O„zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsus ta‟lim vazirligi samarqand davlat universiteti baxtiyar Ergashev manbashunoslik va tarixshunoslik darslik
Yüklə 2,94 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Savollar: 1. Xorazmshohlar davlati tarixshunosligi muammolari. 2. G‘aznaviylar davlati Saljuqiylar sulolasining va Qoraxoniylar hoqonligi tarixshunosligi. 3. XI-XII asr tarixchilari siyosiy dunyoqarashi va ularni tarixiy jihatdan o‗rganish muammolari. 4. Ko‗chmanchi xalqlar tarixini o‗rganish va uning tarixshunosligi. 5. Movaraunnahrda mo‗g‘ullar hukmronligi davrida O‗rta Osiyo xalqlari ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy taraqqiyoti masalalari. 6. Sulton Jaloliddin Manguberdi hayoti va kurashi tarixshunosligi. XX-BOB:AMIR TEMUR TARIXI TARIXSHUNOSLIGI XX.1-BOB.TEMURIYLAR DAVRI TARIXSHUNOSLIGI Chingiziylar hukmronligi o`lkamizda 150 yil davom etgan bo`lsa-da, shu katta davr ichida na ijtimoiy-iqtisodiy hayotda, na ilmu madaniyatda e`tiborga molik biron-bir tadbir amalga oshirilmadi. Ko`plab olimu fozillar, shoirlar panoh izlab tinch o`lkalarga, masalan, Shimoliy Hindistonga ketib qolgan edilar. 253 XIV asr ikkinchi yarmida, Chig`atoy ulusining janubi-g`arbiy qismini tashkil etgan Movarounnahrda siyosiy tarqoqlik yanada kuchaydi. Feodal tarqoqlikdan barlos amirzodalaridan Amir Temur ustalik bilan foydalandi va 1370 yili oliy hokimiyatni qo`lga oldi. U 1370-1379 yy. mamlakatdagi tarqoqlikni tugatib, Movarounnahr va Xorazmni o`ziga bo`ysundirdi. 1381-1402 yillarda Amir Temur qo`shni mamlakatlar ustiga yurish qilib, Eron, Kavkaz orti, Iroq, Kichik Osiyo va Hindistonni istilo qildi, Oltin O`rda xoni To`xtamishga (1376-1395) qaqshatqich zarba berib, uni poytaxti Saroy Berkani egalladi. Amir Temur va Temuriylar davlati mayda uluslarga bo`lingan holda idora qilindi. Amir Temur davrida davlat tepasida rasman Chingiz avlodidan bo`lgan Suyurg`atmish (1370-1380) va Sulton Mahmudxon (1380-1402) turdi. Keyinchalik xon ko`tarish tartibi bekor qilinib, oliy hukmdor o`zini podshoh deb e`lon qildi. Bu davrda ilm-fan va madaniyat rivojlandi. Nizomiddin Shomiy va Hofizi Abru, Sharafuddin Ali Yazdiy va Abdurazzoq Samarqandiy, Muhammad Mirxond va G`iyosiddin Xondamir kabi muarrix olimlarni, Alisher Navoiy va Abdurahmon Jomiy, Bisatiy Samarqandiy va Xoja Ismatilla Buxoriy, Shayx Ahmad Suxayliy va Kamoliddin Binoiy kabi juda ko`p iste`dodli shoir va olimlar yetishib chiqdi. Sobiq tarixshunoslik fanida Amir Temur faoliyatining faqat bir tomoni ya`ni uning jahongirlik faoliyati yoritildi. Mana endi mustakillikdan ilhomlangan respublikamiz tarixchi olimlari, keyingi 15 yil ichida sohibqiron Amir Temur haqida bir qancha ilmiy maqolalar e`lon qilishdi, kitob va risolalar chiqarishdi. O`zbek tilida ijod qila oladigan Bo`riboy Ahmedov, Ashraf Axmedov, Ahmadali Asqarov, Amriddin Berdimurodov, Abdulahad Muhammadjonov, Shodi Karimov, Rustambek Shamsutdinov, Turg`un Fayziev va shu kabi boshqa taniqli tarixchi olimlarimizning o`tmishimizdagi oltin davr – temuriylar davri haqidagi