О‘zbekiston respublikasi oliy va о‘rta maxsus ta’lim vazirligi qarshi muhandislik iqtisodiyоt instituti
Yüklə 1,35 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Metallarning tarkibi va tuzilishi
|
Material haqida tushuncha
Insonlar o‟z faoliyatida moddalarni ishlab chiqarish mahsuloti deb qaraydilar. Moddalar aslida esa materiyaning ma„lum bir barqaror massaga ega bo‟lgan bo‟lagidir. Ana shunday moddiy dunyoni texnikada «material» deb atash qabul qilingan. Demak, materiallar mehnat jarayonining mahsuli bo‟lib, undan insoniyat o‟z talablarini qondiradigan buyumlar yasashda foydalanadi. Materiallar ishlab chiqarishda birlamchi vosita hisoblanadi. Material bo‟lmasa sanoat jarayonlari ham bo‟lmaydi. Masalan, mis (material) ishlab chiqarish uchun rudalar (mis rudalari) qazib olinishi kerak. Rudalar avval boyitiladi, so‟ngra ulardan mis olinadi. Misdan esa turli xil buyumlar ishlab chiqariladi. Mis olishda ruda xom ashyo material bo‟lsa, buyum ishlab chiqarishda misning o‟zi xom ashyo material hisoblanadi. Sifat jihatidan barcha xom ashyolarni ikki turga bo‟lish mumkin: 1) birlamchi xom ashyo yoki birinchi bor materialni hosil qilish uchun ishlatiladigan modda; 2) ikkilamchi xom ashyo, ya‟ni birlamchi materialni hosil qilish uchun tanlangan xom ashyoning sarflanishi natijasida hosil bo‟lgan chiqindilar. Ana shu chiqindilar ham boshqa buyumlarni ishlab chiqarish uchun xom ashyo bo‟lishi mumkin. Masalan, yog‟ochning qayta ishlanishidan chiqqan qirindisi mebel sanoatida ishlatiladi. Buyumlar ishlab chiqarish uchun materiallar bilan bir qatorda yarim fabrikatlar ham ishlatilishi mumkin. Yarim fabrikat deganda, qayta ishlangan, lekin hali tayyor buyum holiga keltirilmagan material tushuniladi. Buyum olish uchun yarim fabrikatni qayta ishlash yana davom ettirilishi kerak. Demak, bir ishlab chiqarishda tayyorlangan material (mahsulot) boshqa ishlab chiqarish uchun yarim fabrikat hisoblanadi. Metallarning tarkibi va tuzilishi Qattiq jismlarning ichki tuzilishini Rentgen nurlari bilan yoritib o‟rganish shuni ko‟rsatadiki, ularning atomlari fazoda ma‟lum tartibda yoki tartibsiz joylashgan. Atomlari fazoda tartibli joylashgan jismlar kristall jismlar deyiladi. Atomlari fazoda tartibsiz joylashgan jismlar esa amorf jismlar deyiladi. Kristall jismlarning atomlari fazoda ma‟lum qonuniyatga asosan kristall panjara tuguni atrofida tebranib turadi. Fazoviy panjaraning tuzilishi va atomlarning unda joylashishi metallning turiga bo‟g‟liq. Metallarda quyidagi xillarda bo‟luvchi kristall panjaralar ko‟proq uchraydi: 1. Hajmi markazlashgan kub panjara. Bunday kristall panjarada metall atomlarining 8 tasi kubning uchlarida va bittasi kub markaziga joylashgan bo‟ladi. Bunday kristall panjara Fe , Cr, V, W, Mo, li va boshqa metallarga xos(1-rasm, a). 2. Yoqlari markazlashgan kub panjara. Bunday panjarada metall atomlarining 8 tasi kubning uchlarida, 6 tasi yoqlarning markazlarida joylashgan bo‟ladi. Bunday kristall panjara Fe , Al, Cu, Ni, Co, Pb va boshqa metallarga xos (1-rasm, b). 