O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi o’rta maxsus, kasb-hunar ta’lim markazi r. D. Dusmuratov, sh. N. Fayziev, A. A. Karimov audit

3. Korxona hisob siyosatini o’rganish

№ 1 - «Hisob siyosati va moliyaviy hisobot» nomli O’zbekiston Respublikasi buxgalteriya hisobi milliy standartiga muvofiq hisob siyosati xo’jalik yurituvchi sub’ekt rahbari tomonidan buxgalteriya hisobini yuritish va moliyaviy hisobotni tayyorlash hamda tuzish uchun foydalaniladigan maxsus tamoyillar, qoidalar va amaliy yondashuvlar to’plamini ifodalaydi.

Shuningdek, xo’jalik yurituvchi sub’ektning hisob siyosati korxona rahbari tomonidan №1 BHMS asosida tuzilib, xo’jalik yurituvchi sub’ektning turli yillar uchun taqdim qilingan moliyaviy hisobotlaridagi ko’rsatkichlar taqqoslanuvchan, hamda boshqa aloqador BHMS lar asosida shakllantirilgan bo’lishi lozim.
Hisob siyosatini shakllantirish va unga rioya qilinishi masalalari auditning ahamiyatli sohalaridan bo’lib, buxgalteriya hisobotlarining ishonchliligiga sezilarli darajada ta’sir ko’rsatadi. Shu boisdan hisob siyosati buxgalteriya hisobi va hisobotlarini auditorlik tekshiruvidan o’tkazishning barcha bosqichlarida auditni rejalashtirishdan to auditorlik xulosasini tuzgunga qadar muhim tekshiruv ob’ekti bo’lib hisoblanadi.
Hozirgi paytgacha ishlab chiqilgan auditorlik faoliyatining milliy standartlaridan ko’pchiligida tekshiriladigan korxona faoliyatini tartibga soladigan, asosiy hujjatlardan biri sifatida hisob siyosati to’g’risida so’z yuritiladi.
Buxgalteriya hisobi va hisobotning tashkil etilishini tekshirish chog’ida hisob siyosati bilan tanishishning maqsadi buxgalteriya hisobini tashkil etishning asosiy tamoillarini va tekshiriladigan korxonaning hujjatlar aylanishi grafigini o’rganish hamda baholashdan iborat. Bunda hisob siyosatini belgilaydigan farmoyish hujjatlarining mavjudligi va tarkibi aniqlanadi.
Hisob siyosatining mazmunini ifodalaydigan ma’lumot manbalari quyidagilardan iborat:

• 
  tekshiriladigan korxonaning hisob siyosati to’g’risidagi buyruq (farmoyish);
  
• 
  buxgalteriya hisobining ishchi schyotlar rejasi;
  
• 
  tasdiqlangan dastlabki hujjatlar shakllari va ichki buxgalteriya hisobotlari uchun hujjatlar shakllarining ro’yxati;
  
• 
  hujjatlar aylanish reja-grafigi va hisob axborotlariga ishlov berish texnologiyalari;
  
• 
  ayrim ko’rsatkichlarni hisobga olish bo’yicha tasdiqlangan uslubiyot va tekshiriladigan korxona hisob siyosati to’g’risidagi buyruqqa boshqa ilovalar;
  
• 
  quyidagi masalalarni bayon qiladigan (ochib beradigan) tushuntirish xati.
  

