O„zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsus ta‟lim vazirligi samarqand davlat universiteti baxtiyar Ergashev manbashunoslik va tarixshunoslik darslik

XX 
asr 
boshida 
Turkistondagi 
ijtimoiy-iqtisodiy 
jarayonlarni 
o„rganishda «Sadoi Turkiston» gazetasi muhim manba sifatida. 
Jadidlar o‗z 
g‗oya va qarashlarini xalq ongiga singdirishda, ularning dunyoqarashini 
o‗zgartirishda o‗lkadagi ijtimoiy-iqtisodiy jarayonlardan ommani xabardor qilib 
turishda gazeta va jurnallardan keng foydalanganlar. Ana shunday gazetalardan 
biri 1914 yil 1-apreldan Toshkentda chiqa boshlagan «Sadoi Turkiston» gazetasi 
bo‗lib, uning noshiri va muharriri mashhur advokat Ubaydulla Asadullaxo‗jaev 
bo‗lgan. 
«Sadoi Turkiston» gazetasini muhim manba sifatida O.Sharafiddinov, 
A.Jalolov, Sh. Turdiev, N. Karimov, B. Do‗stqoraev, M. Olimov, U. Dolimov, 
Z.Eshonova, H. O‗zganboev, N. Abduazizova va boshqalar o‗rganganlar. Ushbu 
olimlar gazetaning adabiy, madaniy, ma‘rifiy hamda qisman ijtimoiy-siyosiy 
masalalardagi maqolalarni tahlil qilishgan. 
Shu nuqtai nazardan kelib chiqib, quyidagi gazetada chop etilgan ijtimoiy-
iqtisodiy masalalarga oid maqolalarni tahlil etishga harakat qilindi. «Sadoi 
Turkiston» gazetasida chop etilgan ijtimoiy-iqtisodiy maqolalarni mazmunnga 
ko‗ra 3 guruhga ajratish mumkin: 
1.Turkistonning ijtimoiy ahvolini aks ettiruvchi maqolalar 
2. Qishloq xo‗jaligiga doir maqolalar 
3. Savdo-sotiq munosabatlari va bank faoliyatiga oid maqolalar. 
Turkistondagi ijtimoiy ahvol haqida guvohlik beruvchi fikrlarni o‗zida 
jamlagan Hamza Hakimzoda Niyoziyning «Faqirlik nimadan hosil bo‗lur», 
Mirmuhsin 
Shermuhammedovning 
«Bekorchilik 
maydoni», 
Ne‘matulla 
Mahsunovning «To‗ylarning ma‘naviy zararlari», Sayfiddinning «Xatna to‗yi», 
Vahhob Ibodiyning «Turkiston ahli nima uchun inqirozga yuz tutdilar?», 
Ubaydullaning «Bizda shahar soliqlari», Cho‗lponning «Milliy hayot va Turkiston 
musulmonlari» kabi maqolalarda o‗lkadagi ijtimoiy ahvol yoritilgan. 
Jumladan, Hamza maqolasida xalq ommasining turmush darajasi va 
faqirlikka yuz tutish sabablarini ko‗rsatishga urinadi. U nima sababdan ilgari 
hunarmandlar bir hunar bilan bo‗lsa ham o‗z hayotiy ehtiyojlarini ta‘min etganlar, 
hozirgi davrga kelib (XX asr boshi) hunarmandlarning ko‗pchiligi gado va faqir 
bo‗lib borayotganligini aytadi . 

