O„zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsus ta‟lim vazirligi samarqand davlat universiteti baxtiyar Ergashev manbashunoslik va tarixshunoslik darslik
Yüklə 2,94 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- XVI-BOB: TARIXIY BILIMLARNING SHAKLLANISHI
|
Savol va topshiriqlar:
1. Tarixshunoslik fani tarix fanidagi o‗rni. 2. Tarixshunoslikning manbaviy asoslari. 3. O‗zbekiston tarixshunosligining asosiy yo‗nalishlari. 4. Tarixchi va tarixshunos olimlar. XVI-BOB: TARIXIY BILIMLARNING SHAKLLANISHI Insoniyat tarixida tosh davri eng uzoq davrni o`z ichiga olgan bo`lib, bu davrda taraqqiyot sekin-astalik bilan ya`ni evolyutsion yo`l bilan rivojlanib borgan. Faqatgina yangi tosh davriga kelib kishilik jamiyatida keskin o`zgarishlar yuz beradi. Bu jarayon Mesopotamiya va Misrda miloddan avvalgi VII minginchi yillardan, Hindiston, Eron va O`rta Osiyoning janubida miloddan avvalgi VI mingginchi yillardan boshlab kuzatilgan. Million yillar davomida odamlar faqat tabiat in`omidan foydalanib yashaganlar, ya`ni kundalik hayotlarida ular tabiatda o`zi o`sib yetilgan meva- chevalarni va ovchilik yo`li bilan qo`lga kiritilgan go`sht mahsulotlarini yeb kun kechirganlar. Neolit (yangi tosh) davriga kelib esa inson birinchi bo`lib ilk marotaba dehqonchilik va hunarmandchilikka qo`l uradi. Yovvoyi hayvonlarning ba`zi bir turlarini qo`lga o`rgatish yo`li bilan dastlabki chorvachilikni yo`lga qo`yadi. Bu davrda inson faqat tabiat in`omlaridangina foydalanib qolmasdan balki, o`zi ham ishlab chiqarishga qo`l uradi. Natijada, qo`shimcha mahsulotni paydo bo`lishiga asos yaratiladi. Bunda qabilalarni o`zaro kelishmovchiliklari natijasida paydo bo`lgan urushlar ham katta rol‘ o`ynaydi. Urushda qo`lga olingan asirlar qo`shimcha mahsulotlarga ko`proq ega bo`lgan oilalarda va qabila boshliqlari qaramog`idagi yerlarda majburiy mehnatga tortiladi. Bu o`z navbatida sinfiy tabaqalanishni kuchayishiga olib keladi. Shu davrdan boshlab jamiyatning tarixiy bilimlarga bo`lgan ehtiyoji paydo bo`la boshladi. 194 Metallning ixtiro qilinishi (dastlab mis, so`ngra bronza) va undan xilma-xil mahsulotlarning ishlab chiqarishni yo`lga qo`yishi bilan jamiyat taraqqiyoti yanada tezkorlik bilan rivojlanadi. Keyinchalik, shu asosda ilk shahar tipidagi qarorgohlar va shaharlar, so`ngra shu bilan bevosita bog`liq bo`lgan shahar-davlatlar hamda «Nom» tipidagi kichik- kichik davlatlar paydo bo`ladi. Jumladan, ilk davlat Mesopotamiyada shahar- davlatlar ko`rinishida miloddan avvalgi IV mingginchi yillarning oxirida tarix maydoniga keladi. Bu jarayon O`zbekiston hududlarida o`ziga xos ko`rinishda kuzatiladi. Arxeologik tadqiqotlarning guvohlik berishicha, sug`orma dehqonchilik O`zbekistonning janubiy hududlarida (Surxondaryo viloyati) miloddan avvalgi ikki mingginchi yillarning o`rtalaridan boshlab keng yo`lga qo`yila boshlanadi, ularning markazi sifatida Jarqo`ton yodgorligi o`rnida o`z qal`asi, saroyi va ibodatxonasiga ega bo`lgan ilk shahar vujudga keladi. Yozuv shakllangunga qadar epik asarlar (epos-grekcha so`z bo`lib, doston, rivoyat, afsona asarlari ma`nosini anglatadi) tarixni o`rganish uchun yagona manba edi. Ta`bir joiz bo`lsa, «Alpomish» dostonini ham xuddi shunday epik asarlar sirasiga mengzash mumkin. Buning rad etib bo`lmas bir dalili shuki «Alpomish» ko`plab variantlardan iboratdir. Bu asarning bir qator variantlari alpomishshunosligimiz zahmatkashlari Hodi Zarif, Mansur Afzalov, To`ra Mirzaev va yana bir qator olimlar tarafidan yozib olingan, ilmiy-tadqiqot ishlari olib borilgan. Lekin zamonaning zayliga ko`ra, ular izchillik topmadi. Shukrki, O`zbekiston mustaqilligi «Alpomish»ning yo`lini ravon qildi. Qolaversa, doston yaratilganligining 1000 yilligini keng nishonlash to`g`risida hukumat qarori bu boradagi katta ishlarning debochasi bo`ldi. Ayni paytda shuni ham aytmoq kerakki, «Alpomish» dostonining ko`p variantlari mavjud bo`lib, har bir variant o`ziga xos sifatlarga, afzalliklarga ega. «Go`ro`g`li» turkumiga kiruvchi dostonlar kabi «Alpomish» dostoni ham o`ziga xos barkamol turkumni tashkil etadi. Yozuvlar ixtiro qilinganidan so`ng esa mixxatlar, perogliflar, tosh bitiklar va yilnomalar – eng qadimiy yozma tarix manbalari hisoblanadi. O`sha davrlardagi voqealarning guvohlari yoki zamondoshlari yozib qoldirgan manbalar keyinchalik xattotlar, shoirlar, oqinlar, baxshilar tomonidan qayta-qayta ko`chirilgan yoki og`izdan-og`izga ko`chib, bizgacha yetib, o`tib kelgan manbalar-manbalar hisoblanadi. Yozuvi bo`lgan barcha xalqlarda bitiklar va yilnomalar uchraydi. Yaqinda manbashunos olim I.V.Pyankov «O`rta osiyoda eng qadimgi davlatlarni paydo bo`lishi» degan maqola e`lon qilib, unda Baqtriya ilk davlatlar («sarstvo drevnego kavi») miloddan avvalgi X-IX asrlarda paydo bo`lib miloddan 195 avvalgi VII asrda (Kavi Vishtaspi va Zaratushtra davri) markazlashgan Baqtriya davlatiga asos solinganligi aytiladi. Faqat ikkita belgi shahar, yozuv va ularga aloqador bo`lgan belgilar tsivilizatsiyaning paydo bo`lishi bilan bog`liq bo`lib qadimgi SHarqda milodda avvalgi IV mingginchi yillarning birinchi yarmiga to`g`ri keladi. Jarqo`tonda haqiqiy yozuv paydo bo`lmagan bo`lsa ham, SH.SHaydullaev eslatib o`tgan 52 ta belgi O`zbekistonda dastlabki piktografik yozuvni paydo bo`lishidagi bir ko`rinish deb qaralsa bo`ladi. Bunday o`xshash jarayon O`zbekistonning shimoliy hududlarida ham kuzatiladi. Jumladan, Farg`ona vodiysida miloddan avvalgi II mingginchi yillarning o`rtalaridan boshlab dehqonchilik qilingan. Boshlang`ich davlatchalar yoki davlat tipidagi siyosiy uyushmalar vujudga kelgan bo`lsa kerak. Bu kichik- kichik davlatchalar asosida miloddan avvalgi X-VIII asrlarda So`g`d hududida ham ilk davlat uyushmasi paydo bo`lgan, degan fikrni M.X.Isomiddinov o`rtaga tashlaydi. Uning poytaxt shahri Ko`ktepa yoki Afrosiyob o`rnida bo`lganligiga shubha yo`q. Hozirgi kunlarda Afrosiyob o`rnidagi qadimgi shahar qachon paydo bo`lgan? – degan savol hammani qiziqtirmoqda. 