Korxonaning hisob siyosatiga taalluqli ma’lumotlar:
hisob siyosatini shakllantirishda tanlab olinadigan, o’tgan yilgidan farq qiladigan buxgalteriya hisobini yuritish usullari;
hisobot yilida yoki hisobot yilidan keyingi davrlarda buxgalteriya hisobotlaridan foydalanuvchilarning baholash va qaror qabul qilishiga sezilarli darajada ta’sir ko’rsatadigan hisob siyosatidagi o’zgarishlar;
hisobot sanasidan keyin sodir bo’lgan hodisalar va xo’jalik faoliyatining shartli faktlari, muomalalarni to’xtatish, bitta aktsiyaga yoki 1 so’mlik paytga to’g’ri keladigan foyda.
Ushbu ma’lumot manbalarini o’rganish va tahlil qilish natijasida mijoz-korxona ma’muriyatining hisob siyosatini shakllantirish hamda uni bajarishga yuzaki yondashmayotganligini aniqlash (baholash) zarur. Hisob siyosati to’g’risidagi buyruq (farmoyish) va uning bilan bog’liq bo’lgan, o’z vaqtida chiqarilgan va to’g’ri rasmiylashtirilgan farmoyish hujjatlarining mavjudligi - hisob siyosatidan korxonani boshqarish mexanizmi sifatida foydalanilayotganligi haqida etarli darajada guvohlik bera olmaydi.
Masalan, har xil foyda solig’i stavkalarini qo’llaydigan faoliyat turlari bilan shug’ullanadigan korxonalar ushbu soliqni eng yuqori stavka bo’yicha hisob-kitob qilgan. Ushbu holat hisob siyosatini shakllantirish masalasiga korxonada yuzaki yondashilayotganligidan dalolat beradi. Chunki, bunda hisob siyosatining uslubiy jihatlaridagi imkoniyatlaridan foydalanilmaydi. Har xil stavkalarda soliqqa tortiladigan faoliyatlar turlari bo’yicha xarajatlarni alohida hisobga olish uslubini ishlab chiqish va tasdiqlash soliq yukini engillatishga imkon bergan bo’lar edi. Auditor tomonidan korxona ma’muriyatining hisob siyosatiga munosabatini baholashni korxonada ichki nazoratning ahvolini umumiy baholashda e’tiborga olish zarur. Chunki hisob siyosati o’z-o’zidan ichki nazorat tizimining muhim unsurlaridan biri hisoblanadi.
Hisob siyosatini auditorlik tekshiruvidan o’tkazishning maqsadi - «Hisob siyosati va moliyaviy hisobot» nomli №1 BHMS talablaridan kelib chiqqan holda korxona buxgalteriya hisobotining ishonchliligi to’g’risida xulosa tuzishdan iborat bo’lib, hisob siyosati №1 BHMSga muvofiq ularni bajarishni ta’minlashi lozim. Shuningdek, buxgalteriya hisobo-tining ishonchliligi to’g’risida fikr shakllantirishda quyi-dagi holatlar ham inobatga olinishi zarur:

• 
  korxonalarning mulkiy holisligi;
  
• 
  hisob siyosatini qo’llashning izchilligi;
  
• 
  xo’jalik faoliyati faktlarining aniqligi.
  

Auditorlik tekshiruvini o’tkazishda quyidagilarni ham aniqlash zarur:

• 
  hisob siyosatiga doir farmoyish hujjatlarining mavjudligi va ularning tarkibi;
  
• 
  hisob siyosatiga doir hujjatlar shakllari va qabul qilish muddatlarining me’yoriy hujjatlar talablariga muvofiqligi;
  
• 
  me’yoriy hujjatlar bilan belgilangan hisob usullaridan farq qiladigan, lekin korxonaning mulkiy holatini va moliyaviy natijalarini ishonarli aks ettirishga imkon beradigan usullar mavjudligi;
  
• 
  hisob siyosatini shakllantirish chog’ida tanlangan, buxgalteriya hisobotlaridan foydalanuvchilar tomonidan korxona moliyaviy holatini baholash va qaror qabul qilishga sezilarli ta’sir ko’rsatadigan buxgalteriya hisobini yuritish usullarining mohiyati to’liq ochib berilganligi;
  
• 
  hisob siyosatiga rioya qilish.
  
• 
  Auditor №1 BHMS da belgilangan, hisob siyosatini qabul qilish tartibiga rioya qilinayotganligini tekshirishi lozim: unda:
  
• 
  hisob siyosatini qabul qilish to’g’risida korxona rahbarining buyrug’i (farmoyishi) chiqarilganligi) (№1 BHMS 55 bandi).
  

