitida aniqlanadigan baho orqali o‘zaro ta’sir-lashadi. Baholarning yig‘indisi tushumning o‘lchamini belgilab (aniq-lab) berganligi uchun XYuS (firma, korporatsiya va h.k.) larning moli-yaviy ahvoli bilan ularning bozordagi faolligi, ular faoliyatida taraq-qiyotning bozor omillari o‘zgarishi (dinamikasi) ni har tomonlama hi-sobga olish o‘rtasida to‘g‘ri bog‘lanish mavjud. Bu omillarni hisobga olish XYuSlar, firmalar va korporatsiyalar faoliyatining butun falsafa-sini prinsipial jihatdan o‘zgartirishni talab qiladi. XYuSlarni bozor sha-Davlatning tartibga soluvchi roli Sotuvchi (ishlab chiqaruvchi) Bozor bahosi Xaridor (iste’molchi) Raqobat muhiti
23roitlariga moslashtirish bo‘yicha asoslangan choralar tizimini ishlab chiqish va ularni amalga oshirish, XYuSlarni bozor iqtisodiyotining mustaqil (to‘laqonli) subyektiga aylantirish ularni moliyaviy isloh qilish-ning asosiy mazmunini tashkil etadi. Bozor iqtisodiyoti sari yuz tutilganligiga 18 yildan ko‘proq vaqt bo‘lganligiga qaramasdan hamon mamlakatimiz XYuSlarining ma’lum bir qismi dinamik rivojlanayotgan bozor munosabatlariga moslashayot-ganligi yo‘q. Ayrim ekspertlarning bahosiga ko‘ra, sanoat XYuSlarining ¼ qisminigina bozor iqtisodiyotining to‘laqonli subyektlari safiga kiri-tish mumkin. Yangi sharoit talabiga ko‘ra munosabati bilan XYuSlarni moli-yaviy isloh qilishning asosiy vazifalari quyidagilardan iborat: •faoliyatni bozor talablariga yo‘naltirish va eng yangi texnolo-giyalarga investitsiyalar asosida innovatsion jarayonlarni rivojlantirish yo‘li bilan mahsulotlar va xizmatlar raqobatbardoshligini ta’minlash; •XyuS kapitalini shakllantirish va boshqarish samaradorligini oshirish; •XYuS rivojlanishini moliyaviy jihatdan ta’minlash va uning moliyaviy barqarorligini oshirish rezervlarini qidirib topish va jalb qilish; •ishlab chiqarishning barcha omillaridan samarali foydalanish va mahsulot birligiga to‘g‘ri keluvchi xarajatlarni kamaytirish asosida ularning daromadlarini o‘stirish yo‘li bilan XYuSlarning investitsion jozibadorligini oshirish; •aktivlarni restrukturizatsiya qilish va bozor konyunkturasini ba-shoratlash, tovarlar va xizmatlarning to‘lovga layoqatli talabi va taklifi asosida XYuS faoliyatini diversifikatsiyalash. XYuSlar, firmalar va korporatsiyalarni moliyaviy isloh qilishda kapitalizatsiya jarayoni, ya’ni mavjud salohiyat (aktivlar)dan eng yaxshi foydalanish hisobidan kompaniyaning qiymatini oshirish va shu asosda kapitallashtirishning asosiy manbayini – kapitalni o‘stirishga yo‘naltiri-ladigan sof foydani o‘stirish alohida o‘rin egallaydi. Sof foydani kapi-tallashtirish koeffitsiyenti aktiv (kapital) ni oshirishga yo‘naltirilgan sof foyda qismining XYuS sof foydasi umumiy hajmiga nisbati bilan aniqla-nadi. Uni formula shaklida quyidagicha aks ettirish mumkin: Kk = (SFkq : SFuh),