1970 yillarning oxirlarida olib borilgan tadqiqotlar natijasida Afrosiyobning janubi-g`arbiy qismida shaharning muhofaza devori tagida va keyingi yillarda qo`lga kiritilgan ba`zi bir arxeologik materiallar Samarqand – hozirgi Afrosiyob yodgorligi o`rnida mil.avv. IX-VIII asrlardayoq ilk shaharmonand qarorgoh ko`rinishida paydo bo`lgan bo`lsa kerak degan fikrni aytishga imkon bermoqda. Lekin, bu fikrni asoslash uchun 10-13 metr qalinlikdagi antik va o`rta asr madaniy qatlamlari tagidagi joylashgan eng qadimgi madaniy qatlamlarni bir necha joyda arxeologik-paleogeografiy nuqtai nazardan o`rganish zarur. Bunga o`xshash tarixiy jarayon Orolbo`yi o`lkalarida, ya`ni Sirdaryo va Amudaryoning quyi havzalarida (Tegisken, Qo`zaliqir) ham yuz bergan. Barcha joylarda ilk davlatchilik yozuvning paydo bo`lishi va uning tarixiy bilimlarni to`planishi bilan bir qatorda rivojlanib borgan. Davlatning paydo bo`lishi bilan tarixiy bilimlarga talab oshdi. Davlatning tuzilishida mafkuraning ahamiyati oshib, yozma tiarixiy manbaga ehtiyoj ortdi. Miloddan avvalgi VII asrda yurtimiz hududida, otashparastlik-zardushtiylik dini paydo bo`ldi va keng tarqaldi. Bu davrda davlatchalarda, O`rta Osiyo va Qozog`iston cho`llarida, asosan chorvachilik bilan shug`ullangan dashtlilar saklar etnosini tashkil etgan. O`z davrida so`g`dlarning bobakalonlari ham O`rta Osiyo ikki oralig`i saklari bo`lgan. Massagetlar esa xorazmiylarning bobkalonlari edi. «Avesto»da tilga olingan turlar Turonzaminning saklari bo`lganligiga shubhalanmasa ham bo`ladi. SHuningdek, Qozog`iston saklarining bobokalonlari andronova madaniyati aholisi bo`lgan. Andronova madaniyati aholisi – ariylar, dahlar va Avesto turlaridir. 196 2001 yili «Avesto»ning 2700 yilligi nishonlanishi munosabati bilan ushbu noyob madaniy yodgorlik o`zbek tiliga tarjima qilinib, chop etildi. Natijada butun dunyoda SHarq xalqlarining avesto, xorazm, so`g`d, kushon, moniy, oromiy va boshqa yozuvlardagi adabiy yodgorliklarga doir tadqiqotlari e`lon qilindi. Zardushtiylik dini tarixiti o`rganishga bag`ishlangan to`qqiz jildlik «Dinkard» kitobi chiqdi, «Avesto»dagi olamning yaratilishi haqidagi naskning bayoni – «Bundaxshin» jamoatchilik e`tiboriga havola etildi. Zardo`sht «Avesto»ni Sablon tog`ida kechirgan yillarida bita boshlagan. Uning Gotlar hamda Yashtlarni bevosita she`r bilan yaratganini barcha «avesto»shunoslar tan oladi. U hijratga yuz tutgach, shimoliy Eronda bir necha qohin-ulamo bilan birga kitobning qolgan qismini yozib, o`n ikki ming ho`kiz terisiga oltin suvi bilan ko`chirtiradi. Ana shu matndan yana bir nusxa olinib, ma`muriy xatlar, podsho farmonlari, nodir yozuvlar saqlanadigan dijnabishtga (arxiv) beriladi. Asl matn esa podsho Gushtasp xazinasiga topshiriladi. Iskandar Maqduniy Eronni zabt etgach, dijnabishtdagi «Avesto»ni zardushtiy ulamolar yordamida yunon tiliga tarjima qilinib, qolgan qismini yoqtirib yuborgan. Gushtasp xazinasidagi asl nusxaning taqdiri hamon noma`lumligicha qolib kelmoqda. «Avesto» tili Markaziy Osiyo, ya`ni Ayrona Vijning bir nohiyasi bo`lmish Xorazmga taaluqli, degan yagona fikr olimlar o`rtasida hukmronlik qilmoqda. «Avesto» nafaqat eng qadimgi yozma manba, balki tarixshunosligimizda davlatning paydo bo`lishi bilan tarixiy bilimlar vazifasini belgilab bergan ajdodlarimiz tafakkurining ne`matidir. Avesto eng qadimiy monoteistik ta`limotlardan biri zardushtiylik va boshqa dinlarning, madaniyatlarning shakllanishiga bebaho ta`sir ko`rsatgan asar hamdir. O`zbekistonning antik davrdagi tarixshunosligida qadimgi Yunoniston va Rim tarixchilari hamda geograflarining asarlari muhim manba bo`lib xizmat qiladi. Xeradotning «Tarix» asarida O`zbekistonning qadimiy xalqlari bo`lmish agrippiylar, issedonlar, massagetlar, doylar va saklar haqida, ularning turmushi, urf-odatlari hamda qo`shni mamlakatlar bilan aloqalari haqida qimmatli ma`lumotlarni uchratamiz. Diodor (mil.avv.90-21 yy.)ning «Tarixiy kutubxonasi» nomli 40 kitobdan iborat asarining, faqat – qadimgi Sharq xalqlarining tarixi va afsonalari haqida hikoya qiluvchi 1-5 kitobdari saqlanib qolgan. Pompey Trog (mil.avv. 1-milod. I asri)ning «Filipp tarixi»da skiflar, Baqtriya, Aleksandr Makedonskiy davrida Baqtriya va Sug`dda qurilgan shahar va imoratlar, Parfiya podsholigi, aholisining kelib chiqishi va Midiya bilan o`zaro munosabatlariga oid muhim ma`lumotlar mavjud. 197 O`zbekiston va Eronning qadimiy tarixini o`rganishda panegrizm-maddohlik ruhida yozilgan Arrianning «Iskandarning yurishlari» nomli asari muhim ahamiyat kasb etadi. Kvint Kurtsiy Rufning asari – «Buyuk Iskandar tarixi»da O`zbekiston hududining Aleksandr Makedonskiy qo`shinlari tomonidan istilo qilinishi, xalqlarning chet el bosqichlariga qarshi kurashi, xususan, Spitamen boshliq qo`zg`alon keng yoritib berilgan. Kezi kelganda ta`kidlash joizki, Samarqandda, jasur Spitamen oilasida tug`ilib, yurti va otasining dushmani bo`lgan Selevka Iskandarning xohishi bilan turmushga chiqqan go`zal Apama haqida qiziqarli ma`lumotlarni Amriddin Berdimurodov e`lon qilgan. Sermahsul olim Gay Pliniy Sekund (24-79) o`zining «Oddiy tarix» asarida O`zbekistonning ham qadimiy tarixi, unda yashagan xalqlar skiflar, Oks, Yaksart, Antioxiya shaharlarining barpo etilishi haqida qimmatli ma`lumotlar beradi. Polibiy (mil.avv.201-120 yy.) «Umumiy tarixi» Antiox I ning Baqtriya podshohi Eftidemga qarshi harbiy yurishi haqida muhim ma`lumot beradi. Strabon (mil.av. 63-milod.23)ning «Geografiya»sida Girkaniya, Parfiya, Baqtriya va Marg`iyonaning tabiiy holat, shaharlari, qisman ularga borish yo`llari, Oxa (Harrirud), Oks va Yaksart daryolari haqida O`zbekistonning qadimiy xalqlari haqida, ularning kelib chiqish, bu xalqlarning turmushi, urf-odati va e`tiqodi, shuningdek Parfiya va Baqtriyaning miloddan avvalgi III asrning birinchi choragidagi ichki ahvoli va o`zaro munosabatlari haqida ma`lumotlar beradi. Ptolomey Klavdiy (taxminan 90-160 yy.) «Geografiya»sida Girkaniya, Marg`iyona, Baqtriya, So`g`diyona hamda skiflar mamlakatining geografik holati, Baqtriya va So`g`diyonaning