mehnatlari ayniqsa samarali bo`ldi. O`zbekiston tarixshunosligining bu yo`nalishida, 1992 yilda bir guruh olimlar, yozuvchilar, rassomlar va jurnalistlar tarafidan ta`sis etilgan «Amir Temur ma`rifiy jamiyati» muhim o`rin egalladi. Shu tufayli mustaqil O`zbekiston yurtboshisi o`ziga xos jasorat bilan Toshkentning yuragida sohibqironga haykal qo`ydirdi, 1996 yilni Amir Temur yili deb e`lon qildi. Vazirlar mahkamasi «Xalqaro Amir Temur jamg`armasini qo`llab-quvvatlash to`g`risida» va «Temuriylar tarixi davlat muzeyini tashkil etish chora-tadbirlari to`g`risida» qarorlar qabul qildi. Turkiy xalqlarning ilm-fan, madaniyat va san`at sohalarida jahon sivilizatsiyasiga qo`shgan hissalari Amir Temur asos solgan temuriylar davlati bilan bevosita bog`liq. Shu ma`noda, jahon tarixnavisligida bu haqda qator ijobiy fikrlar aytilgan bo`lishiga qaramay, 1995 yilning sentyabr oyida Rossiya Federatsiyasining Yelets shahrida «Rusning Temurdan qutqarilishining 600 254 yilligi» mavzusida qalqaro ilmiy konferentsiya o`tkazilishi taajubli bo`ldi. Chunki borgan sari ko`proq Temur shaxsining buyukligi, uni Sharq va Ovrupo tarixchilari buzib tahlil qilganliklari ravshan bo`lib boryapti. Buni biz 1996 yilda Alisher Navoiy nomidagi O`zbekiston Respublikasi davlat kutubxonasining Amir Temur tarixiga bog`liq adabiyotlar va maqolalar bibliografik ko`rsatkichidan ham bilsak bo`ladi. Unda bir ming to`rt yuzta kitob, ham maqolalar ro`yxati berilgandir. Bularning 240 tasi chet ellardar nashr etilgan. Bu borada, ayniqsa, «Temurshunoslik» frantsuz tarixshunoslik maktabining mustaqil bir yo`nalishi desa bo`ladi. Endi o`zbek tarixshunosligida ham hech qanday bir yoqlamalik va yuzaki faxrlanishlarga imkon bermasdan, Temur shaxsi, uning davlatchilik tarixini butun murakkabliklari bilan haqqoniy talqin etish kerak bo`lgan yangi zamon yetib keldi. Darhaqiqat, sohibqiron shaxsiyati buyuk, ayni paytda ziddiyatli. Amir Temur o`zidan keyin ko`pgina jumboqlar qoldirdiki, ular hanuzgacha muarrixlar uchun izlanishlar mavzusi bo`lib qolmoqda. Xullas, Amir Temur shaxsiyati ko`p qirrali bo`lib, uning har bir qirrasi maxsus mavzu sifatida alohida-alohidadir. O`ylaymizki, yangi zamon tarixshunosligida bu haqda hali ko`plab ilmiy asarlar yaratiladi. Sohibqiron Temur jahon xalqlari tarixida katta iz qoldirgan buyuk siymodir. Amir Temur timsoli badiiy adabiyotning qariyb barcha janrlarida tasvirlangan. Mag`ribu Mashriqning so`z san`atkorlari uning siymosini chizishga, fenomeni sirlarini ochishga intilganlar. Sohibqiron Temur obrazi yaratilgan asarlari ikki guruhga ajratish mumkin. Birinchisi, ilmiy-tarixiy va memuar asarlar bo`lsa, ikkinchisi adabiy-badiiy asarlardir. Amir Temur obrazi birinchi bo`lib tarixiy-memuar asarlarda yaratilgan. Bularga Ibn Arabshohning «Amir Temur tarixi», Ryun Gonsales de Klavixo «Samarqandga Temur saroyiga sayohat kundaligi» kabi va boshqa asarlar kiradi. Amir Temur obraziga murojaat Sohibqironning tirikligidayoq boshlangan. Ayniqsa, Ovrupa Uyg`onish davri ijodkorlari uning shaxsiga katta qiziqish bilan