O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi o‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limi markazi s. B. Bairova, G. M. Abduraupova

 
QON BOSIMINI O‘LCHASH 
Arterial bosim sistola va diastola vaqtida tomirlar devoriga 
tushadigan qon bosimdir. U sog‘lom odamlarda ham yurak 
tomirlar sistemasiga baho berish maqsadida o‘lchanadi. Arterial 
bosim yurakdan otilib chiqadigan qon miqdoriga, qon oqimiga, 
umumiy periferik tomirlarning nechog‘li qarshilik ko‘rsatishiga, 
tomirlar devorining elastikligiga bog‘liq. Sistolik (maksimal) 
diastolik (minimal) puls bosimi farqlanadi.
Sistolik bosim
– arterial sistemada chap qorincha sistola-
sidan keyin paydo bo‘ladigan, puls to‘lqini maksimal ko‘tarilgan 
vaqtdagi bosimdir.
Diastolik bosim
esa yurak diastolasi oxirida puls to‘lqini 
tushgan vaqtda yuzaga keladi. 
Arterial bosimni o‘lchash yurak tomirlar va nafas tizimi 
kasalliklarida qo‘llaniladigan muhim tashxisiy usul hisoblanadi. 
Sistolik bo‘sim 100 dan 140 mm gacha, diastolik bosim 60 – 90 
mm gacha simob ustuni atrofida o‘zgarib turadi. Ertalab arterial 
bosim 5 – 10 mm simob ustuniga past bo‘ladi. 
Arterial bosimni o‘lchash uchun Riva – Rochchi apparatlari 
kamayib ketganligi sababli ko‘proq prujinali apparatlardan 
foydalanilmoqda. 
Prujunali manometri bo‘lgan apparatlar – 
tonometrlar
deyi-
ladi. Apparat prujinali monometr, manjetka, rezina nokcha va 
asbob qismlarini o‘zaro tutashtiradigan rezina naychalar tizi-
midan iborat. Qon bosimni qo‘l sohasida o‘lchash uchun man-
jetlar turli o‘lchamda – go‘daklardan tortib semiz, katta odam-
larning arterial bosimni o‘lchashga mo‘ljallangan. Bosimni son 
sohasida o‘lchash uchun alohida manjetlar mavjud. 
Arterial bosim bilvosita usul (Korotkov usuli) bilan yelka 
arteriyasida o‘lchanadi. Tibbiy-ijtimoiy xodim arterial bosimni 
o‘lchash vaqtida tekshiralayotgan odam tinch o‘tirishi yoki 
yotishi, gaplashmasligi va o‘lchashni kuzatib turmasligi kerak. 
Bemorning qo‘liga tirsak bo‘g‘imidan ikki - uch santimetr 

---

104 
yuqoriga manjetkani siqmasdan, u bilan teri orasida faqat bitta 
barmoq sig‘adigan joy qoldirib o‘raladi va mahkamlanadi. 
Tekshirilayotgan kishining qo‘lini qulay vaziyatda, kaftini yuqori 
tomonga qaratib qo‘yiladi. Tirsak bo‘g‘imida yelka arteriyasi 
topiladi va unga pulsni aniqlash uchun fonendoskop qattiq 
bosilmagan holda qo‘yiladi. So‘ngra rezina nokcha bilan asta - 
sekin havo beriladi, u ayni vaqtda manjetkaga ham monometrga 
ham tushadi. Havo bosimi ostida monometrdagi siferblat bo‘y-
lab harakatlanadigan strelkalar ko‘tariladi. Shkaladagi raqamlar 
manjetkadagi havo bosimini, ya’ni yelka arteriyasining yumshoq 
to‘qimalari orqali qanday kuch bilan bosilganini ko‘rsatadi. 
So‘ngra balon oldidagi ventilni biroz ochib manjetkadagi bosim 
asta - sekin tushiriladi. Manjetkadagi bosimga qarshi bosim 
sistolik bosim miqdoriga yetganda birmuncha qattiq qisqa 
tovush – ton eshitiladi. Siferblatdagi raqamlar sistolik bosimni 
ko‘rsatadi. Manjetkadagi bosimning bundan keyingi pasayishida 
eshitilgan tonlar pasayadi va asta - sekin yo‘qaladi. Ton yo‘qol-
gan vaqtda manjetkadagi bosim minimal bo‘lib, bu diastolik 
bosimga mos keladi. Siferblatdagi raqamlar minimal bosimni 
ifodalaydi. Tonlarning birinchi marta paydo bo‘lishi diastolik 
bosimni, ko‘tarilganda tonlarning yo‘qolish paytidagi raqamlar 
esa sistolik bosimni ko‘rsatadi. Kasalliklarning turiga qarab 
arterial bosim o‘zgarib, normadan oshib ketishi (gipertoniya) 
yoki pasayib ketishi (gipotoniya) deyiladi.
Bolalar yoshi qancha kichik bo‘lsa, arterial bosim ham 
shuncha past bo‘ladi. Maktab yoshidagi bolalarda arterial bosim 
maxsus manjetkali tonometrlarda o‘lchansa, chaqaloqlar va 
emizikli bolalarda formulalar yordamida aniqlaniladi.