mashhur shaharlari, ularning aholisi haqida ma`lumotlar keltirilgan. Xuddi shuningdek Plutarx, Polien, Yustik asarlarida ham antik davrga doir qimmatli ma`lumotlar keltiriladi. Insoniyat tarixining muhim bosqichi bo`lgan (V-XVII asrlar) – o`rta asrlarni jahon xalqlarining barchasi o`z boshidan kechirgan. Tarixshunoslikda o`rta asrlar davrida insonparvarlik (gumanistik) dunyoqarash shakllanib, tarixni yangicha davrlash boshlanadi. Insoniyat o`z taraqqiyoti davomida doimo o`zaro iqtisodiy va madaniy muloqotlarda bo`lgan G`arb va Sharq dunyosi o`rtasidagi munosabatlarning tiklanishi, rivojlanishi ham xuddi shu davr, ya`ni o`rta asrlardan yo`lga qo`yiladi. O`rta asrlar davrida moddiy madaniyat qurollarining paydo bo`lishi isonlar hayotiga qanchalik katta ta`sir ko`rsatgan bo`lsa, qo`lyozma va bosma kitoblarning paydo bo`lishi ham insoniyat madaniyati taraqqiyotiga shunchalar katta ta`sir ko`rsatdi. Sharq qo`lyozma kitoblari bir nechta olamshumul dinlarning avloddan- avlodga o`tishiga xizmat qildi, ko`plab diniy va etnik silsilalar (sistemalar)ning 198 qonun-qoidalarini jahonga tarqatdi, jahon madaniyati xazinalarining davomiyligini ta`minladi. Qur`oni Karim – insoniyat ma`naviy kamolotini ta`minlashda o`ziga xos manbadir. Hozirgi paytda ham odamzotning butun ma`naviy – ruhiy ehtiyojlarini qondiradigan yagona ilohiy kitob Qur`oni Karimdir. Oldingi payg`ambarlar o`zlari yetkazgan xabarni eng oxirgi, qat`iy, uzil- kesil xabar deb e`lon qilmaganlar, ular to`xtovsiz ruhiy-ma`naviy kamolotga- taraqqiyotga ishongan edilar, doimiy ravishda o`z qavmlariga barcha insonlarni birlashtiradigan va ularni so`nggi yuksak manzil sari eltadigan payg`ambar – Muhammad (s.a.v.) keladilar, deb xushxabar bergan edilar. Alloh Taolo Muhammad (s.a.v.)ni insoniyatga eng oxirgi payg`ambar «xotam ul-anbiyo» qilib yubordi. Bu ulug` payg`ambar orqali insoniyatga nozil etilgan Qur`oni Karim esa mazkur muqaddas kitoblar va sahifalarning eng oxirgisi, eng ulug`i va mukammali hamda ularni tasdiqlovchi, to`ldiruvchi va isloh etuvchi kitobdir. Oradan o`n to`rt asrdan uzoqroq vaqt o`tgan bo`lsa ham, uning bironta kalimasi o`zramasdan bizga yetib kelgan. Islom dunyosida yaratilgan o`rta asrlar davri tarixiy asarlarining shakllanishiga ham beqiyos katta ta`sir o`tkazgan buyuk asar ham Qur`oni Karimdir. Imom Buxoriyning «Jome`-as-Sahih» nomli hadislar to`plami mo`tabarligi jihatidan «Qur`on»dan keyingi, ya`ni ikkinchi o`rinda turadi. Gap shundaki, al- Buxoriy jahonga tanilgan buyuk muhaddis bo`libgina qolmay, o`z zamonasining atoqli tarixchisi ham edi. Uning «Jome`-at-tavorix» asari Kichik tarix, O`rtacha tarix va Katta tarix deb nomlanuvchi 3 qismdan iborat. Ahmad ibn Ismoil al- Buxoriyning 1974 yilda topilgan «Kichik tarix» va «O`rtacha tarix» kitoblari. Alisher Navoiy nomidagi Samarqand davlat universiteti Sharq qo`lyozmalari fondida saqlanmoqda. XVI-XVII asrlarda tabiatshunoslik fanlarining keskin yuksalishi boshlandi. Ishlab chiqarish, jumladan, texnikani o`sishi ilmiy taraqqiyotga keng yo`l ochdi. Feodal jamiyatning so`ngida xalqlarning ma`naviy taraqqiyoti yangi davrga kirdi. Flavio Biondo (1392-1463), Lorentso Valla (1407-1457) tarixiy tanqid asoschilari bo`ldilar. Nikollo Makkaveli (1463-1527) siyosiy tarix maktabi asoschisiga aylanadi. Jan Voden (1530-1569), Tomas Mor (1478-1535) asarlarida eski jamiyat inqirozi ichida, uning yetilib kelayotgan burjua munosabatlari ma`naviyat sohasida, kishilar dunyoqarashida keskin o`zgarishlar orqali uyg`onish davri madaniyatining buyuk muvoffaqiyatlari ta`minlandi. O`rta asr Yevropa tarixshunosligining o`ziga xos xususiyatlari shubhasiz, kelajakni ko`ra bilgan va XX asrda dunyoning katta qismida vujudga kelgan, lekin 199 utopik g`oyalarni amalga oshira olmagan sotsialistik va kommunistik tuzumni ta`rif-tavsif qilib berdi. XVI-XVII asrlardagi feodal va burjua qarama-qarshiliklarning o`zaro g`oyaviy kurashi tarix faniga jiddiy ta`sir qildi. Burjua sotsial-ijtimoiy qatlamning o`z tarixiy fikrlari g`olib bo`la boshladi. XVII asr oxiri va XVIII asr boshlarida absolyutizm va feodalizm tartiblar tanqid qilinib, ilm-fan va maorif keng targ`ib qilindi. Ijtimoiy fikrdagi bu yo`nalish ma`rifat deb atalib, uning vakillari tarixga XVIII asr ma`rifatparvarlari nomi bilan kirdilar. Ular eski tartiblarni bekor qilishga, yangi, ilg`or tartiblarni joriy qilishga qaratilgan g`oyalarni ilgari surdilar. 1751-yildan boshlab yozuvchi va faylasuf Deni Didro boshchiligidagi qator ma`rifatparvarlar ko`p tomli «Fan, san`at va hunarmandchilik entsiklopediyasi»ni nashr qila boshladilar. (Entsiklopediya- lotincha so`z bo`lib, ilm, mahoratni o`rganish demakdir. Bu o`rrinda turli predmetlarga oid batafsil maqolalar to`plangan lug`atni bildiradi). XIX asrda Ognyust Kont (1799-1857), Fridrix Gegel (1770-1831) tarix fani to`g`risida o`z fikr va qarashlarini bildirdilar. Natijada tarixshunoslik degani «tarix yozish» degan ma`noni anglatadi degan fikrlar rivojlandi. Tarixiy bilimlarning yig`ilishi bilan tarix fanga aylandi. Rossiyada XVIII asrga kelib tarixiy bilimlar fanga aylandi, yoki mustaqil fan sifatida shakllandi. O`zbekistonda yoki O`rta Osiyoda bu jarayon ko`pchilik dastur va adabiyotlarda XVIII asrning oxirlariga kelib yuz berdi degan fikrlar ustunlik qilmoqda. Tarixiy bilimlarning fanga aylanashini falsafiy va tarixiy dunyoqarashlarning rivojisiz tushunish qiyin. Tarixshunoslikni o`rganishda sivilizatsion yondashuv ustunlik qiladi. Tarixshunoslikni davrlashtirish deganda tarix fanining rivojlanish bosqichlari nazarda tutiladi. Yangi yondashuv, mavzularning keng va chuqur tahlil qilinishi, turli manbalardan foydalanish ham ko`zda tutiladi. Bugungi holatda tarixshunoslikni quyidagi davrlarga bo`lib o`rganish qabul qilinadi. Tarixiy bilimlarning yig`ilishi va tarixning mustaqil fan sifatida shakllanishi. Ikkinchi bosqich musulmon tarixnavisligi, bilim va tafakkurning o`sish jarayoni. IX-XII asrlardagi Sharq uyg`onishi davri tarixshunosligi yer-mulk egaligining shakllanishi jarayonida tarix fani rivojlanishi. (XIII-XVIII asr oxirigacha). To`rtinchi davr XIX asr boshlaridan-XX asr oxirigacha, ya`ni Sharqshunoslikning kuchayishi, O`rta Osiyoning ijtimoiy, iqtisodiy va siyosiy tarixining o`rganilishi. Tarixshunoslikning o`rganishning beshinchi davri XX asrning oxirlaridan to hozirgi kungacha. Mustaqillik davri, xalqimizning o`z ozodligi va huquqini qo`lga kiritishi bilan belgilanadi. Bu davrda tarix fanini o`rganish davlat siyosati darajasiga ko`tarildi. 