---

151 
Hamza millatning xorlikka va faqirlikka uchrashida ilmsizlikni asosiy 
o‗ringa qo‗yadi. Ilmli iisonlarni ilmsiz insonlarga ibrat qilib ko‗rsatadi. «Mana siz 
ila insonlikda barobar bo‗lib ilm o‗qigan insonlarni ko‗rasizmi? Sizdan davlati 
taraqqiy etmagan bo‗lsa ham siz kabi hor, zor bo‗lmasdan bir falon ila maishat 
o‗tkazib kelmoqdadur». 
Milliy taraqqiyparvarlarning yana bir namoyondasi Mirmuhsin Shermuham-
medov o‗z maqolasida Turkiston musulmonlari bir yillik daromadlarini jamg‗arib, 
choyxonalarga, bozorlarga to‗planib, qish bo‗yi vaqtlarini bekorchilik bilan 
o‗tkazishlarini ta‘kidlaydi. 
Mirmuhsinning Turkistonni «bekorchilik va ishsizlik maskanidur» deb 
e‘tirof etishida ko‗chalarda odamlarning maqsadsiz-yurishlari, aksariyat vaqtlarini 
bekorchilik bilan o‗tkazayotganlari sabab bo‗lgan. 
Xalqning ishsiz va bekorchilikda qolganligi xususida so‗z ketar ekan bu 
masalaga har tomonlama e‘tibor berib, so‗ngra o‗sha davrga baho berilsa o‗rinli 
bo‗ladi. Chunki o‗lkada ishsizlar sonining o‗sishi, xalq ongining bu tariqa 
qashshoqlashuvi sabablarini: birinchidan, aholi mashg‗ul bo‗lishi mumkin bo‗lgan 
ish o‗rinlarining yo‗qligidan, ikkinchidan, zamondai uzilib qolgan xonliklarda olib 
borilgan noto‗g‗ri siyosat natijasida, uchinchidan, XIX asr ikkinchi yarmida Chor 
Rossiyasi tomonidan o‗rnatilgan mustamlakachilik siyosatining oqibatlaridan 
qidirish lozim. 
Milliy taraqqiyparvar Vahhob Ibodiy maqolasida Turkiston ahlining 
inqirozga yuz tutishiga sabab bo‗lgan omillar ko‗rsatib o‗tilgan: 
- maktab va madrasalar, ta‘lim usulining zamonaga muvofiq isloh 
etilmagashshgi; 
-ta‘lim uchun zarur darsliklarning yetarli emasligi; 
- taraqqiy etgan millatlarning muallim va mudarrislaridan ish o‗rganib, 
tajriba almashilmaganligi, musulmon bo‗lmagan millatlardan o‗rnak olib, 
islohotlar qilishni gunoh sanab, o‗z qobig‗iga o‗ralashib qolganligimiz; 
- chet davlatlarga borib; zamonaviy ilmlarni o‗rganilmaganligi 
Shahar soliqlari xususida so‗z yuritilgan maqolada muallif uy-joy uchun 
belgilangan soliq miqdori nima uchun aholiga og‗ir kelayotganligi borasida fikr 
yuritib, xalqning og‗ir turmush tarzi haqida ma‘lumot bergan. Muallif bunga sabab 
bo‗lgan omillarning ob‘ektiv va sub‘ektiv tomonlarini ko‗rsatib berishga harakat 
qilgan. Uning fikricha yuzaga kelgan muammoning ob‘ektiv tomoni bu mahalliy 
aholining o‗zi, ya‘ni ularning zamonaviy ilmlarga nisbatan bee‘tiborligi, zamon 
talabiga mos ravishda harakat qilmaganligi va o‗z turmush tarzini yaxshilash 
uchun jiddiy kurashmaganligi, eski odatlar ta‘sirida qolib ketganligidir. Subektiv 
tomoni esa - mustamlakachilik asoratidir. Muallif bu haqda shunday yozadi: «... 
Ilgari shahar soliqlari hozirgidan kamroq emdi. Chunki zamon shundoq edi. U 