qaraganlar. Uyg`onish davri gumanistlari jismoniy va ma`naviy yetuk komil inson idealiga intilganlar. Xorijning mashhur tarixchilaridan E.Gibbon, F.Shlosser, G.Veber, Jan-Pol‘ Ru va boshqalar o`z asarlarida Amir Temur faoliyati haqida ma`lumotlar berganlar. Xorij tarixshunosligida Amir Temur tarixiga oid yozilgan asarlarning salmoqli va ilmiy qimmati bilan ajralib turadigan qismi Rossiya tarixshunosligiga taaluqli. Rus muarrixlarining Amir Temur shaxsi va uning tarixdagi o`rni haqidagi fikrlari sovet tarixchilari uchun asosiy dasturilamal bo`lgan. 255 V.V.Bartold, A.Yu.Yakubovskiy va boshqalarining asarlari bir necha tillarga tarjima qilingan hamda jahon temurshunosligi rivojlanishiga ham ma`lum darajada ta`sir ko`rsatilgan. B.V.Lunin, T.N.Granovskiy, S.M.Solovev, V.V.Bartold va A.Yu.Yakubovskiylar Amir Temur tarixiga oid xususida quyidagi asarlarda bir qator fikr-mulohazalar bildirilgandir. XX asrning 20-80 yillar Rossiya tarixshunosligining o`ziga xos jihatlaridan biri shu bo`ldiki, bu davr tarixshunosligida o`tgan asrlardagi rus shovinizmining ta`siri ma`lum darajada saqlangan holda, unga yangi salbiy jihatlar qo`shildi. Bular tarixga va tarixiy shaxslarning hayoti, faoliyatini o`rganishga kommunistik mafkura talablari asosida partiyaviy va sinfiy nuqtai nazardan yondashish edi. Natijada Amir Temur shaxsini qoralash, uni fakat salbiy bo`yoqlarda yoritish avj oldi. Bu hol, ayniqsa, XX asrning 70-yillarida yaqqol namoyon bo`ldi. A.P.Novoseltsevning 1973 yili «Voprosы istorii» jurnalida e`lon qilingan «Ob istoricheskoy otsenke Temura» maqolasi Amir Temur ustidan o`qilgan hukmdek yangradi. Shundan so`ng XX asrning 70- va 80-yillarida Amir Temur haqida birorta temurshunoslik ilmiy saviyasi bilan farqlanuvchi tadqiqot ishi e`lon qilinmadi. XIV asr oxirida Usmonli turk imperiyasi qo`shinlari G`arbiy Yevropa tomon siljib borar edi. Sulton Boyazid (1354-1403)ning bu harakatlaridan tahlikaga tushgan Yevropa hukmdorlari, unga qarshi armiya to`plab, navbatdagi salib yurishiga otlanadilar. Bu vaqtda Kichik Osiyoda yana bir turkiy el hoqoni, jahongir Amir Temurning qudratli qo`shini hozir bo`ladi. Ikki jahongirning o`zaro to`qnashuvi va qudratining zaiflashuvi esa Yevropa hukmdorlari uchun ayni muddao edi. Shu maqsadni ko`zlagan Vizantiya imperatori Manuil II Paleologning dojlari (imperatorning o`zi o`sha kezlarda G`arbiy Yevropa qirollari huzurida bo`lgan) Yildirin Boyazid tazyiqidan xalos etishni so`rab, Amir Temurga murojaat qilishadi va shu paytgacha turk sultoniga to`lab kelgan bojlarini bundan buyon sohibqironga berajaklarini aytadilar. Kastiliya qiroli Genrix III va Frantsiya qiroli Karl VI o`z elchilarini, Rim papasi Bonifatiy IX bo`lsa o`z katolik missionerlarini shoshilinch Amir Temur huzuriga yo`lladilar. Bobomiz Amir Temur vaziyatni yumshatish uchun sulton Yildirim Boyazidga o`z elchilarini yuboradi. Ammo, Yildirim Boyazid qaysarlik qilib, jahongir bobomizga nopisand mulozamat ko`rsatadi. Amir Temur 1402 yilning 28 iyulida Anqara shahri yaqinidagi g`alabadan so`ng, ertasi kuni Kastiliya qiroli