200 Tarixshunoslik fani turdosh fanlarning rivojlanishi bilan chambarchas bog`liqdir. Bir tomondan, navbatda manbashunoslik va arxeografiya fanlarining rivojlanishi. Tarix fani qancha ko`p manba bo`lsa shu bilan boyib, aniq faktlar asosida to`liq oydinlashadi. Ikkinchi tomondan shu to`plangan manbalar asosida tarixiy ong va tafakkur ham o`sib boradi, yangilanadi. Natijada bir-birini to`ldiruvchi kontseptsiyalar, nazariyalar yaratiladi. O`zbekistonda aniq tarixshunoslik muammolarini ochib beruvchi asar 1970 yilda yaratildi. To`g`ri bundan oldin ham sovetlar davri tarixunosligiga doir ilmiy maqolalar to`plamlari nashr etilgan edi. Xususan 1942 yilda «25 let istoricheskoy nauki v SSSR» (V.P.Volgin, Ye.V.Tarle, A.M.Pankratova tarhriri ostida) e`lon qilingan edi. Shunday qilib tarixshunoslik fanining rivojlanishida ikkinchi jahon urushi yillari muhim bir bosqich bo`ldi. Aynan mana shu davrdan boshlab tarixshunoslik fani belgilab bergan dolzarb vazifalardan kelib chiqqan holda ko`p tomlik «Ocherki istorii istoricheskoy nauki v SSSR» asarlari nashr etila boshladi. Mustaqllik yillarida O`rta Osiyoda mavjud bo`lgan qadimgi davlatlarning tarixshunosligiga bag`ishlangan quyidagi ikki asarni alohida ko`rsatib o`tish zarurdir. Birinchisi Anatoliy Sagdullaev, Bobir Aminov, O`ktam Mavlonov, Naim Norqulov muallifligida Toshkent shahrida «Akademiya» nashriyotida, 2000 yilda nashr etilgan «O`zbekiston tarixi: davlat va jamiyat taraqqiyoti», I-qism asaridir. Mualliflar jamoasi tomonidan tayyorlangan ushbu kitob O`zbekiston tarixida davlat va jamiyat taraqqiyotining ilk bosqichlaridan boshlab XIX asrning o`rtalarigacha bo`lgan katta davrni o`z ichiga olgan birinchi qismidir. Ikkinchi asar, o`zbek davlatchiligi tarixining eng qadimgi davrlaridan tortib to sovet mustamlakachiligi davrigacha bo`lgan tarixiy ocherklaridan iboratdir. «O`zbekiston davlatchiligi tarixi ocherklari. Toshkent, «SHarq», 2001. Mas`ul muharrir: prof. D.A.Alimova». Ushbu asarlarda ko`rsatilishicha Kanguy davlati (e`tibor bering, bundan oldingi tarixshunosligimizda K.SHoniyozov Qang` davlati va qang`lilar. T., 1990, deb ko`rsatilgan) Parfiya, Kushon podsholiklariga o`xshash ko`chmanchi sulolalarga mansub boshqa davlatlar kabi qabilalarning Yevroosiyoda siljishi va er.avv. III asrda sezilarli darajada kuchaygan ko`chmanchilarning O`rta Osiyo mintaqasining o`troq dehqonchilik vohalariga bostirib kirib, o`rganishb olishlari natijasida paydo bo`ldi. Kanguy ilgari «Avesto» orqali Kangxa nomi bilan mashhur bo`lib, asarda u «yuksak va muqaddas» deb ta`riflangan. «Avesto»da tilga olingan Qangxa – Qang` ekanligi tadqiqotchilardan birontasida shubha uyg`otmaydi, lekin uning o`rni masalasida olimlarning fikri bir-biridan jiddiy ravishda farqlanadi. 201 Kanguy asosan bir-biriga teng bo`lgan o`troq xo`jalik hududlaridan iborat besh kichik hokimiyatni o`z ichiga olgan. Ular Kanguy ittifoqi ishtirokchilariga qaram bo`lgan Suse, Fumu, Yuni, Gi, Yuegyan hududlaridan iboratdir. Har bir hokimiyatning shu nom bilan ataluvchi o`zining bosh shahri bo`lgan. Geografik jihatdan Kanguy janubiy podsholiklar Parfiya, Kushon va mongoliyada vujudga kelgan ko`chmanchilar davlati – Xan imperiyasi o`rtasida joylashgan edi. Hozirgi paytda O`zbekiston hududida ilk davlatning paydo bo`lishi tarixshunosligi haqida gapirar ekanmiz, Farg`ona vodiysida 80 dan ortiq chust madaniyati yodgorliklari qayd etilganligini alohida ko`rsatib o`tish kerak. Arxeologik ma`lumotlarga qaraganda Farg`onaning dehqonchilik uchun o`zlashtirilishi so`nggi bronza davrida, eramizgacha bo`lgan II ming yillikning oxirgi choragida boshlangan. Birinchi topilgan yodgorlikka nisbatan bergan holda Farg`ona dehqonchilik madaniyati Chust madaniyati deb ataladi. Farg`ona vodiysi bo`yicha yozma manbalar yo`q, shunday bo`lsa-da, ayrim olimlar Qadimgi Farg`ona podsholigining (Davan‘) mavjud bo`lganligini taxmin qiladilar. Shu sababli eramizgacha bo`lgan I ming yillikning o`rtalaridan oldingi davrdagi Farg`ona haqida so`z yuritganda odatda faqat «Chifdom» (voha) tipidagi qadimgi davlat asoslarining paydo bo`lishi anglashiladi. Mana shu xolni hisobga olib Farg`onada davlatchilik, eramizgacha bo`lgan V-IV asrlarda paydo bo`lgan deyish mumkin. Bu hodisa ikki tarixiy dalilga asoslangan. Birinchisi: aynan mana shu davrga oid arxeologik topilmalar (Jo`rabashot madaniyati) ishlab chiqarish kuchlarining rivojlanganligi (tovar ishlab chiqarish va savdoning o`sishi) haqida taxmin qilishga asos beradi. Ikkinchisi: eramizgacha bo`lgan II asrdayoq ko`p sonli shaharlar mavjud bo`lgan. Eramizgacha bo`lgan 136-128 yillarda Farg`ona kelgan Xitoy elchisi va sayyohi Utan Tsyan‘ «Davanda yuzdan ortiq kichik va katta shaharlar bor» deb aytib o`tadi. Sho`rolar tarixshunosligida umumiy vatanimiz Turkiston haqida bu diyor Rossiyaning qoloq, chekka o`lkasi, aholining faqat ikki foizi savodli, qolgani jaholatda, degan fikr hukmron edi. Holbuki, birinchi Prezidentimiz I.A.Karimovning «Tarixiy xotirasiz kelajak yo`q» asarida ta`kidlaganidek, «Bu qadimiy va tabarruk tuproqdan allomalar, fozilu fuzalolar, olimu ulamolar, siyosatchilar, sarkardalar yetishib chiqqan. Diniy va dunyoviy ilmlarning asoslari mana shu zamonda yaratilgan, sayqal topgan…. Beshafqat davr sinovlaridan omon qolgan, eng qadimgi toshyozuvlar, bitiklardan tortib bugun kutubxonalarimiz xazinasida saqlanayotgan 20 mingdan ortiq qo`lyozma, ularda mujassamlashgan tarixiga oid o`ng minglab asarlar bizning beqiyos ma`naviy boyligimiz, iftixorimizdir. Bunchalik katta merosga ega bo`lgan xalq dunyoda kam topiladi». 