O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi mirzo ulug’bek nomidagi o’zbekiston milliy universiteti

3. Xarakter tuzilishi va xususiyatlari
Shaxsning xarakteri tuzilishi turli xususiyatlarning tasodifiy yiqindisidan iborat emas, balki o’zaro birqbiriga boqliq, shatto tobe yaxlit tizimdan tarkib topadi. Xarakter xislatlarining muayyan qismida xabardor bo’lishlik notanishlarni tashxis qilish imkoniyatini yaratadi. Misol uchun, shaxsning shushratparastligi ma'lum bo’lsa, uning dili (ko’ngli) qoraligi yuzasidan taxmin qilish mumkin yoki inson kamtar, mo’min, yuvosh xususiyatli bo’lsa, albatta u ko’ngilchan ekanligi ko’nglimizga keladi.
Odatda psixik xususiyatlarning o’zaro boqliq tizimi simptomokomplekslar (omillar) deyiladi. "Simptom" yunoncha symptoma belgi, mos tushish, "kompleks" latincha, aloqa, majmua degan ma'no anglatadi. Misol uchun, qarama-qarshi simptomokomplekslar shaqida muloshaza yuritilsa, u sholda insonlarda bu tizim o’ziga ishonish, o’zidan maqrurlanish, maqtanchoqlik, o’zbirarmonlik, urishqoqlik, keksayishi kabilar birikmasida yuzaga keladi.
Boshqa toifadagi shaxslar o’zlarining kamtarinligi, ko’ngilchanligi, iltifotliligi, dilkashligi, shaqqoniyligi bilan ajralib turadilar. Voqelikka shaxsning bir xil munosabati xarakter xislatlarining o’zaro bir-biriga boqliqligini bildiradi.
Shaxsning munosabatlarini aks ettiruvchi xarakter xislatlarining to’rtta tizimga ajratish qonuniy sholatga aylangan:
1. Jamoaga (gurushga) va ba'zi bir insonlarga nisbatan munosabatni ifodalovchi xususiyatlar: yaxshilik, meshribonlik, talabchanlik, takaburlik va boshqalar.
2. Meshnatga nisbatan munosabatlarni mujassamlashtiruvchi xususiyatlar: meshnatsevarlik, dangasalik, vijdonlilik, ma'suliyatlilik, mas'uliyatsizlik kabilar.
3. Narsalarga nisbatan munosabatni aks ettiruvchi xususiyatlar6 ozodlik, ifloslik, ayash, ayamaslik va hokazo.
4. Shaxsning o’ziga nisbatan munosabatlarini ifodalovchi xislatlar: izzat-nafslilik, shushratparastlik, maqrurlik, takobirlik, dimoqdorlik, kamtarinlik, samimiylik va boshqalar.
Shartli ravishda qabul qilingan "shaxs va atrof-mushitdagi insonlar" simptomokompleksi o’z tarkibiga nafaqat boshqa shaxslarga nisbatan munosabatlarni, balki o’ziga qaratilgan munosabatlarni mujassamlashtiruvchi xislatlar sham kiradi, chunonchi, o’ziga ishonch, o’z birarmonlik, o’ziga bino qo’yish, maqtanchoqlik yoki aksincha xususiyatlar shular jumlasidandir. Shunday qilib, ""axs va atrof-mushitdagi insonlar""degan shartli nom berilgan xislatlar tizimi o’zga kishilarga, jamoa (gurush) a'zolariga va o’ziga nisbatan munosabatlarni ifodalovchi xususiyatlarni irlashtiradi. Turlicha munosabatlar o’zaro bir-biriga boqlangan tarzda muayyan tizimni tashkil qiladi, natijada "men-Biz" munosabati o’zaro o’rin almashtirib turadi, ya'ni o’ziga qaratilgan munosabat gurushiy xususiyat kasb etadi.
5. Shuning uchun shaxsning turlicha munosabatlari o’zaro boqliqligi uning xarakteri tuzilishi xususiyatlari bilan uyqunlashib ketadi. Umumiy va xususiy munosabatlar xarakter xislatlari bilan birlashgan sholda muayyan ashamiyat kasb etadi. Xuddi shu boisdan insonning xarakteri nisbatan butun, yaxlit xususiyatga ega. Shaxs munosabatlarining kelib chiqishiga asoslanib, ular markaziy (asosiy0 va ularga tobe, shosilaviy munosabatlarga ajratiladi. Shaxsning markaziy (asosiy) munosabatlari ijtimoiy munosabatlar bilan belgilanganligi tufayli, bunday munosabatlar shamisha ijtimoiy-tipik xususiyatga egadir. Masalan, ijobiy shislatlar mujassamlashgan shaxsning asosiy munosabatlari o’zga odamlarga, jamoa (gurush)ga nisbatan munosabatlarida ifodalanadi. Shunday qilib, xarakter xislatlarining individual o’ziga xosligi, betakrorligiga qaramay, uning negizi tuzilishida shamma vaqt shaxsning ijtimoiy-tipik markaziy (asosiy) munosabatlari yotadi.
Xarakterning tuzilishi qonuniyatlaridan kelib chiqqan sholda mushim tarbiyaviy xulosalar chiqarish mumkin.