• 
  ishchi schyotlar rejasi, namunaviy qabul qilinmagan dastlabki hujjatlar shakllari, hujjatlar aylanishi reja-grafigi va hisob axborotlariga ishlov berish texnologiyasi, inventarizatsiya o’tkazish va xo’jalik muomalalarini nazorat qilish tartibi va boshqalar tasdiqlanganligi.
  
• 
  hisob siyosatiga kiritiladigan qo’shimcha va o’zgartishlar to’g’risida buyruq chiqarilganligi (№1 BHMS 56. 1, 56. 2, 56. 3, 56. 4 bandlari).
  

Shuningdek, yangidan tashkil etilgan xo’jalik yurituvchi sub’ekt tanlagan hisob yuritish siyosatini moliyaviy hisobotini birinchi marta e’lon qilgunga qadar, lekin yuridik shaxs huquqini olgan (davlat ro’yxatidan o’tgan) kundan boshlab 90 kundan kechikmasdan rasmiylashtirishi lozim. Korxona tomonidan tanlangan hisob siyosati yuridik shaxs huquqini olgan (davlat ro’yxatidan o’tgan) kundan boshlab yuritiladi.
№1 BHMS 56 bandiga muvofiq hisob siyosati kalendar yili davomida o’zgartirilmaydi. Faqat xo’jalik yurituvchi sub’ektni qayta tashkil etilish (birlashish, bo’linish, qo’-shib olish), mulkdorlar almashishi, O’zbekiston Respublikasi qonunchiligi yoki O’zbekiston Respublikasida buxgalteriya hisobining o’zgarishi va buxgalteriya hisobining yangi uslublari ishlab chiqilgan hollarda hisob siyosati o’zgartirilishi mumkin (№1 BHMS 56. 1, 56. 2, 56. 3, 56. 4).
Hisob siyosatiga kiritilgan o’zgartishlar asoslangan bo’lishi va tegishli tartibda rasmiylashtirilishi lozim (№1 BHMS 55 bandiga muvofiq). O’zbekiston Respublikasi qonunchiligining o’zgarishi bilan bog’liq bo’lmagan hisob siyosatidagi o’zgartishlar oqibatlari xo’jalik yurituvchi sub’ekt tomonidan buxgalteriya hisobining o’zgartirilgan uslublari qo’llanilib boshlanadigan sanaga (oyning birinchi sanasiga) tekshirilgan ma’lumotlar asosida qiymat ifodasida baholangan bo’lishi lozim.
Hisob siyosati to’g’risidagi buyruqni tahlil qilish chog’ida auditor quyidagilarni aniqlaydi:

• 
  haqiqatan ham buyruqning barcha bandlari hisob siyosatiga taalluqli ekanligi;
  
• 
  hisob siyosatining barcha jihatlari (tashkiliy-texnik, uslubiy, soliqchilikka doir) buyruqda aks ettirilganligi.
  

Ushbu maqsadda hisob siyosati to’g’risidagi taqdim etilgan buyruq (farmoyish) test sinovidan o’tkaziladi. Buning uchun auditor tekshiriladigan korxona rahbariga taxminan quyidagi mazmundagi anketani to’lg’azishni tavsiya qiladi.
Hisob siyosati to’g’risidagi buyruqlarni auditorlar tomonidan test sinovidan o’tkazish amaliyoti shuni ko’rsatmoqdaki, ayrim xo’jalik yurituvchi sub’ektlar bu hujjatga hisob siyosatiga taalluqli bo’lmagan narsalarni ham kiritadilar. Masalan, xodimlarga ish haqi berish muddatlari, ta’tillar davomiyligi, me’yoridan oshiq xizmat safari xarajatlari va hokazo. Bunday axborotlar korxonaning boshqa ichki hujjatlarida aks ettiriladi. Ayrim korxonalar bux-galteriya hisobining barcha mumkin bo’lgan unsurlari bo’yicha buxgalteriya hisobi uslublarini, ular oldin qo’llanganligi va keyinchalik qo’llanishi zarurligiga qaramasdan buyruqqa kiritishlari oqibatida xato-kamchiliklarga yo’l qo’yadilar.