202 Demak tarixshunoslik kursidan olingan bilimlar asosida bo`lajak mutaxassislar - tarixchi, muzeyshunos, arxeolog, faylasuf, san`atshunos va sotsiologlar tarix fanining turli davrlardagi tajribasi, mavqeini va vazifasini bilib oladilar. Bugungi kunda O‗zbekistonning qadimgi davr tarixini o‗rganishda tarixchilar oldida ko‗plab dolzarb vazifalar turibdi va bu masala davlat siyosati darajasiga ko‗tarilgan. Afsuski, ba‘zida matbuotda bu davr tarixi noto‗g‗ri tahlil qilinayotgan maqolalar va risolalar chop etilmoqda. Bunday noxush holatlarga qarshi O‗zbekistonning yirik olimlari E.V. Rtveladze, A.Asqarov, A.S. Sagdullaev tomonidan bir necha bor munosabat bildirilgan. Hozirgi kunda O‗zbekistonning qadimgi davr tarixi bo‗yicha quyidagi masalalar kengroq yoritilgan: - qadimgi davrning yozma manbalardagi tahlili; - qadimgi davrning afsonalar bilan bog‗liq jihatlari; - «Avesto» ma‘lumotlari tahlili; - qadimgi davrning arxeologik jihatdan o‗rganilishi; - ilk davlatchilikning shakllanish jarayoni; - qadimgi davrda yozuvning shakllanishi. Ushbu masalalarning o‗rganilishi orqali O‗zbekistonning qadimgi davrdagi ijtimoiy, iqtisodiy, siyosiy, madaniy tarixi yoritib berildi. Umuman, O‗zbekistonning qadimiy tarixini ilmiy jihatdan o‗rganish XIX asrning ikkinchi yarmidan boshlangan. Bunda rus sharqshunoslari, geograflari, arxeologlari muhim o‗rin egallagan. XIX asrning ikkinchi yarmidan XX asrning 30-yillarigacha O‗zbekistonning qadimgi davri bo‗yicha dastlabki ma‘lumotlar to‗plana borgan, lekin uning o‗rganilish jarayoni sekin kechgan. Qadimgi davr bo‗yicha nihoyatda kam ma‘lumot aniqlangan. Rus sharqshunosi V.V.Bartold tadqiqotlarida qadimgi davr tarixi «Musulmonlargacha bo‗lgan davr» deb nomlangan bo‗lib, o‗sha davrdagi mavjud bilimlar asosida yoritilgan. Lekin keyingi davrlarda arxeologiya sohasidagi izchil tadqiqotlar qadimgi davr tarixini kengroq yoritish imkonini berdi. XX asrning 30-yillarida O‗rta Osiyoning tarixini, yodgorliklarini o‗rganish bo‗yicha tashkil qilingan Xorazm, Termiz, Farg‗ona, Toshkent, Buxoro arxeologik ekspeditsiyalari qadimgi O‗zbekiston tarixini o‗rganishda muhim bosqichni boshlab berdi. Mazkur ekspeditsiyalar faoliyati natijasida O‗zbekiston hududidagi qadimgi davr yodgorliklarini keng ko‗lamda o‗rganish jarayoni boshlandi. O‗zbekistonning qadimgi davrini o‗rganish bo‗yicha qo‗lga kiritilgan yutuqlar asosida 1956 yilda S.P. Tolstov tahriri asosida 2 jildlik «O‗zbekiston tarixi» darsligi yaratildi. U uzoq yillar davomida oliy ta‘lim tizimidagi tarix mutaxassisligining asosiy darsligi sifatida qo‗llanib keldi. Bu darslik o‗sha davrda 203 tarix va arxeologiya fani yangiliklarini o‗zida aks ettirgan, barcha tarixiy davrlarni batafsil yoritgan manba hisoblangan. XX asrning 30-yillarigacha tarixchilar o‗rtasida asosiy munozarali bo‗lgan qadimgi davrdagi ijtimoiy tuzum masalasi o‗z yechimini topdi. S.P.Tolstov Xorazm hududida olib borgan arxeologik tadqiqot ishlari natijasida qadimgi O‗zbekiston hududida o‗ziga xos qulchilik munosabatlari mavjud bo‗lganligini asoslab berdi va uni «O‗rta Osiyocha ishlab chiqarish usuli» deb nomladi. O‗zbekistonda qadimgi davrda tabiiy sharoitga mos holda o‗ziga xos ijtimoiy- iqtisodiy munosabatlar rivojlanganligi keyingi davr tadqiqotlarida ham isbotlandi. XX asrning 60 - 80-yillari davomida qadimgi davrni arxeologik jihatdan o‗rganish keng ko‗lamda davom etdi. Bu davrda faoliyat yuritgan olimlar S.P. Tolstov, M.Ye. Masson, M.M.Dyakonov, A.P.Okladnikov, M.M.Gerasimov, G.Grigorev, A.Yu.Yakubovskiy, Ya.G‗.G‗ulomov, M.P.Gryaznov, A.N.Bernshtam, A.I.Terenojkin, B.A.Latinin, A.M.Beleniskiy, V.A.Shishkin, V.M.Masson, B.A.Litvinskiy, GA.Pugachenkova, P.I.Albaum, M.R.Qosimov, T Mirsoatov, I.A.Itinaning ilmiy tadqiqot ishlari natijasida qadimgi davr tarixi keng ko‗lamda yoritildi. O‗zbekiston mustaqilligi yillarida, ayniqsa, XXI asr boshlarida O‗zbekistonning qadimgi davr tarixini o‗rganishda arxeolog olimlar tomonidan katta yutuqpar qo‗lga kiritildi va bu jarayon bugungi kungacha davom etib kelmoqda. Bu davrda A.Asqarov, O‗.Islomov, A.Muhammadjonov, Yu.F.Buryakov, R.H.Sulaymonov, E.V.Rtveladze, A.Kabirov, A.S.Sagdullaev, V.N.Yagodin, A.Anorboev, Sh.Shaydullaev, B. Matboboev, A.V.Vinogradov, M.Jo‗raqulov, T.Shirinov, M.Mambetullaev, G‗.Xodjaniyozov va boshqa olimlar olib borgan tadqiqotlar O‗zbekiston arxeologiyasi rivojlanishida, shuningdek, qadimgi davr tarixini yoritishda muhim bosqich bo‗ldi. Qadimgi davr tarixini yoritishda keyingi davrlarda muhokama bo‗layotgan eng muhim masalalardan biri, bu - ilk davlatchilik masalasidir. O‗zbekistonda davlatchilik tarixi masalalari va qadimgi davr bo‗yicha o‗quv qo‗llanma, ilmiy asarlar nashr qilindi. Bu ilmiy adabiyotlar bo‗lajak tarixchilar va tarixga qiziquvchilar uchun hozirgacha muhim qo‗llanma bo‗lib xizmat qilmoqda. Qadimgi O‗zbekiston hududida shakllangan ilk davlatlar - Qadimgi Baqtriya podsholigi va «Katta Xorazm» tarixini o‗rganish XIX asrning oxiri - XX asrning boshlarida «Avesto», yunon va rim yozma mambalar XX asrning 30-yillarida O‗zbekistonda boshlangan arxeologik tadqiqotlar mazkur yozma manbalardagi ma‘lumotlarni arxeologik materiallar bilan taqqoslashga imkon berdi. XX asrning ikkinchi yarmida Qadimgi Baqtriya hududidan Sopollitepa, Jarqo‗ton, Bo‗ston yodgorliklari topildi. Ular A.Asqarov, 204 B.Abdullaev, T.Sh.Shirinov, U.Rahmonov, Sh.Shaydullaev, N.A.Avanesova, D.Xuff tomonidan chuqur o‗rganildi. Qadimgi Baqtriya podsholigi O‗zbekiston hududida shakllangan ilk davlat va u to‗rt ming yillik tarixga egaligi asoslandi. Mil. avv. XIX - XVIII asrlarga oid Jarqo‗ton yodgorligi O‗zbekiston hududidagi ilk shahar bo‗lib, unda dastlabki davlatchilik elementlari mavjudligi asoslab berildi. Sh.Shaydullaev tadqiqot ishida birinchi marta ilk davlatning 24 ta arxeologik belgisini va shu asosda 11 ta ijtimoiy belgilarini ko‗rsatdi. Shu arxeologik va ijtimoiy belgilar asosida Jarqo‗ton yodgorligi ilk shahar-davlat ekanligini ko‗rsatib o‗tdi. Qadimgi Xorazm hududida shakllangan