Genrix III de Trastamara (1379-1406)ning elchilarini qabul qiladi. Oradan bir yil o`tkach, Kastiliya qiroli elchisi Rui 256 Gonsales de Klavixo boshchiligidagi elchilar 1404 yilning 8 sentyabrida Samarqandda Temur saroyida hozir bo`ladilar. Bu orada, Amir Temurning sulton Boyazid ustidan erishgan g`alabasi haqidagi xabarni Frantsiya va Angliya qirollariga yetkazish niyatida sohibqiron maktublarini olgan Sultoniya (Eron hududidagi shahar) arxieskopi Ioan ham G`arbga jo`natiladi. Ioan ham 1404 yil kuzida Samarqandga yetib keladi. Ammo Karl VI de Valua va Genrix IV Lankaster nomalari arxiepiskop Ioan bobomiz Amir Temurga olib kelib topshirgani haqida aniq ma`lumot yo`q. Sohibqiron Amir Temur bilan Yevropa hukmdorlari o`rtasidagi yozishmalarning taqdiri xususida to`xtaladigan bo`lsak, bu nomalarning asl nusxa va tarjima variantlari hozirda Parij, Madrid va London kutubxonalarida saqlanib kelinadi. Bu haqda biz quyidagi tarixiy asarlardan bilib olsak bo`ladi. Ushbu ma`lumotlar Keren L. Amir Temur saltanati // Frantsuz tilidan tarj. Va izohlar muallifi: B.Ermatov, Maxsus muharrir: X.Sulton; Suz boshi Lui Bazen. –T.: «Ma`naviyat», 1999, -224 bet. kitoblari ham bor. Barcha tafsilotlarning to`liq tarixshunosligi: Jahon adabiyoti №1 (104) 2006 yil, yanvar sonida to`liq keltirilgan; Muhammadjon Xolbekov «Amir Temurning Yevropa qirollari bilan yozishmalar». –Samarqand, 1996, -38 bet. Istoriya Samarqanda. Tom 1: -Tashkent, Izd. «Fan», 1969, -482 s. Umnyakov I.N. Mejdunarodnыe otnotenie Sredney Azii v nachale XV veka. Snoteniya Temura s Vizantiey i Frantsiey // Trud Uzbekskogo gosudarstvennogo universiteta im. N.Navon. Novaya seriya. №61. –Samarqand: izd. UzGU., 1956. – s.179-197. Mustaqillik davri tom ma`noda hazrati Temurning qayta tug`ilish davri bo`ldi. Sohibqironning «Bizkim, mulki Turon, Amiri Turkistonmiz. Bizkim, millatlarning eng qadimgi va eng ulug`i – turkning bosh bo`g`inimiz», degan gaplari xalqimizga milliy o`zligini, buyuk va jahonshumul an`analarga voris ekanligini chuqur anglashga xizmat qiladi. «Amir Temur tuzuklarini o`qisam, - degan edi Prezident I.Karimov-xuddi bugungi zamonning katta-katta muammolariga javob topgandek bo`laman». 1995 yil dekabrda Prezident I.Karimov 1996 yilni Amir Temur yili deb e`lon qildi. «Temur tuzuklari» bir necha tillarda chop etildi. O`sha davr tarixiy, madaniy yodgorliklarini tiklab, yozma adabiyotlar ilmiy muomalaga kiritildi. Muqaddas qadamjo - Amir Temur maqbarasi ta`mirlandi. Juda qisqa fursatda, bobokalonimizning dunyoviy sha`ni va shavkatiga mos keladigan Temuriylar davri tarixi muzeyi qurildi. O„z bekiston Respublikasining birinchi Prezidenti I.Karimov O‗zbekiston Respublikasi Sohibqiron Amir Temurning 660 yillik yubileyiga bag`ishlangan 1996 yil 24 oktyabrda Toshkentda o`tkazilgan xalqaro ilmiy anjumanda shunday 257 dedi: «Bizning tariximizda Amir Temurday ulug` siymo bor ekan, uning qoldirgan merosi, pandu o`gitlari bugungi hayotimizga hamohang ekan, oldimizda turgan muammolarni yechishda bizga qo`l kelayotgan ekan, bizning bu merosni