3. Geksogonal panjara. Bunday kristall panjarada metall atomlarining 12 tasi olti qirrali prizmaning uchlarida 2 tasi prizmaning ustki va ostki asoslari markazlarida va 3 tasi prizmaning o‟rta qismida joylashgan bo‟ladi. Bunday kristall panjara Zn, Mg, Ti, Be va boshqa metallarga xosdir(1-rasm, v). a) b) v) 1-rasm. Kristall panjaralarning turlari: a) hajmi markazlashgan kub panjara; b) yoqlari markazlashgan kub panjara; v) geksogonal panjara. Metallarning kristall tuzilishi haqidagi tushunchani elementar kristall katak (yacheyka) orqali ifodalash oson, elementar katak deganda, atom kristall tuzilishining eng kichik qismi tushunilib, ana shu katakni uch o‟lcham bo‟yicha ko‟p martalab qaytarilishi natijasida jismning fazoviy kristall panjarasi hosil bo‟ladi. Elementar kristall panjaralarning qirralari, odatda, a, b, c bilan belgilanadi va bu ko‟rsatkichlar kristall davrini belgilaydi yoki qaytarilsh (uzatish) vektori deb ham ataladi. Ana shu elementar katakchani xarakterlash uchun yana koordinatsion son, atomlar joylashishining zichlik koeffisienti degan tushunchalar ham kiritilgan. Kristall katakchaning turi koordinatsion son tushunchasi bilan ifodalanadi. Kristall panjarada eng yaqin bir xil masofada turgan atomlar soniga shu kristall panjaraning koordinatsion soni deb ataladi va u harflar bilan belgilanadi. Masalan, oddiy kub katakning koordinatsion soni 6 ga teng bo‟lib, K6; markazlashgan kub katakchaniki K8; yoqlari markazlashgan kub katakniki K12, atomlari zich joylashgan geksagonal katakniki G12 ga teng. Kub katakchalarning o‟lchamlari qiymati atom o‟lchamlari qiymati bilan belgilanadi, bunday o‟lchov birligi nanometer (nm) deb ataladi. Kristall panjara turlari 14 ta bo‟lsa, shundan metallarda 4 ta turdagi elementar katakcha ya‟ni oddiy, hajmi markazlashgan, yoqlari markazlashgan kub katakchalar va geksogonal katakcha turlari ko‟p uchraydi. Metallarning kristall panjara turi aniq bo‟lsa, atomlarining o‟lchamlarini hisoblash bilan aniqlash mumkin. Masalan, K8 kristall panjara uchun d=a 3 /2 bo‟lsa, K12 kristall panjara uchun esa d=a /3 bo‟ladi. 1-jadval Ba‟zi metallarning elementar katakcha o‟lchamlari Atom katakchaning turi Metallar Elementar panjara qirralari o‟lchami, nm (1 nm = 10 -9 sm) K6 Fe a=b=c; a=0,28606 K8 Cr a=b=c; a=0,28788 K12 Ni a=b=c; a=0,35165 G12 Ti a=0,2951; c=0,4679; c/a=1,5873 Kristall panjara xususiyatini belgilaydigan ya‟na bir muhim o‟lcham - bu har bir elementar katakchaga to‟g‟ri keladigan atomlar soni. Masalan, K8 kristall panjara tugunchlarida 8 ta atom bo‟lib, bu atomlarning har biri 8 ta yana shunaqa elementar katakchaga tegishlidir (fazoda). Demak, har bir katakchaga bir atomgina to‟g‟ri keladi. Lekin K8 yacheykaning markazida turgan atom shu elementar katakchaning o‟zigagina tegishli ekanini hisobga olsak, har bir elementar kristall katakchaga to‟g‟ri keladigan atomlar soni 2 ga teng bo‟ladi. Yüklə 1,35 Mb. Dostları ilə paylaş:
|