ilk davlat «Katta Xorazm» qabilalar konfederatsiyasi masalasi ham olimlar o‗rtasida 100 yildan ko‗proq muhokama qilinayotgan bo‗lsada, haligacha o‗zining yechimini topgan emas. XX asr boshlarida «Katta Xorazm» tushunchasini nemis olimlari I. Markvart, V. Xenning, uch yunon mualliflari Gekatey, Gerodot va «Avesto» ma‘lumotlari asosida ilgari surishgan edi. XX asrning 80-yillarigacha bo‗lgan davrda Xorazm arxeologik ekspeditsiyasi a‘zolari tomonidan bu davlatning mavjudligini arxeologik ma‘lumotlar asosida isbotlashga harakat qilganlar. XX asrning 80-yillaridan keyin bu birlashma mavjudligini inkor etuvchi ilmiy g‗oyalar ilgari suriladi. «Katta Xorazm» davlati o‗rganilish jarayonidagi ilgari surilgan fikrlar tahlil qilinib, «Katta Xorazm» davlati qabilalar konfederatsiyasi ekanligi asoslangan, lekin uning Gerodot ma‘lumotida ko‗rsatilgandek nihoyatda katta hududni egallaganligi shubha ostiga olingan, chunki bu arxeologik jihatdan o‗z isbotini topgan emas. Xorazm hududidagi ilk davlatchilikning shakllanishi masalasi yozma manbalar asosida tahlil etilgan va arxeologik manbalar asosida isbotlangan. Xorazmda ilk davlat mil. avv. VII - VI asrlarda vujudga kelgan bo‗lib, u Ko‗zaliqir, Xumbuztepa, Hazorasp yodgorliklari asosida o‗rganilgan. Demak, Xorazm hududida ahamoniylar hukmronligiga qadar davlat mavjud bo‗lgan. Qadimgi Xorazm tarixi bo‗yicha eng munozarali masala uning mil. avv. IX - VIII asrlardagi taraqqiyoti bilan mil. avv. VII - VI asrlardagi rivojlanish jarayonining bir-biridan keskin farq qilishidir. Qadimgi Xorazm tarixida bunday o‗ziga xoslik Abu Rayhon Beruniy ma‘lumotlarida Siyovushning kirib kelishi bilan izohlangan. Ba‘zi noaniq ma‘lumotlar yunon mualliflari asarlarida mavjud bo‗lib, bu masala I.V. Pyankov, I.N. Xlopin tadqiqotlarida atroflicha tahlil qilingan. Tadqiqotchilar dastlabki xorazmiylar janubda, ya‘ni Turkman-Xuroson tog‗i oldida yashab, ahamoniylar davrida Quyi Amudaryo bo‗ylariga ko‗chib kelishgan, degan xulosani berganlar. 205 XXI asr boshlarida Janubiy Xorazm hududida olib borilgan arxeologik tadqiqotlar natijasida S.B.Bolelov va S.R.Baratov bu masalani arxeologik manbalar asosida tahlil qildilar. S.R.Baratov Meshekli va Ucho‗choq yodgorliklari tahlili asosida «Xorasmiylar mil. avv. VII asrning birinchi yarmida, balki Kiaksar davrida Tajan-Herirud, Seraxs vohasi hududlarida yashashgan. Keyinchalik Doroning soliq siyosati tufayli xorazmiylar Akes hududini tashlab, hozirgi Quyi Amudaryo bo‗ylariga kelib qolishgan. Qal‘a-shaharlarni bunyod qilganlar. Sug‗orma dehqonchilik bilan shug‗ullanganlar. Shuningdek, bu yerga ahamoniylar siyosatidan norozi bo‗lgan midiyalik, parfiyalik, marg‗iyonaliklar ham ko‗chib kelishgan. Bu bilan Xorazmning arxaik davr madaniyatining xilma-xilligini asoslash mumkin» degan xulosa beradi. Mil. avv. VII asr oxirlariga oid Xumbuztepa yodgorligi topilmalari ham S.R.Baratov fikrini asoslaydi. Mil. avv. I ming yillik boshlarida qadimgi Xorazm hududida yarim yerto‗la, yerto‗lalarda yashab dastlabki dehqonchilik madaniyati yaratgan amirobodliklarda Janubiy Oqchadaryo deltasining qurishi bilan chorvachilik xo‗jaligi rivojlanadi va ular shimoliy sharq tomonga ko‗chib, Shimoliy Oqchadaryo bo‗ylari va Sirdaryoning qadimiy deltalari bo‗ylariga ko‗chib borib, o‗ziga xos madaniyatni shakllantirganlar. Mil. avv. VII asr davomida amirobodliklar shimoli-sharqga ko‗chgan bo‗lsa, janubda istiqomat qilgan xorasmiylar shimol tomonga ko‗chib, Quyi Amudaryo bo‗ylariga kelib joylashganlar. Sug‗diyonada dastlabki davlatchilik izlari ilk temir va arxaik davrlarga oid yodgorliklar asosida o‗rganilgan. Sug‗diyona hududidan topilgan Uzunqir, Sangirtepa, Daratepa, Yerqo‗rg‗on, Ko‗ktepa, Lolazor yodgorliklarini ilk voha- davlat tizimi bilan bog‗laydilar. Farg‗onada rivojlangan dehqonchilik madaniyati - Chust madaniyati mil. avv. XIII asrlarga oid bo‗lib, uning izlari Namangan, Andijon, Samarqand va Qashqadaryo hududlaridan ham topilgan. Yodgorliklar sug‗orish tarmoqlari bo‗ylarida joylashgan. Har bir sug‗orish tarmog‗i hududida bitta yirik shahar, shahar atrofida esa ko‗plab qishloq tipidagi yodgorliklar joylashganligi aniqlangan. Bu belgilar Chust madaniyatining so‗nggi davrida Farg‗ona hududida shahar- davlatlarning tarkib topganligini ko‗rsatadi. Bu mil. avv. VII asrlarga oid Eylatan madaniyatida o‗z aksini topgan. Eylatan madaniyatiga doir yodgorliklar Farg‗ona vodiysining deyarli barcha hududlaridan aniqlangan. Mazkur yodgorliklar orasida eng yirigi Dalvarzintepa bo‗lib, u so‗nggi bronza va ilk temir davrlarida butun Farg‗ona shahar-davlatlarining markazi bo‗lgan degan xulosani beradilar. Qadimgi Farg‗ona tarixi haqida xitoy yozma manbalarida ma‘lumotlar ko‗p uchraydi. So‗ngi bronza va ilk temir davrida qadimgi Toshkent vohasida ham o‗ziga xos rivojlanish aniqlangan. Bu yerlarda dehqonchilik kichik-kichik soy etaklarida yoki buloq yoqalarida vujudga kelib, ibtidoiy usulda olib borilgan.. Zaminning 206 tabiiy geografik sharoitidan kelib chiqib sug‗orma dehqonchilik xo‗jaligi rivojlangan. Chirchiq, Ohangaron va ularning irmoqlarida Toshkent vohasining eng qadimgi dehqonchilik madaniyati Burg‗uluq madaniyati tarkib topdi. Uning so‗nggi bosqichlarida, ya‘ni mil. avv. III - II asrlarda Toshkent hududida Qanqa, Shoshtepa yodgorliklari vujudga keladi. Tadqiqotchilar bu yodgorliklarda ilk davlatchilik elementlarini ko‗radilar. Ular O‗zbekiston davlatchiligi taraqqiyotida alohida o‗rin egallaydi. Mustaqillik yillarida qadimiy shaharlar yubileylarining nishonlanishi ham qadimgi davr tarixini yoritishda muhim o‗rinni egalladi. 