---

152 
vaqtlarda bizam xalqning topgan pullari oila tarbiyasig‗a ham, soliqlarg‗a ham 
yetardi va hech bir siqulish sezilmas edi. Ammo xalqda iqtisodiy va moddiy 
quvvat esa hozirdagidan ko‗p yaxshi edi. Yerlar, mol va mulklar har kimning 
qo‗lida bo‗lib, Turkiston musulmonlarig‗a Turkiston hayoti uchun har tarafdan 
yo‗llar ochiq edi. Taassufki hozirda bizam hollar pastlandi. Iqtisodiy kuch 
kamaydi. Mol va mulklar ozaydi». 
XX asr boshida Turkiston sarhadlarida gadoylar soni ortib borgan. Bu holat 
o‗lka xalqlarining ahvoliii yanada og‗irlashtirgan. 
Milliy taraqqiyparvarlardan biri Cho‗lpon o‗z maqolasida gadoylarning 
dangasalik va xushyoqmaslikdan o‗zlarini jinnilikka solib, odamlarga yuk bo‗lib 
yurishlari, go‗loxlarda yotishlari isirig‗chilik va hunarsizlik oqibatida kelib 
chiqqanligini iztirob bilan ta‘kidlaydi. 
Muallifning fikricha, Turkiston xalqlarining qiyinchiliklardan qutulishlari, 
farovon yashashlari uchun birdan-bir yo‗l - zamon talablariga asoslanib, barcha 
imkoniyatlarni ishga solib, zamonaviy ilm va hunarlarni chuqur egallashdir. 
Turkiston qishloq xo‗jaligi haqida guvohlik beruvchi qarashlarni o‗zida 
jamlagan Abdusami qori Ziyoboevning «Tuprog‗imiz, oltindur», Abdurauf 
Muzaffarzodaning «Tuproq nadur?», «Ichor suvlarimizga bir nazar». «Havo va 
oning unsurlari» kabi maqolalarda o‗lkaning asosiy iqtisodiy tayanchi hisoblangan 
qishloq xo‗jaligi xususida so‗z yuritiladi. 
Milliy taraqqiyparvar Abdusami qori Ziyoboevning‗ maqolasida aholi 
yashash tarzining og‗irlashishiga dehqonlarni arzimagan sabablar bilan ham 
yaxshi, hosildor yerlarni «ajnabiylarga» sotib yuborayotg‗anligida deb bilgan va 
ularni har qanday holatda ham yerlarini o‗zlarida saqlab qolishga da‘vat qilgan. 
Turkiston yerlari bebaho ekanligini ta‘kidlab, buni anglagan ajnabiylar qanday 
bo‗lmasin yerlarni sotib olishga harakat qilayottanligi va bunda oxir oqibat o‗lka 
yerlarini begonalar qo‗liga o‗tib ketishi mumkinligini kuyunib yozgan. 
Shuningdek, Turkiston yerlari butun xalqimizning asosiy iqtisodiy tayanchi 
ekanligi, agar astoydil mehnat qilinsa, katta foyda olish mumkinligini uqtirib, uni 
qadriga yetish, yerdan unumli foydalanishga chaqirgan. Fikrini isboti sifatida 
boshqa millat vakillarini yerimizdan qanday foydalanayotgani va nima uchun ular 
boyib ketayotganligiga misollar keltirgan. Muallif o‗zining «Tuirog‗imiz oltindur» 
nomli maqolasining davomida dehqonlar, umuman qishloq xo‗jaligidagi inqiroz 
sabablarini majoziy yo‗l bilan ochib berishga harakat qilgan, ya‘ni xuddiki muallif 
o‗zining sayohati davomida uchratgan bir rus hamda qozoq dehqonlari bilan 
suhbatda bo‗lgan. Muallif bu suhbatni dialog, ya‘ni savol-javob tarzida keltirib, 
mahalliy dehqonlarni inqirozga yetaklagan omillarni, o‗sha davrning og‗riqli 
nuqtalarini ko‗rsatib bergan. Abdusami qori Ziyoboevning yozganidan shuni 
anglash mumkinki, mahalliy dehqonlar yerdan unumli foydalanmagan, buni 