Xarakter xislatlarining ba'zi nuqsonlarini (qo’pollik va yolqonchilikni) bartaraf qilish, uning ijobiy xususiyatlarini (xushfe'llik va shaqqoniylikni) shakllantirish muddaosi rejalashtirilgan dasturda amalga oshirib bo’lmaydi. Chunki insonlarga nisbatan tog’ri munosabatni tarkib toptirmay turib, illatga qarshi kurashib, ijobiy fazilatni shakllantira olmaymiz. Shu narsa ma'lumki, shaxsda o’zaro bir-biriga boqliq xususiyatlarning yaxlit bir tizimini mazkur toptirish mumkin, xolos. Mazkur jarayonda xususiyatlar tizimini shakllantirishning mushim shartlaridan biri-bu shaxsning markaziy (asosiy) munosabatlarini tarkib toptirishdan iboratdir.
Shaxs xarakterining yaxlitligi bus-butunligi mutloq narsa emas, albatta, chunki insonning asosiy munosabatlaridan biri boshqa barcha munosabatlarni to’la belgilay olgandagina xarakter mutloq xususiyat kasb etadi. Lekin shaxsning munosabatlari ijtimoiy munosabatlarining aks ettirilishidan iboratligi tufayli uning munosabatlari bilan xarakter xislatlari o’rtasida ziddiyat shukm suradi. Bundan xulosaga kelgan sholda shaxsning xarakteri nisbiy jishatdan yaxlitdirdeyishiimz mumkin, biroq uning bir butunligi sham individual, o’zigi xos xususiyatga egadir. Yaxlitlik nuqtai nazaridan qaraganda, turli qarama-qarshi xususiyatli shaxslar qarshiliklar oqibatida sharakatlarda va inson shulqida shunday sholat shosil bo’ladi va ijtimoiy-ashloqiy me'yorlarni buzishini yuzaga keltiradi. Bunday vaziyatlarda sharakatdagi kamchiliklar bilan kurashishning asosiy yo’li shaxs xarakteridagi qarama-qarshiliklarni yengishga o’rganishdir.
Xarakterning tuzilishi ba'zi shislatlarining o’zaro boqliqligi bilan emas, balki uning yaxlitligiga mutanosib xususiyatlar bilan tavsiflanadi.
Xarakter tuzilishining qatoriga ularning chuqurlik darajasi kiradi va shaxsning asosiy munosabatlari bilan belgilanadi. Insonning boshqa odamlarga, jamoaga, meshnatga nisbatan fidoiy munosabatda bo’lishida belgilanuvchi xususiyatlar chuqurroq xususiyatlar deyladi. Mazkur mezonga qarab shaxslarning farqlanishini yuzaki tasavvur qilmaslik kerak, chunki insonga beriladigan tavsifnoma simtomokomplekslarni ta'kidlab o’tishi bilan cheklanmasligi lozim. Aks sholda shaxsning psixologik qiyofasining tavsifnomasi: birinchidan, simtomokomplekslarni chuqurroq joylashtirishni, ikkinchidan, muayyan darajada chuqurroq mujasamlashtirishni, uchunchidan, bir oz yuzakiroq tizimni ajratishni taqozo qiladi.
Xarakter tuzilishi xususiyatlari jumlasiga faolik yoki xarakter kuchi kiritiladi va shunga asosan insonlar kuchli shamda kuchsiz xarakter turlariga ajratiladi. Shuningdek, xarakter tuzilishi xususiyatlari tarkibiga- uning barqarorlik va o’zgaruvchanlik darajasi sham kiritilgandir. Xarakterning barqarorligi sham, o’zgaruvchanligi sham moslashishi faoliyatining zaruriy shartlaridan shisoblanadi. Shaxsning xarakter xususiyatlari turlicha turmush sharoitlarida, qarshilik qiluvchi vaziyatlari uchrashiga qaramay, uning xatti-sharaktlarini boshqaradi. Shu boisdan inson tashqi vaziyatga boqliq bo’libgina qolmasdan, balki tashqi vaziyatni uning shaxssan o’zi yaratadi, shuningdek, maqsadga muvofiqlashtiradi.
Bundan tashqari, shaxsning turmushdaga zaruriy sharoitlaridan biri- bu xarakterning muayyan darajada plastikligidir. Xarakterning plastikligi ikki xil ma'no kasb etadi. Xarakterning plastikligi uning barqarorligi singari mushitga faol ta'sir o’tkazishning shartlaridan shisoblanadi.
Ish-amallari maqsadga muvofiq va foydali kechishi uchun ular o’zgaruvchan tashqi sharoitga moslashishlari lozim.
Xarakterning plastikligi, mustashkamligi uni shakllantirishining zaruriy sharti sanaladi. Xarakterning barqarorligi, plastikligi o’ziga xos individual xususiyatga ega bo’lib, uni tuzilishining xislati sifatida mujassamlashadi.
Xarakter xususiyatlarining kuchi va barqarorliligi markaziy tizimga boqliqligiga binoan muayyan darajada shaxs munosabatlarining mazmuni bilan belgilanadi. Biroq ular munosabatlar mazmuniga boqliqligiga qaramay, ba'zan yuzaki xususiyatga sham ega bo’ladilar.