1997 yilda Buxoro va Xiva shaharlarining 2500 yilligi, 2002 yilda Termiz shahrining 2500 yilligi va Shahrisabz shahrining 2700 yilligi, 2006 yilda Qarshi shahrining 2700 yilligi, 2007 yilda Samarqand shahrining 2750 yilligi va Marg‗ilon shahrining 2000 yilligi, 2009 yilda Toshkent shahrining 2200 yilligi keng nishonlandi. Qadimiy shaharlar tarixini yoritishda yubiley munosabati bilan tashkil qilingan xalqaro konferensiyalar qadimgi davr tarixining eng dolzarb masalalarini yoritib berdi. O‗zR FA Tarix instituti tomonidan doimiy o‗tkazib kelinayotgan akademik Yahyo G‗ulomov nomidagi «O‗zbek xalqi va davlatchiligi tarixi» respublika ilmiy seminarlarida davlatchilik tarixi masalalari bilan birgalikda qadimgi davr tarixining dolzarb masalalariga e‘tibor qaratib kelinmoqda. Bugungi kunda qadimgi davr tarixini o‗rganish borasida qo‗lga kiritilayotgan yutuqlarni o‗zida jamlagan o‗quv qo‗llanma, darslik yoki ilmiy nashrga ehtiyoj katta. Shuningdek, qadimgi davr tarixini o‗rganishdagi muammolardan yana biri arxeologik va tarixiy ilmiy asarlarning rus tilida chop etilishi hisoblanadi. Hozirgi kunda bunday muammolarni bartaraf etish, xalqimizga boy qadimiy tariximizga oid ilmiy, o‗quv adabiyotlarini o‗zbek tilida nashr etish dolzarb masalaga aylangan. Vatanimiz mustaqilligi yillarida nashr etilgan tarixny-etnografnk adabiyotlar tahlili respublikamizda etnografiya fanining, umuman, muttasil rivojlanayotganligidan dalolat beradiki, buni: tadqiqotchilarning etnografiyaning kam o‗rganilgan yoki umuman o‗rganilmagan muammolariga murojaat qilayotgamliklarida, shu bilan birga tadqiqotlarning sifat jihatidan yangicha muammolari ishlana boshlanganligida; etnograf olimlariing O‗zbekiston etnografiyasi masalalarini har tomonlama chuqur tahlil qilishga, uning tarixini o‗rgainshga, etnografiya fani rivojlanishining muhim yo‗nalishlari va istiqbolini aniqlashga intilishlarida; mamlakatimizda iqtisodiy islohotlar va demokratik o‗zgarishlarni amalga oshirishning amaliy vazifalarini hal qilishda etnograf olimlarning bevosita ishtirok etayotganliklarida ko‗rish mumkin. 207 Shu bilan birga, shubhasiz, Vatanimiz etnografiyasi tadqiqot faoliyatida muayyan nuqson va kamchilnklar ham mavjudki, ularni tezroq bartaraf etish, ilmiy ishlar saviyasini keskin oshirishga, jamiyat oldida turgan vazifalarni hal etishga yordam beradi. Etnografiya — amaliyot fanidir, zero, u sirasini aytganda, insonlarning nafaqat qanday yashashi, mehnat qilishi, e‘tiqodini o‗rganishi, balki ularning turmushini farovonlashtirish, milliy rivojlanish ustuvorligida millatiing ijtimoiy-iqtisodiy, ijtimoiy-siyosiy rivojlanishini zamonaviylashtirish xususida aniq takliflar ham beradi. Dastlab, O‗zbekiston etnografiya fanining ilmiy tadqiqot faoliyati muayyan darajada tahlil qilingan, nazariy asoslari, rivojlanish ustuvorliklari va istiqbollari o‗z ifodasini toptan nazariy-uslubiy va umumlashtiruvchi xususiyatga ega bo‗lgan ishlar haqida to‗xtaldik. Mazkur asarlarda muallifning etnografiya fani ―tarixiy o‗tmishning chuqur o‗rganilishi va haqqoniy yoritish mamlakatimiz barcha jihatlarini madaniy merosimiz boyliklari bilan tanishtirish va tarixiy bilimlarini keng targ‗ib qilish‖dek umumilliy jarayonga xolisona jalb etilgan, degan fikrlarga qo‗shilish joizdir. O‗zbekistonda tarix fani rivojlanishining dolzarb muammolarini o‗rganar ekan D.Alimova va E.Karimov bizning tarix va boshqa ijtimoiy fanlarimiz xususan uslubiy ishlar sohasida barcha yutuq va ijobiy jihatlar bilan bir qatorda ―talaygina hal etilmagan muammolar to‗planib qolganligini haqli ravishda ta‘kidlaydilar‖. Shu ma‘noda etnografiya fanining nazariy-uslubiy jihatlari xususida so‗z borar ekan olimlarimiz bizningcha qisqa qilib aytganda, mohiyati asosan quydagilardan iborat bo‗lgan O‗zbekiston ijtimoiy fani uslubiyatining boshqa g‗oyasini albatta hisobga olishlari zarur. Respublikamizning mustaqillik sharoitidagi o‗n yillik rivojlanish tajribasi so‗ngi yillarda barcha iqtisodiy va ijtimoiy qiyinchiliklarga qaramay O‗zbekistonning milliy rivojlanish mafkurasi o‗zining yashashga qobiliyatligini yaqol isbotladi, demokratiyaning rivojlanishi jamiyatning ma‘naviy poklanishi o‗zbek xalqining noyob an‘analari saqlab qolish va yanada ko‗paytirish sharoitida kechayotganligini namoyon etdi. Qolaversa, G‗arb va Sharq madaniyatlarining an‘anaviy idrok etiladigan mazmunini o‗zbek madaniyatining ishtirokisiz tassavur qilish qiyinligi ayon bo‗lib qoldi. O‗zbek xalqining etnik tarixi shuningdek O‗zbekiston xalqlari o‗rtasidagi munosabatlarning holati respublikamizda etnografik tadqiqotlarning yetakchi mavzularidan biri hisoblanadiki, unga ilmiy jurnallarda va asarlar to‗plamlarida nashr etilgan qator maqolalar, dissertatsiyalar shuningdek etnografik-sotsiologik tadqiqotlar bag‗ishlangan. Ushbu asarlar uchun xos xususiya shundan iboratki, ularning mualliflari mazkur muammoni izchil, o‗zbek xalqi rivojlanishining tarixiy-etnografik 208 jixatlarini jahon tarixi va madaniyati, umuminsoniy qadriyatlar bilan uyg‗unlikda o‗rganishga harakat qilganlar. Tabiiyki, mazkur tadqiqot yo‗nalishi o‗zbek xalqi milliy madaniyatini qayta tiklash masalalari bilan chambarchas bog‗langan bo‗lib, bu haqda ba‘zi olimlar o‗zlarining mamlakatimizda kechayotgan tub o‗zgarishlarga, shuningdek, Markaziy Osiyo mintaqasining xos xususiyatlariga bag‗ishlangan asarlarida to‗xtalib o‗tganlar. Mazkur asarlar mualliflari uchun mushtarak xususiyat shundan iboratki, ular hozirgi O‗zbekiston xududi qadimdan turli madaniyatlar na tamaddunlarning jadal o‗zaro ta‘sirlashuv va o‗zaro singishuv, shuningdek, hunarmandchilik va san‘atning rivojlanish maskani bo‗lganligini anglab yozishgan. Bunda, Orifxonova ta‘kidlaganidek, (O‗zbekistonning-«etnik-madaniy uyg‗onishi respublika aholisining ijtimoiy-siyosiy hayotida va ijtimoiy onginda» kechgan tub o‗zgarishlarning muhim oqibatlaridan biri. Bu esa milliy o‗z-o‗zini anglashning ildam rivojlanishida, milliy madaniyat va ma‘naviyatniig qayta tiklanishiga milliy davlatchilikni barpo etish va mustahkamlashga bo‗lgan intilishni kuchaytirishda o‗z ifodasini topadi». Shu jihatdan O‗zbekiston hozirgi rivojlanishining ijtimoiy yo‗nalishlariga bag‗ishlangan bir qancha asarlar yaratildiki, ulardagi qoida va xulosalar O‗zbekistonning birinchi Prezidenti I. A. Karimov asarlarida mukammal bayon etilgan O‗zbekiston rivojlanish konsepsiyasining muhim qoidalariga asoslangan: Ilmiy asarlarning kattagina qismi O‗zbekiston etnografiyasi