---

153 
uddalangan chog‗da ham ular sun‘iy to‗siqlarga duch kelgan. Buning birinchisi, 
Chor hukumatining mustamlakachilik siyosati bo‗lsa, ikkinchisi, qarz beruvchi 
sudxo‗rlarning turli hatti-harakatlari hamda dehqonlarning ularning ta‘siridan 
qutula olmagani edi. 
Taraqqiyparvarlarning yana bir namoyandasi Abdurauf Muzaffarzoda 
Turkiston o‗lkasidagi yerlarning unumdorligini ta‘kidlab, o‗lka xalqlarini 
dangasaliklar, yalqovliklar butunlay voz kechib, ana shunday unumdor yerlardan 
oqilona foydalanishga chaqiradi. Aks holda o‗z yerlaridan ham ajralib qolishlarini 
uqtiradi. 
Bu davrlarda dunyo xalqlari bir parcha yer uchun o‗z jonlaridan, 
mulklaridan kechayotganliklarini, bor kuchlari bilan yerga yopishayotganliklarini 
aytib, «endi bizam dunyodan eng oxirgi nasibamiz bo‗lg‗on shul tuprog‗imizga 
e‘tibor bermovimiz arzirlik... ulug bir jinoyatdur... Agar bu kundan e‘tiboran 
tuprog‗imizning qadrini bilub ziroatg‗a yopushsak el ichida xayolimizga ham 
kelmagon saodatga erishmog‗imiz tabiiydur» - deb ta‘kidlaydi. 
Abdurauf Muzaffarzoda turkistonliklar uchun ziroatchilikdan boshqa kasb 
yo‗q, bo‗lsa ham ziroat qadar foydali emasligini qayd etgan. Uning bunday fikrga 
kelishiga o‗lkada hunarmand va kosiblarning Rossiya imperiyasining sanoati va 
bozorining kirib kelishi natijasida kasodga uchraganligi, o‗z kasblarini tark etib 
ishsizlar safini to‗ldirib borayotganliklari asosiy sabab bo‗lgan. Bu bilan muallif 
o‗lkada dehqonchilik yaxshi rivojlangan demoqchi emas, balki o‗lkadagi og‗ir 
ijtimoiy-iqtisodiy holatdan biroz bo‗lsada qutulish uchun izdan chiqib borayotgan 
dehqonchilikning islohiga alohida e‘tibor berib, rivojlantirib, shu orqali ahvolni 
ma‘lum darajada yumshatish mumkinligiga urg‗u bergan. 
Bu davrda Turkiston aholisining siyrakligini hisobga olganda yer 
maydonlari keng bo‗lib, ular unumdor va mahsuldor hisoblangan. Muzaffarzoda: 
«Qo‗limizda shundog‗ tuprog‗imiz bo‗lg‗oni holda oning islohiga hech ahamiyat 
bermasdan, qissamizdagi eng so‗nggi tiyinlarimizg‗acha isrof qilub samavarlarda 
va boshqa foydasiz o‗rinlarda ovqat o‗tkorurmiz. Endi Ollohning bizga bergon 
ulug‗ ne‘matig‗a bu holimiz kufron ne‘mat bo‗lmasmu?» - deb xalqqa murojaat 
qilgan. 
Turkistondagi savdo-sotiq munosabatlarini va bank faoliyatini yorituvchi 
No‗shiravon Yovushovning «Turkistonda tijorat va ziroat», «Talabgor bormu?», 
Saidnosir Mirjalilovning «Turkistonda savdogarlik», «Banklar haqinda» kabi 
maqolalarda o‗lkadagi savdo-sotiq va banklar faoliyati xususida so‗z yuritilgan. 
Milliy taraqqiyparvarlardan biri No‗shiravon Yovushov maqolasida 
Turkistonda tijorat ishlari yaxshi ketmayotganligini, bu soha bilan shug‗ullanuvchi 
savdogarlar kasodga uchrayotganligini bayon qilib o‗tadi. Muallif bu holatii 
keltirib chiqarayotgan sabablar yuzasidan o‗z fikr-mulohazalarini bildirib, 

