O‟zbekiston respublikasi oliy va o‟rta maxsus ta‟lim vazirligi s. A. Usmanov

1.10.
TALAB VA TAKLIF BALANSI ASOSIDA BOZORNI 
MUVOFIQLASHTIRIB TURISH
 
Qaytar aloqali katta tizimga misol sifatida, bozorda belgilangan narx-
P
va 
Q -
hajmli tovarlar yoki xizmatlar ko‘rsatish va ularning iste‘molini qarab chiqamiz.
Masalan, bu tashish yoki servis xizmatlarini ko‘rsatish, avtomobillar yoki 
ehtiyot qismlar sotish bo‘lishi mumkin (1.11-rasm). 
Ushbu tizimning elementlari sifatida, xaridorlar (mijozlar) va tovarlar yoki 
xizmatlarni sotuvchilar (ATK, AYOQSH, servis xizmat korxonasi, do‘konlar) 
olinishi mumkin. 
Ushbu tizimning kirish ma`lumotlari sifatida - bozordagi talab bo‘yicha 
axborotlar va talabning narxlari hamda takliflar nisbati olinishi mumkin. 
Talab
– bu iste`molchi tomonidan, unga taklif etilayotgan 
P
tal 
- narxda sotib 
olinadigan (sotib olishga tayyor) tovar yoki xizmatlarning 
Q
hajmi
.
Narx qanchalik past bo‘lsa, iste`molchi sotib olishga qodir bolgan tovarlar va 
xizmatlar hajmi shunchalik ko‘p bo‘ladi (1.11-rasm, 2). 
Taklif
– bu ishlab chiqaruvchi tomohidan taklif qilingan 
P
tak 
-
 
narxdagi xizmatlar 
yoki tovarlar 
Q
hajmi. 
Iste`molchiga qilingan taklif va u sotib olishga rozi bo‘lgan narx qanchalik 
yuqori bo‘lsa, bozorga kiradigan xizmatlar va tovarlarning hajmi shunchalik ko‘p 
bo‘ladi. 
 

---

60 
Tovar yoki xizmatlar sotuvchisi tomonidan olinishi mo‘ljallangan foyda 
(daromad) (
Q
∙
P
) va haqiqatda olingan foyda (daromad) (
Q
h
·P
h
) orasidagi o‘zaro 
nisbat boshqaruvchi signal - 
ΔY 
hisoblanadi: 
P
Q
P
Q
Y
h
h





(1.1) 
1.11-расм. Xizmatlar hajmi va bozor narxlarining o‘zgarish prognozi:
1 – talabning dastlabki chizig‟i; 2 – taklifning dastlabki chizig‟i; Q
0 
- talab 
(1) va taklif (2) muvozanatlashgan paytida xizmatlar hajmi; P
o 
= P
12
 - talab 
(1) va taklif (2) muvozanatlashgan paytida xizmatlar narxi; А - taklif; B - 
talab. 

---

61 
Boshqaruvchi ta‟sir
, tizimni boshqaruv organi tomonidan boshqaruvchi signal 
asosida ishlab chiqiladi. 
Talab va iste`mol chiziqlarining o‘zaro kesishishi, bu narx - 
P
o
bilan hajm - 
Q
o
 
orasidagi muvozanat - 
O
nuqta hisoblanadi. 
Talab (1) va taklif (2) chiziqlari orasidagi 
O
nuqtadan chapdagi mintaqa, 
samaradorlik mintaqasi
deb ataladi. Ushbu mintaqa uchun talabning narxi, taklif 
narxiga nisbatan yuqori, ya`ni