turli masalalarining tarixiy yo‗nalishlariga shuningdek, o‗zbek xalqining an‘ana va urf-odatlari shu jumladan mehnat va xalq ijodiyotiga bag‗ishlangan. Mazkur asarlar mazmunini tahlil qilishdan kelib chiqadigan eng muhim xulosa shundan iboratki, ularning mualliflari o‗zbek xalqining iqtisodiy, etnik- ijtimoiy va etnik-madaniy rivojlanish muammolarini yangicha jamuljam, quruq fikrga asoslanmagan. Har tomonlama idrok etish uning xususiyatlarining jahon taraqqiyotida o‗zbek madaniyatining o‗rni va rolini xolis tavsiflashga intilishadi. To‗la ishonch bilan shuni aytish mumkinki Vatanimiz etnografiya fani rivojlanishining sifatan yangi, ijobiy yo‗nalishidir. Ayni vaqtda tarixiy-etnografik tadqiqotlar bilan jarayonida shu narsa ayon bo‗ldiki, ularning aksariyat vaqt jihatdan XIX asrning oxiri va XX asr boshlarini o‗z ichiga oladi. Bundan shu davrgacha va udan keyin xalqimiz hayotida go‗yoki biron jiddiy o‗zgarishlar ro‗y bermagandek taasurot tug‗iladi. Binobarin mualliflar o‗z e‘tiborini XIX asrning oxiri va XX asr boshlarida qaratar ekanlar, bilvosita o‗zbek xalqining hayoti, turmush va madaniyatida tub o‗zgarishlar o‗sha davrdagi siyosiy voqealar bilan, xususan, O‗rta Osiyoning Chor Rossiyasi tomonidan zabt etilishi va o‗lkaning rus mustamlakasiga aylantirilishi bilan bog‗liq degan fikrni 209 tasdiqlamoqchi bo‗ladilar. Tarixiy-etiografik va etnografik-sotsiologik asarlari mualliflari o‗zlarining maxsus tadqiqotlarida O‗zbekistonning xududlari, chunonchi , Farg‗ona, Buxoro, Qoraqalpog‗istonning mintaqaviy o‗ziga xosliklarini turli jihatlarini o‗rganganlar, afsuski, bu borada, respublikamizning boshqa mintaqalari tadqiqotchilar nazaridan chetda qolgan. Fikrimizcha, zamomaviy shahar hayoti etnografiyasi o‗rganish, ayniqsa, katta va kichik shaharlarniig qiyosiy tahlili, shuningdek, 1990 yillar davomida bo‗lgan rivojlanish tarzini tadqiq etish ham ahamiyatga molikdir. So‗ngi yillarda O‗zbekistonning tarixiy va zamonaviy etnografiyasi chet el olimlarida ham katta qiziqish uyg‗otmoqda. Buning uchun barcha asoslar mavjud, avvalo, respublikamizda olib borilayotgan siyosatning barqarorligi va ishoichliligi, mamlakatimizning alohida geosiyosiy mavqei, boy resurslari nufuzi, shuningdek, tub o‗zgarishlar jarayonlarining «o‗zbek modeli» hamda O‗zbekiston xalqaro nufuzining jozibadorligidir. O‗zbekiston bo‗yicha Rossiyada nashr etilgan, boshqa masalalar qatori o‗zbek xalqining ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishi, an‘ana va urf-odatlari, madaniyati va turmushini aks ettiruvchi jamoaviy monografik asarlar ham diqqatga sazovor. Xususan, «O‗zbekistan: obretenie novogo oblika» monografiyasi mualliflaridan biri E. Ivanov respublika iqtisodiyoti va xo‗jalik yuritish xususiyati haqida fikr yuritar ekan, jumladan, shunday ta‘kidlaydi: «Sobiq SSSRiing mustamlakka erishgan va milatlararo munosabatlarni haqiqiy ahvoli va xususiyatidan, mamlakatimizdagi mavjud vaziyatdan umuman bexabardir. Darvoqe, bunday holat Rossiyalik mualliflar tadqiqotlarinig aksariyatiga taalluqli. O‗zbekistondagi mayda millatlarning ahvoli mavzui xususida so‗z borar ekan, rossiyalik mualliflar, asosan, respublikadagi etnik ruslar hamda rus tilida so‗zlashuvchi axolining axvolini tadqiq etishadi, Ushbu muammoga talaygina asarlar bag‗ishlangan. Rossiyalik mualliflarning bu asarlari O‗zbekiston bilan Rossiya o‗rtasidagi ikki tomonlama munosabatlarda xar ikki mamlakatning xalqaro maydondagi va mintaqa qo‗lamidagi o‗zaro aloqalari masalalar bilan uyg‗unshib ketadi. Ta‘kidlash joizki, bir qator holatlarda rossiyalik tadqiqotchilar ruslarning O‗zbekistondagi axvolnni aks ettiruvchi chinakam dalil ma‘lumotlarni e‘tiborga olishmadi. Ushbu sharhda, bir so‗z bilan aytish mumkinki, O‗zbekistonning tarixi va madaniyati mavzusi G‗arbda, avvalo AQSh, Buyuk Britaniya va boshqa xorijiy mamlakatlarda juda faol tadqiq etilapti, maxsus tarixnavislik nuqtai nazaridan tadqiq etish talab qilinadigan mazkur asarlarni mufassal tahlil etishga berilmay, shuni ta‘kidlamoqchimizki, xorijlik mualliflar O‗zbekistonning tarixi, hozir rivojlanishi to‗g‗risidagi mulohazalarida, baho berish hamda xulosa chiqarishda 210 ko‗pincha, bir yoqlama va nojo‗ya yo‗l tutganlar. Bu hol, umuman, ularda respublikada yuz berayotgan o‗zgarishlar haqida aniq tasavvur yo‗qligidan, o‗zbek xalqining mentaliteti, milliy ruh, milliylik g‗oyasini tushunmasligndan dalolat beradi. O‗zbskiston etnografiyasi bo‗yicha maxsus adabiyotlarning qisqacha sharhini yakunida, quyidagilarni ta‘kidlash joizdir. Birinchidan, har qanday etnografik tadqiqotning nazariy saviyasi, amaliy ahamiyati tadiqotchining mamlakatimizda ro‗y berayotgan tub o‗zgarishlardagi o‗z ishtirokini nechog‗liq anniq, ravshan anglab yetishga o‗z Vatanining mustaqillik g‗oyalarnga qay darajada sodiqligiga shaxsiy-ilmiy faoliyati amaliyotga qanchalik samara berayoganligiga bog‗liq. Ikkinchidan: etnografik tadqiqotlar faqat biron bir muayyan ilmi bilish axborot tahliligdagina yo‗naltirilmasligi darkor, Bugungn kunda ilmiy bilish sohalaridan biri sifatida xalqning hayot tarzi, turmushi, madaniyati an‘ana e‘tiqodini o‗rganuvchi etnografiya jamiyatimiz oldiga davr qo‗ygan savollarga aniq javob berishi ayniqsa muhim. Shu munosabat bilan etnograf va o‗lkashunoslarnnng respublika kengashida O‗zbekiston enografiya fanining aniq amaliy vazifalarini belgilab olish maqsadga muvofiq bo‗lar edi. Uchinchidan: O‗zbekiston enografiyasi madaniyati bo‗yicha chet el tadqiqotlarni tanqidiy o‗rganish etnografiya fanining muhim vazifasi bo‗lmog‗i lozim. Bunnng muhimligi shundaki, xorijda nashr etilgan barcha asarlarning mualliflari ham o‗z tadqiqotlarida xolis, respublikada ro‗y berayotgan jarayonlarni to‗g‗ri tushunadilar, deb bo‗lmaydi. Bizning tadqiqotchilarimiz chet ellarda elektron OAV va alohida nashrlar orqali keng tarqatilayotgan noto‗g‗ri fikrlarga, O‗zbekistondagi voqelikka berilayotgan keskin va bir yoqlama, noxolis baholarga jo‗yali va asosli javob berishlari lozim. Yüklə 2,94 Mb. Dostları ilə paylaş:
|