---

154 
«muvafaqqiyatsizliklarimizning birinchi sababi «nasya»dir», deya ta‘kidlaydi. 
Muallifning xabar berishicha, savdogarlar chetdan olib kelgan mollarini kichik 
savdogarlarga yoki xaridorlarga nasyaga sotishgan. Nasyalarning vaqtida 
yig‗ilmasligi esa o‗z-o‗zidan chetdan tovar olib keluvchi savdogarlarning 
sarmoyasini kamayishiga, u ham tovarni chetdan nasyaga olib kelganligi uchun 
qarzdorlikni o‗sishiga olib kelgan. Natijada o‗sha savdogar faoliyati tanazzulga 
yuz tutgan. Nasyalarning unmay qolishiga esa o‗lka aholisining faqirligi sabab edi. 
Chunki bu vaqtda aholining ko‗pchiligi mamlakatning asosiy tayanchi hamda 
ularning turmushini yaxshilovchi, doimiy mahsuloti bo‗lgan ziroatchilik bilan 
shug‗ullanmay, aksincha savdogarlik ilmidan bexabar holda va yetarli sarmoyaga 
ega bo‗lmasdan tijorat bilan shug‗ullanishga intilishgan. Havaskor savdogarlarning 
ko‗payishi dehqonlar sonining qisqarishiga, oqibatda kundalik oziq-ovqat 
mahsulotlari kamayishiga olib kelgan. Savdo-sotiqni nasya evaziga yuritilishi, 
hatto ko‗pgina kishilarning yer va mol-mulklaridan ajralib qolishiga ham sabab 
bo‗lgan. 
Saidnosir Mirjalilovning «Turkistonda savdogarlik» nomli maqolasida ham 
Turkistonda savdogarlarning inqirozga yuz tutishiga birinchidan, tijorat sohasida 
tajribasiz, kichik sarmoyaga ega shaxslar va oluvchidan sotuvchining ko‗payib 
ketganligi, ikkinchidan, olingan tovarni tezroq ketkazish maqsadida uning foyda-
zarariga qaramasdan sotishganligi, uchinchidan, banklar sabab bo‗lganligi qayd 
etilgan. Muallif inqirozning uchinchi omili hisoblangan banklar xususida so‗z 
yuritib, mahalliy savdogarlar va tadbirkorlar avval qilinadigan ish rejasini 
tuzmasdan, olinadigan daromadni puxta hisob-kitob qilmasdan banklardan qarz 
olishganligi uchun ular tez orada qarzdorlik domiga tushishgan. Ko‗p hollarda bu 
ularni butun mol-mulklaridan mahrum bo‗lishiga olib kelgan . 
«Talabgor bormu» nomli maqolada ham o‗lkaning tabiiy boyliklari 
hisoblangan quruq va ho‗l mevalar Turkistonga millionlab foyda keltirishi 
mumkinligi haqida yozilib, ammo ana shu millionlar boshqalar kissasiga 
tushayotganligi takidlangan. Buni muallifning « ... bu bilan shug‗ullanuvchi 
Samarqanddagi bir nechta firmalarni keltirib o‗taman. ... Tovarishestvo 
Mijirovskiy ham sheriklari Tovarishestvo Shobbod ham Ro‗zenberg‗ (Londonda), 
Londunda ham meva sotadurgan konturi bor Tovorishestvo Bramorabiyon, bular 
millionlab oborut qiladurg‗an firmalar. Mevalari juda ko‗bdir. Zikr qilinmish 
firmalarning har oyig‗a 500 so‗mg‗acha mo‗yana oladurg‗on xizmatkorlari bor. 
Bularning hammasi kimning hisobiga yashaydurlar? Albatta bizni» kabi fikrlari 
buni tasdiqlaydi. 
Maqolada ana shu ishlarni mahalliy tadbirkorlar o‗z qo‗liga olishi lozimligi 
ta‘kidlanib, «Xo‗jand va oning atrofida qurug‗on meva milliun so‗mdan ko‗bga 
furush bo‗ladur. Isfara va Konibodomda bundan 4 hissa ko‗b, Qurig‗on ham ho‗l 