o`rganmasdan, tariflamasdan, targ`ibot qilmasdan haqqimiz yo`q. Shuning uchun ham mana shu minbardan turib, butun O`zbekiston xalqiga, qolaversa, butun jahon ahliga qarata «Amir Temur bizning faxrimiz, iftixorimiz, g`ururimiz!», - deb aytsam, o`ylaymanki, xato qilmagan bo`laman». Shuni alohida ta`kidlash joizki, Amir Temur tavalludining 660 yilligi jahonning 50 dan ortiq davlatlarida nishonlangani, ulug` bobokalonimiz merosini o`rganishga bag`ishlangan xalqaro ilmiy anjumanda 30 ga yaqin mamlakat olimlari ishtirok etgani buni yana bir bor tasdiqlaydi. Sohibqiron Amir Temurning 660 yillik yubileyi 1996 yil 21-24 aprel kunlari Frantsiya poytaxti Parij shahrida YUNESKO tashabbusi va rahbarligida nishonlandi, unda O`zbekiston Respublikasi Prezidenti I.Karimov ishtirok etdi va katta nutq so`zladi. 1996 yilning 18 oktyabr kuni ulug` bobokalonimiz, buyuk davlat arbobi va yengilmas sarkarda Amir Temur yodi xotirasiga atab Sharq milliy ma`morchiligining noyob namunasi sifatida bunyod etilgan – Temuriylar tarixi davlat muzeyining tantanali ochilish marosimi bo`ldi. Buyuk Turon tuprog`i jahon sivilizatsiyasi rivojlangan qadimiy o`choqlardan biri bo`lganligi tufayli ham bu yerda necha bor renessens-uyg`onish jarayoni yuz berdi. Ammo, Mustaqillik davrigacha Turon tuprog`ida rivojlangan madaniy va ilmiy jarayonlarni o`rgangan g`arb olimlari bu yuksak sivilizatsiyasining ildizlaridan bexabarligi uchun Turon sivilizatsiyasini Eron madaniyatining bir bo`lagi deb, tahlil qilishar edi. Turonlik allomalarni, arab yoki fors allomalari, deb hisoblar edilar. Bu hol Turon tuprog`ida saqlanib qolgan boy arxeologik yodgorliklarning va jahonning mashhur kutubxonalaridagi noyob qo`lyozmalarining kam o`rganilganligi tufayli yuz bergan edi. Bugungi kunga kelib, ahvol tubdan o`zgardi. Endi shuni qat`iy ayta olamizki, Turonning yuksak sivilizatsiyasi ildizlari hech bir chekka o`lkaga borib taqalmaydi, uning ildizlari shu yerdan o`sib chiqqandir. Aksincha, Turon sivilizatsiyasining shu`lasi ko`pgina sharq mamlakatlarida ham madaniyat, san`at va tarixshunoslik kabi, barcha fan tarmoqlarining rivojlanishiga turtki bo`lgandi. G`arb olimlarining yaratgan o`lchovlari bilan hisoblaydigan bo`lsak renessans – uyg`onish jarayoni bu san`at, fan va madaniyatning yuksak darajada rivojlanishi demakdir. G`arb mamlakatlarida va sharqda yuz bergan renessans jarayonining tahlil qilinishi shuni ko`rsatadiki, bu ikki geografik regionlardagi uyg`onish jarayonlari bir-birlaridan sezilarli farq qiladi. XIV asrning oxirlarida dastlab Italiyada, XV-XVI asrlarda G`arbiy Yevropada yuz bergan renessans jarayoni bu mamlakatlarda hukm surgan 258 feodalizm va uning mafkurasiga qattiq zarba berib, inkor etib, burjua manfaatlarini himoya qilish va kuchaytirish evaziga yuzaga chiqqan bo`lsa Turondan Buyuk Temuriylar davrida yuz bergan renessans jarayoni o`tmishdagi barcha ma`naviy qadriyatlarni tiklash va uni yanada yangi g`oyalar hamda qarashlar bilan boyitish evaziga yuz berdi. Shuni ta`kidlashimiz kerakki, Sharq renessansi ham g`arb renessensi kabi o`sha mamlakatlarda