O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi o’rta maxsus, kasb-hunar ta’lim markazi r. D. Dusmuratov, sh. N. Fayziev, A. A. Karimov audit

3. Moliyaviy faoliyatga doir xarajatlar va daromadlar hamda favqulodda olingan foyda (ko’rilgan zarar) larni tekshirish

Moliyaviy faoliyatga doir xarajatlar va daromadlar «Xarajatlar tarkibi to’g’risidagi …. Nizomda»da belgilangan. Ushbu Nizomga muvofiq moliyaviy faoliyat bo’yicha xarajatlarga quyidagilar kiradi:

• 
  O’zbekiston Respublikasi Markaziy Banki tomonidan belgilangan hisob stavkalari darajasida va ulardan ortiqcha olingan qisqa muddatli hamda uzoq muddatli kreditlar bo’yicha, shu jumladan to’lov muddati o’tgan va uzaytirilgan ssudalar bo’ycha to’lovlar;
  
• 
  mulkni uzoq muddatli ijaraga olish (lizing) bo’yicha foizlarni to’lash xarajatlari;
  
• 
  chet el valyutasi bilan muomalalarga doir salbiy kurs tafovutlari bo’yicha zararlar;
  
• 
  sarflangan (qimmatli qog’ozlarga, sho’’ba korxonalarga va hokazolarga) mablag’larni qayta baholashdan ko’rilgan zararlar;
  
• 
  o’z qimmatli qog’ozlarini chiqarish va tarqatish bilan bog’liq xarajatlar;
  
• 
  moliyaviy faoliyat bo’yicha boshqa xarajatlar, shu jumladan salbiy diskont.
  

Auditor ushbu xarajatlarni tekshirishda 9610, 9620, 9630 va 9690-schyotlar bo’yicha hisob yozuvlarini tekshiruvdan o’tkazib, ularning «Nizom»ga muvofiqligi va schyotlarda to’g’ri aks ettirilganligiga ishonch hosil qilishi lozim.
Moliyaviy faoliyatdan olingan daromadlarga quyidagilar kiradi:

• 
  olingan royaltilar va kapital transferti;
  
• 
  O’zbekiston Respublikasi hududida va uning tashqarisida boshqa xo’jalik yurituvchi sub’ektlar faoliyatida ulush qo’shgan holda qatnashishdan olingan daromad, aktsiyalar bo’yicha dividendlar va obligatsiyalar hamda xo’jalik yurituvchi sub’ektga tegishli qimmatli qog’ozlar bo’yicha daromadlar;
  
• 
  mulkni uzoq muddatli ijaraga berishdan olingan daromadlar (lizing to’lovini olish);
  
• 
  valyuta schyotlari, shuningdek chet el valyutalaridagi muomalalar bo’yicha ijobiy kurs tafovutlari;
  
• 
  sarflangan (qimmatli qog’ozlarga, sho’’ba korxonalarga va hokazolarga) mablag’larni qayta baholashdan olingan daromadlar;
  
• 
  moliyaviy faoliyatdan olingan boshqa daromadlar.
  

Yuqorida keltirilgan daromadlarni tekshirish uchun auditor 9510, 9520, 9530, 9540, 9550, 9560 va 9590-schyotlarning ma’lumotlarini o’rganib, ularning qonuniyligini va schyotlarda to’g’ri aks ettirlganligini aniqlaydi.
Favqulodda zararlar – bu xo’jalik yurituvchi sub’ektlarning odatdagi faoliyatidan chetga chiquvchi hodisalar yoki muomalalar natijasida vujudga keladigan va ro’y berishi kutilmagan odatdan tashqari xarajatlardir. Bunga favqulodda va davr xarajatlari tarkibida aks ettirilishi kerak bo’lgan o’tgan davr xarajatlari kirmaydi.
U yoki bu moddaning favqulodda zararlar sifatida aks ettirilishi uchun u quyidagi mezonlarga javob berishi kerak:

• 
  korxonaning odatdagi xo’jalik faoliyatiga xos emaslik;
  
• 
  bir necha yil mobaynida takrorlanmasligi kerak;
  
• 
  boshqaruv xodimi tomonidan qabul qilinadigan qarorlarga bog’liq emaslik.
  

Tegishli moddalarni favqulodda zararlar qatoriga kiritish yoki kiritmaslik to’g’risida qarorlar qabul qilishda ishlar amalga oshiriladigan sharoitlarni ham hisobga olish lozim. Masalan, agar xo’jalik yurituvchi sub’ekt alohida iqlim sharoitlarida joylashgan bo’lsa, u holda iqlim sharoitlariga bog’liq holdagi ishlamay turib qolishlar favqulodda deb baholanishi mumkin emas, chunki ushbu modda «bir necha yil mobaynida takrorlanmasligi kerak» mezoniga javob bermaydi.
Favqulodda foyda moddalari – bu ko’zda tutilmagan, tasodifiy tusga ega bo’lgan hodisa yoki xo’jalik yurituvchi sub’ektning odatdagi faoliyat doirasidan chetga chiqadigan tusdagi muomalalar natijasida paydo bo’ladigan va olinishi kutilmagan foydadir. Bunga daromadlarning favqulodda moddalari yoki asosiy faoliyatdan olingan boshqa daromadlar bo’limida aks ettirilishi kerak bo’lgan, o’tgan davrlardagi foyda kirmaydi.
Favqulodda olingan foyda (ko’rilgan) zararlar to’g’risidagi axborotlarning to’g’ri shakllanganligiga ishonch hosil qilish uchun auditor tomonidan 9710 –«Favqulodda olingan foyda» va 9720-«Favqulodda ko’rilgan zarar» schyotlar ma’lumotlari o’rganiladi.
Shuningdek, auditor «Nizom»ning 1-ilovasiga muvofiq soliqqa tortiladigan bazaga qo’shilishi lozim bo’lgan, moliyaviy faoliyatga doir sarflarni ham tekshirishi zarur. Bunday sarflarga:

• 
  qisqa muddatli bank kreditlari, shu jumladan to’lov muddati o’tgan va uzaytirilgan ssudalar bo’yicha O’zbekiston Respublikasi Markaziy Banki tomonidan belgilangan hisob stavkalari oshgan to’lovlar;
  
• 
  uzoq muddatli bank kreditlari bo’yicha to’lovlar;
  
• 
  qimmatli qog’ozlarni chiqarish bilan bog’liq sarflar;
  
• 
  qimmatli qog’ozlar muddatidan oldin to’lash munosabati bilan vujudga kelgan salbiy diskont, agar bu byudjetga qarzlarni to’lash bilan bog’liq bo’lmasa.
  

Auditor moliyaviy faoliyatga doir xarajatlar va daromadlar hamda favqulodda olingan foyda (ko’rilgan zarar)larni tekshirishning barcha jihatlarini o’zining ishchi hujjatlarida qayd qilib boradi.