24Bu yerda: Kk – sof foydani kapitallashtirish koeffitsiyenti; SFkq – aktivlar (kapital)ni oshirishga yo‘naltirilgan sof foydaning qismi; SFuh – XYuS sof foydasining umumiy hajmi. Kapitallashtirish jarayoni investitsion-innovatsiya strategiyasini amalga oshirish asosida faqat aktivlar hajmini oshirishni emas, balki ularning yanada samaraliroq foydalanilishini ko‘zda tutganligi bilan ham muhim. Uni quyidagi tartibda aniqlasa bo‘ladi: Ka = (Ko‘ : Ao), Bu yerda: Ka – aktivlarni kapitallashtirish koeffitsiyenti; Ko‘ – tahlil davrida o‘z kapitalining o‘sishi; Ao – tahlil davri oxiridagi aktivlar. Kapitallashtirish jarayoni ishlab chiqarishda ilmiy yutuqlarning moddiylashganligini aks ettiruvchi ilg‘or innovatsion ishlab chiqarish vositalari va texnologiyalariga qo‘yiladigan kapital shaklning intellektu-allashtirishga asoslanishi kerak. O‘z faoliyatida yangi sifat talablarini joriy etayotgan samarali bozordagi o‘zaro aloqalar tizimiga nisbatan tezroq kirish uchun XYuSlar tomonidan moliyaviy isloh qilishning asoslangan dasturini ishlab chiqi-lishi maqsadga muvofiq. Bunda butun xo‘jalik-ishlab chiqarish faoliyati-ning natijasi sifatida yuqori yakuniy moliyaviy ko‘rsatkichlarga erishish-ga alohida o‘rin ajratilmog‘i lozim. Bir vaqtning o‘zida bunday dastur bozor omillari va iqtisodiy o‘sish shart-sharoitlaridan foydalanish, shu-ningdek, innovatsion taraqqiyotning zamonaviy tendensiyalarini amalga oshirish asosida XYuS faoliyatining samaradorligini oshirish bo‘yicha choralar tizimini o‘z ichiga qamrab oladi. Moliyaviy isloh qilish dasturi quyidagilarni ko‘zda tutadi: •XYuSning tashkiliy va mulkiy holatini o‘zgartirish (yuqori sa-marali tashkiliy shakl, kapitalning tarkibiy tuzilishini o‘zgartirish va uni samaradorlikni oshirish maqsadlari uchun joylashtirish, yuqori talabga ega bo‘lgan mahsulotni ishlab chiqarishni rivojlantirish va h.k.); •ishlab chiqarishning investitsion-texnologik bazani o‘zgartirish (asosiy fondlar va aylanma mablag‘larning tarkibiy tuzilishi, texnologik yangiliklarni joriy etish, ishlab chiqariladigan mahsulotlarni yangilash va h.k.);
25•ishlab chiqarish-xo‘jalik faoliyatining yuqori yakuniy natija-lariga – XYuSning ixtiyoriga qoldiriladigan sof foydaga erishish, kom-paniyaning qiymatini o‘stirish va xarajatlarni qisqartirishning tashkiliy negizi bo‘lgan asoslangan biznes-rejani ishlab chiqish; •XYuSning asoslangan marketing va baho strategiyasini ishlab chiqish; •XYuSning moliyaviy strategiyasini uning ishlab chiqarish-marketing siyosati bilan o‘zaro ta’sirchanligi (bog‘liqligi)ni asoslash. Yuqoridagilarning barchasi moliyaviy munosabatlarni tegishli tarzda qayta qurishni, XYuSni boshqarishda moliyaviy oqimlarning ro-lini oshirishni; tushum, xarajatlar, foyda, soliqqa tortish norma (me’yor) lari, sof foyda, umumiy va o‘zlik kapitalining hajmi va manbalaridan iborat bo‘lgan moliyaviy indikatorlarning o‘zgarishini monitoring qilish orqali moliyaviy boshqaruvning yaxlit samarali tizimi shakllantirilishini talab qiladi. Bu ishlar, o‘z navbatida, quyidagi shartlar asosida amalga oshirilishi mumkin: •XYuS xo‘jalik-ishlab chiqarish faoliyatiga oid moliyaviy oqim-larning o‘zaro aloqadorligini kuchaytirish va ularda ishlab chiqarish omillari – moddiy, mehnat, informatsion