bir paytlar yuz bergan, gullab yashnagan antik davrdagi yuksak madaniy va ilmiy meroslardan oziqlanadi. Temuriylar davrida Turonda yuksalish jarayonining yuz berishiga asosiy sabab bu davrda insonning har tomonlama rivojlanishi va har bir kishiga o`z qobiliyatini amalda ko`rsatishga shart-sharoitlar yaratilganigidadir. Temuriy hukmdorlar nafaqat tirik insonlarga, balki o`tmishda yashab o`tgan allomalar va aziz-avliyolarning xotiralarini abadiylashtirishga ham g`amxo`rlik qildilarki, bu hol odamlar ongida ezgu xizmatlar qilganlar hech qachon unutilmas ekanlar, degan tushunchalar paydo bo`lishiga olib keldi. Bugun tarixiy bilimlarning boskichlarini o`rganar ekanmiz, darhaqiqat, Temuriylar davrida o`zining yuksak cho`qqilariga erishgan madaniy sohalarga e`tibor beradigan bo`lsak, temuriy hukmdorlar boshqargan mamlakatlarda shaharsozlik, me`morchilik, tasviriy san`at, naqqoshlik, zardo‗ zlik, metallga badiiy ishlov berish, hattotlik, ilmu fan, adabiyot, hunarmandchilik, rivojlanganligining guvohi bo`lamiz. Yuqorida sanab o`tilgan sohalar nafaqat poytaxtlarda, davlatlarning eng chekka o`lkalarida ham gurkirab rivojlandi hamda qo`shni mamlakatlarga yoyildi. Ayrim olimlar temuriylar sulolasining inqirozi bilan ular yaratgan renessens ham barham topgan degan fikrlarni aytganlar. Ammo tarixiy tahlil shuni ko`rsatadiki, temuriylar tarix sahnasidan tutganlaridan so`ng ham ular yaratgan renessens Turon, Xuroson va Hindistonda uzoq asrlar mobaynida shu`la sochib turadi. Amir Temur buyuk sarkarda, kuragi yerga tegmagan, yengilmas fotihdir. Amir Temur – insoniyat tarixida eng nodir hodisa – renessensni yuzaga chiqarib, amalga oshirgan ulug` zotdir! «Tarixi arba ulus» Mirzo Ulug`bekning ilmiy rahbarligi va shaxsan ishtirokida 1425 yilda yozib tamomlangan. Unda XIII-XIV asrlarda Mo`g`ul imperiyasi tarkibiga kirgan mamlakatlar (Mo`g`uliston, Qoshg`ar, Yettisuv o`lkasi, Movarounnahr, Dashti Qipchok va h.k.)ning ijtimoiy-siyosiy tarixi qisqa tarzda bayon etilgan. «Tarixi arba` ulus» yoki «Ulusi arba`yi Chingiziy» («Chingiziylarning to`rt ulusi tarixi»)ning o`zbekcha nashri 1994 yili Toshkentda amalga oshirilgan (tarjimonlar: B.Ahmedov, N.Norqulov va Hasanov M.). «Tarixi arba` ulus» muqaddima va to`rt qismdan iboratdir. 259 Muqaddima o`rta asrlarda tarixshunoslar o`rtasida hukm surgan an`anaga ko`ra, islomiyatdan avval o`tgan payg`ambarlar, turklarning afsonaviy ota-bobolari hisoblangan Yofas ibn Nuh va uning farzandi Turkxon, shuningdek, tukr-mo`g`ul qabilalari hamda Chingizxon (1206-1227) tarixi bayon etilgan. Asarning birinchi qismi Ulug` yurt, ya`ni Mo`g`iliston va Shimoliy Xitoy tarixi, Ugadaxon (1227- 1241) davridan to Ariq bug`a (1328)ning avlodi, O`rdoy qoon zamonigacha yuz bergan voqealarni o`z ichiga oladi. Asarning ikkinchi qismida Jo`ji ulusi, ya`ni Oltin O`rda tarixi, Jo`jixon (1227 yili vafot etgan) davridan to Muhammadxon (1419-1420, ikkinchi bor 1427-1433)ning zamonigacha kechgan voqealar bayon etiladi. Uchinchi qism Elxoniylar, ya`ni Eron hamda Ozarbayjonning XIII-XIV asrlardagi tarixini