---

155 
mevaning har ikkisini sotub olmak mumkindur. Bizning bilgan ishlarimiz 
samovarchilik, baqqolchilik, qassobchilik, bazzozlik, attorlik. Bular ham ish. 
Bularda raqobat katta, shuning uchun bo‗lsa kerakki, keyingi vaqtlarda ko‗p 
odamlar bazzozlikdan foyda yo‗q deb, zorlana boshladilar. Burungi zamon 
yo‗qoldi. Hozir yangi ishlar o‗ylamoq kerak. Ish ko‗b, ishchi yo‗q. Boshqa ishlar; 
guruch tozalaydigan tegirmon qilmak, meva quritadurg‗on fabrika ochmoq, yerlar 
ijaraga olub, moshina qo‗yub suv chiqarmak lozim. Bu ishlarga qanday qilub 
kirishamiz deysizmi? Javob: Ittifoq ila shirkat tuzub so‗ngra ishni boshlamoq 
mumkindir», deya muammoni hal qilish yo‗llari ham ko‗rsatib berilgan haqinda
maqolasida o‗lkaning iqtisodiy tayanchi hisoblangan ana shu muassasalarni davlat 
banki, aksionerlik banki, jamiyat va zayomli kredit banklariga ajratgan. Ushbu 
maqola xususiyatiga ko‗ra qiyosiy-tahliliy qamda tanqidiy xarakterga ega bo‗lib, 
muallif o‗lkadagi mavjud bank turlari va uning faoliyatini tahlil qilgan. Banklar 
faoliyatini qiyosiy-tahlil qilish orqali ularda yuzaga kelgan muammolarning asl 
sabablarini ochib bergan va unga sababchi bo‗layotgan omillarni tanqid qilgan. 
Uning fikriga ko‗ra davlat, banklariga shu davlatga tegishli maxsus pul 
mablag‗laridan bir qismi sarmoya sifatida berilgan. Bundan tashqari qo‗lida puli 
bo‗la turib uni o‗zi ishlata olmaydigan kishilarning ortiqcha pullari hamda xayriya 
jamiyatlarining ortiqcha pullari biroz foyda yo‗lida saqlab berish uchun ushbu 
muassasa xazinasiga qo‗yilishi mumkin. To‗plangan sarmoyani bank qisqa 
muddatga ishonchli banklarga, savdo do‗konlariga, savdogarlarga berishini, bu 
orqali biroz foyda olib, foydaning ma‘lum foizi sarmoya egalarining qo‗ygan 
mablag‗lariga qo‗shilib borilishini ta‘kidlagan. 
Aksionerlik banklarini esa qo‗lidagi ortiqcha sarmoyasini o‗zi ishlata 
olmaydigan, agarda ishlata bilsa ham kam foydaga qanoat qilmaydigan kishilar 
tomonidan qimmatbaho qog‗oz vositasi bilan sarmoya yig‗ib ochish mumkin 
bo‗lgan muassasa ekanligini aytib, bunda sotilgan aksiyalarning ko‗pligiga va 
ko‗rilgan foydaga qarab aksiya egalariga foyda taqsim qilingan. Aksionerlik 
banklari sarmoyaning ko‗pligiga qarab har bir shaharda o‗zining bo‗limlarini 
ochishi mumkin bo‗lgan. Biroq bunday banklar Turkistonda keng tarqalmagan va 
ular tezda inqirozga uchragan. Muallifning fikricha, bunga bank sistemasi emas, 
balki unda faoliyat olib borgan shaxslarning ko‗proq o‗z manfaatlarini 
qo‗ylaganligi, mijozlarga xizmat ko‗rsatishni to‗g‗ri yo‗lga qo‗yilmaganligi sabab 
bo‗lgan. 
Turkistondagi «jamiyat va zayomli kredit» banklari asosan mayda 
savdogarlar, hunarmandlar va dehqonlarga xizmat ko‗rsatib, muallifning 
ta‘kidlashicha, bunday banklar o‗z millatini va o‗z shahridagi xalqning 
mashaqatini yengillashtirish, savdo, hunarmandchilik, sanoat va ziroatchilikni 
rivojlantirishni xohlovchi shaxslar tomonidan ochilgan. Jamiyat va zayomli kredit 

---

156 
banklari o‗ziga a‘zo bo‗lgan kishilarning sarmoyasiga boshqa banklarga nisbatan 
ortiqroq miqdorda foiz to‗lagan. Qarz olgan mijozlarga esa ustama foizni kamroq 
miqdorda qo‗ygan. Mahalliy aholida iqtisodiy bilimlar yetishmasligi, o‗z 
huquqlarini yaxshi bilmaganligi sababli bu banklardan ham to‗g‗ri foydalana 
olmaganligini muallif afsus bilan bayon qilgan. Umuman olganda yuqoridagi 
ma‘lumotlar XX asr boshlarida Turkistondagi mavjud iqtisodiy vaziyat, ayniqsa 
banklar holati haqida to‗la tasavvur hosil qilishga yordam beradi. 
«Sadoi Turkiston» gazetasida yozilgan ijtimoiy-iqtisodiy sohaga oid 
maqolalar o‗lka xalqlarining dunyoqarashi, ularning ijtimoiy-iqtisodiy salohiyati 
yanada oshishiga katta hissa qo‗shgan.