va boshqa resurslarning tegishli harakatlarini yanada to‘laroq aks ettirish; •boshqaruv qarorlari qabul qilishda, XYuS moliyaviy resurslari o‘sishining rezervlarini to‘liq qidirib topish va amalga oshirishda uning moliyaviy-analitik xizmatlari ahamiyatini oshirish; •XYuS faoliyatini moliyaviy resurslar bilan yanada to‘liqroq ta’minlash uchun o‘z bilimlarini sarf etayotgan moliyaviy menejment malakasi darajasini oshirish; •XYuS moliyaviy-xo‘jalik faoliyati to‘g‘risida xalqaro andoza-larga muvofiq ravishda ma’lumotlar olish, XYuSlar, firmalar va korpo-ratsiyalar faoliyatida yuqori darajadagi barqarorlikni ta’minlash uchun moliyaviy hisobotning xalqaro andozalariga o‘tish. 2.2. Xo‘jalik yurituvchi subyektning moliyaviy isloh qilinish samaradorligini baholash XYuS, firma va korporatsiyalarning moliyaviy isloh qilinish sa-maradorligini baholashning asosiy ko‘rsatkichi sifatida moliyaviy sama-radorlik, ya’ni sof foyda bo‘yicha rentabellik ko‘rsatkichini olish mum-kin. Uni hisoblash formulasi quyidagicha:
26R = (Cf : O‘k) x 100 bu yerda: R – sof foyda bo‘yicha o‘zlik kapitalining rentabelligi; Sf – sof foyda yoki netto-foyda; O‘k – o‘zlik kapitali. Bu ko‘rsatkichning o‘sishi foydani soliqqa tortishni qo‘shib hisob-lagan holda ichki va tashqi xarakterdagi ko‘plab omillarga bog‘liq. Ren-tabellikni tarkib toptiruvchilarni tahlil qilish uchun amaliyotda birinchi marta “Dyupon de Nemur” kompaniyasida qo‘llanilgan Dyupon formu-lasidan foydalaniladi. Bu formulaning ko‘rinishi quyidagicha: R = (Sf : O‘k) x (Sf : T) x (T : A) x (A : O‘k), bu yerda: R – sof foyda bo‘yicha o‘z kapitalining rentabelligi; Sf – sof foyda yoki netto-foyda; O‘k – o‘zlik kapitali; T – tushum; A – aktivlar. Bir vaqtning o‘zida bu formuladagi (Sf : O‘k) nisbati sof foydaga ko‘ra o‘zlik kapitalining rentabellik koeffitsiyentini ko‘rsatsa, (Sf:T) nis-bati esa sotuv rentabelligini ifodalab, bir tomondan bu nisbat tahlil qili-nayotgan davrda sof foyda va sotuv hajmi (tushum) o‘rtasidagi nisbatni aks ettirsa, ikkinchi tomondan esa yaxlit holda sotilgan mahsulotning daromadliligini xarakterlaydi va u alohida olingan tovar turlari daromad-liligiga va ularning realizatsiya hajmidagi nisbatiga bog‘liq. Shuningdek, (T:A) nisbati xo‘jalik faolligi koeffitsiyentini ko‘rsatadi. Bu koeffitsi-yent aktivlarning aylanuvchanligi (yoki aktivlarning yillik o‘rtacha qiymatiga to‘g‘ri keluvchi bir so‘mlik tushum hajmi)ni aks ettiradi, tahlil davridagi aktivlar aylanmasining sonini xarakterlaydi. Aktivlar qancha ko‘p aylansa, ularning rentabelligi shuncha yuqori bo‘ladi. (A : O‘k)nisbati esa bir so‘mlik o‘zlik kapitaliga to‘g‘ri keluvchi aktivlarning umumiy miqdorini ko‘rsatadi. Bir so‘mlik o‘z kapitaliga to‘g‘ri keluvchi aktivlar qanchalik ko‘p bo‘lsa, rentabellik darajasi shuncha yuqori bo‘ladi. Bu ko‘rsatkich XYuSning moliyaviy faolligini, uning aylanma (aktivlar) ga kapitalning qo‘shimcha manbalarini jalb qilish borasidagi mahoratini aks ettiradiki, bu narsa tushum hajmi va XYuS daromadli-ligini oshirishga imkon beradi.