o`z ichiga olgan. To`rtinchi qismda Chig`atoy ulusi (Qoshg`ar, Yettisuv, Movarounnahr, Shimoliy Afg`oniston)ning XIII-XIV asrdagi tarixi bayon etilgan. Muallif Chig`atoy ulusida hukmronlik qilgan har bir xon haqida alohida, qisqacha to`xtalib, ularning davrida sodir bo`lgan voqealardan eng muhimlarini tilga oladi. Asarning ayrim qismlari, xususan uning so`nggi, to`rtinchi qismi, Sharafiddin Ali Yazdiyning «Muqaddimayi zafarnoma»siga ko`p jihatlari bilan o`xshab ketadi. Lekin «Tarixi arba` ulus» birmuncha to`laroq. Bundan tashqari, unda to`rt ulus o`rtasidagi siyosiy munosabatlar, eng muhimi, «o`zbek» etnonimining kelib chiqish vaqti haqida qimmatli ma`lumotlar uchratamiz. Xullas, Mirzo Ulug`bekning «Tarixi arba` ulus» asari O`rta Osiyo va Qozog`istonning XIII-XIV asrlardagi tarixini o`rganishda, xususan Chig`atoy ulusi tarixini bilishda muhim manbalardan biri hisoblanadi. XVI-XVII asrlarda yashab ijod etgan muarrixlar uchun ham Ulug`bekning bu asari asosiy manba bo`lib xizmat qilgan. Amir Temur daholigi tarixini ilk bor uning zamondoshlari G`iyosiddin Ali, Nizomiddin Shomiy, Sharofitdin Ali Yazdiy, Hofiz Abru, Ibn Arabshoh, Muyiniddin Natanziy va boshqalar yozib qoldirgan. Buyuk shaxslar hamisha tarixshunoslik ilmining diqqat markazida bo`lgan. Amir Temur vafotidan (1405 yil 18 fevral) keyin 1409 yilgacha o`zaro kurash davom etdi. Shohruh Mirzo (1409-1447), Mirzo Ulug`bek (1409-1449), Sulton Abu Said Mirzo (1451-1469), Sulton Husayi Mirzo (1459-1506) davrida davlat nisbatan markazlashgan edi va xalqaro obro`ga ham ega edi. XV asrning 80-yillaridan boshlab, o`zaro hamjihatlik juda susaydi. Movarounnahrning bir o`zida deyarli uchta mustaqil davlat bo`lib, ularda Sulton Abu Said Mirzoning o`g`illari Sulton Ahmad Mirzo Samarqandda, Umarshayx Mirzo Farg`onada va Sulton Mahmud Mirzo Hisor, Xuttalon hamda Badaxshonda hokimi mutlaq hisoblanar edilar. Bu davrga kelib, avval oddiy xalq orasida, asta-sekin olimlar va davlat ayonlari va rahbarlari orasida arab tili bilan forsiy va turkiy tillaridan foydalanilishi 260 natijasida arab tili din va diniy bilimlar tiliga aylandi. She`riyat va tarixda forsiy va turkiy tillar ma`lum mavqega ega bo`lib, ularda ilmiy, badiiy va tarixiy asarlar yaratildi, davlat hujjatlari yuritila boshlandi. Bora-bora forsiy til davlat tili darajasiga ko`tarilib, bu tilda juda katta hududda badiiy va tarixiy asarlar yaratildi. Masalan, Bayhaqiyning «Tarixi Mas`udiy», Nizomiddin Shomiy va Sharafuddin Ali Yazdiyning «Zafarnoma» asarlari, Mirzo Ulug`bek rahnamoligi va ishtirokida bitilgan «Tarixi ulusi arba`», Muhammad Mirxondning «Ravzat us- safo» («Jannat bog`i»), G`iyosiddin Xondamirning «Xulosat ul-axbor» va «Habib us-siar», Mirzo Haydarning «Tarixi Rashidiy» va boshqalar forsiy tilda bitilgan. Movarounnahrda forsiy va turkiy tildan doimo yonma yon foydalanilar edi. Bizning tariximizga oid salmoqli tarixiy manbalar avval arab tilida yaratilgan bo`lsa, ayniqsa davlat rahbarlari arab yoki hokimlar arab bo`lganlarida, keyincha forsiy tilda bitildikim, bu til ilmiy doiralar, madrasa