O‘zbekiston respublikasi oliy va o`rta maxsus ta’lim vazirligi nizomiy nomidagi toshkent davlat pedagogika universiteti sirtqi (maxsus sirtqi) bo‘limi

O'zbek tilining tovush tizimi va yozuvi. O'zbek tili yozuvi fonematik yozuv
hisoblanadi. 1993-yil 2-sentabrdagi ,,Lotin yozuviga asoslangan o'zbek alifbosini
joriy etish to'g'risida"gi qonunga muvofiq o'zbek tili yozuvi uchun lotin grafikasi
asos qilib olindi. Nutqning har bir tovushi uchun unga mos grafik shakl qabul
qilindi.
O'qituvchi savod o'rgatish jarayonida o'quvchilarni tovush va harflar bilan
tanishtirishda, ularni sintezlab o'qishga o'rgatishda o'zbek tilining fonetik
xususiyatlarini hisobga olishi zarur.
Savod o'rgatish analitik-sintetik tovush metodiga asosan olib boriladi. So'z
bo'g'inga bo'linadi, bo'g'indan kerakli — o'rganilayotgan tovush ajratilib olinadi,
tahlil qilinadi, o'rganiladigan harf bilan sintezlanadi, shu asosda harf va butun o'qish
jarayoni o'zlashtiriladi. Bunda o'zbek tili grafik tizimi, tovushlarni yozuvda
belgilash xusu-siyatlari hisobga olinadi. Savod o'rgatishda o'zbek tili grafik
tizimining quyidagi xususiyatlarini hisobga olish muhim ahamiyatga ega:
1. Savod o'rgatishda tovush-harf bilan tanishtirish unlilardan boshlanadi.
Hozirgi o'zbek tilida 6 ta unli fonema mavjud: a, o, i, e, u, o`.
E harfi so'z va bo'g'in boshida qo'llanadi (ekin, echki, aeroplan), undoshdan
keyin o'rta keng lablanmagan unli tarzida o'qiladi (kel, tez). Savod o'rgatishda oldin so'z boshida keladigan e, so'ngra undoshdan ki-yin keladigan e tovush-harfi bilan tanishtiriladi. 0 harfi o'zbekcha, umumturkiy so'zlarda quyi keng, lablangan o lovushini ifodalaydi, ruscha-baynalmilal so'zlarda urg'usiz bo'g'inda a
tarzida (botanika), o` tovushi kabi (tonna), qisqa i tarzida (traktor) talalVuz
qilinadi. Shuning uchun bu unli qatnashgan ruscha-baynalmilal
so'zlar savod o'rgatish davridan so'ng o'quv jarayoniga kiritiladi.
A tovushi bahor, savol kabi so'zlarda o kabi, muomala, munosabat kabi
so'zlarda i toviishiga yaqin talaffuz qilinadi, lekin a yoziladi.
U tovushi qovun, sovun kabi so'zlarda i tovushiga yaqin talaffuz etilsa ham u
yoziladi.
1 tovushi bilan, sira kabi so'zlarda talaffuz etilmasa ham yozuvda
doimo saqlanadi.
2. O'zbek tilida 24 ta undosh tovush bor. Yozuvda ular 23 ta harf
bilan ifodalanadi: shulardan 3 tasi harf birikmasi, 21 tasi yakka harf
bilan belgilanadi. Ular quyidagilar: b, d, f, g, h, j (jurnal), j (jo'ja), k,
I, m, n, p, q, r, s, t, v, x, y, z, g’ sh, ch, ng. Undoshlarni o'rgatishda
ham muayyan tartibga, talabga asoslaniladi.
Alifbo davrida undosh tovushlar bilan tanishtirishni sonor, ya'ni ovozdor
tovushlar bilan boshlash maqsadga muvofiqdir. Chunki sonor lovushlarni bo'g'in vaso'z tarkibidan ajratib olish oson. Lekin ng sonor undoshi n va g undosh tovushlari va harflari bilan tanishtirilgach, o'rgatiladi. Harf birikmalarini o'rgatishdagi
qiyinchilik hisobga olingan holda, ularning alifbe davrining oxirgi bosqichida
o'rganilishi maqsadga muvofiqdir.