va maktablarda umumiy tarqqiyot darajasini belgilovchi zarurat sifatida o`rgatilar va XIX asr oxirlarigacha ziyoli oilalarda arab tili din va «Qur`oni Karim» tili sifatida, she`riyat va boshqa sohalar uchun forsiy va turkiy tillari istifoda etilar edi. Temuriylar davrida fors tilida bitilgan tarixshunoslik asarlarda o`ziga xos xususiyatlardan biri – matn orasida, voqealar bayoni davomida she`riy lavhalarning keltirilishidir. Bu she`riy lavhalar tarixchining o`z asari bo`lishi mumkin va u boshqalarning she`riy asarlaridan ham bemalol foydalanishi mumkin. Bu badiiy-she`riy lavhalar konkret tarixiy shaxslar simolari obraz, timsol sifatida juda ko`p ishlatilishidir. Fors tilida bitilgan ayrim tarixiy asarlarda o`xshatish, mubolag`alar ko`p ishlatilib, bayon uslubi o`ta jimjimador bo`lishi mumkin. Mana shunday asarlar to`g`risida Amir Temur tarixchi Nizomiddin Shomiyga shunday degan: «Shu uslubda yozilgan, tashbih va mubolag`alar bilan oro berilgan kitoblarda ko`zlangan maqsadlar o`rtada yo`qolib ketadi, agar so`z qoida-qonunidan nasibador bo`lganlardan birontasi ma`nini fahmlab qolsa qolar, ammo qolgan o`ntasi, balki yuztasi uning mazmunini bilishdan, maqsadga yetishdan ojiz. Shu sababli, uning foydasi barchaga barobar bo`lmadi». Xondamir o`zining o`lmas tarixiy asarlari bilan ko`p asrlik madaniyatimiz xazinasini boyitdi va tarixnavisligimizda o`chmas iz qoldirdi. G`iyosiddin ibn Humomiddin Muhammad ibn xoja Jaloliddin Muhammad ibn xoja Burhoniddin 1475 yili Xirotda tug`ildi. Uning otasi Humomiddin Muhammad o`qimishli kishi bo`lib, Sulton Abu Saidning o`g`li Sulton Muhammad mirzoning vaziri edi. Onasi esa mashhur muarrix Mirxondning qizi bo`lgan. Xondamirning yuksak kamolotga yetishishida o`tkir zehni, terak fikri va zo`r aql-farosatidan tashqari, Alisher Navoiydek rahnamo kishining bo`lishi va uning ilmu fan va madaniyat ravnaqiga bo`lgan oliy qimmati ham sabab bo`ldi, albatta. Navoiy ko`p olimlar, shoirlar, naqqoshlar, xattotlar qatori Xondamirning ham 261 ilmiy ishlariga bevosita rahbarlik qildi. O`sha zamonda Xurosonda eng boy hisoblangan. Navoiy kutubxonasining kaliti Xondamirning qo`liga topshirib qo`yilgan edi. Xondamir o`zining asari «Xulosat ul-axbor»ni yozishdan oldin Navoiy huzuriga boradi va u bilan maslahatlashib o`zining («Xayrli kishilar ahvolidan jahon xabarlarining xulosasi») to`ng`ich asarini yozadi. Xondamir Navoiy vafotigacha uning huzurida bo`ldi va bir qator tarixiy asarlar yaratdi. Navoiy vafotidan so`ng, u ona yurti Balxga ketib qoldi va Badiuzzamon Mirzo (1458- 1511)ning xizmatiga kirdi. 1527 yili yozida Xondamir Hindistonga ketishga qaror qildi va Qandahorga jo`nadi. 1528 yil 3 martda Qandahordan chiqib Hindistonga, Bobur mirzo huzuriga yetib keldi. Bu vaqtda Bobur shoir Shahob Muammot va Hirotdagi «Sultoniya» madrasasining mudarrisi amir Ibrohim Mashhadiy ham Xondamir bilan birga bu yerga kelgan edilar. Bobur ularni zo`r hurmat va ehtirom bilan qarshi oldi va ularga saroy xizmatchilari qatoridan joy tayin qildi. Xondamir 1535 yilda, ya`ni Humoyunning Burhonpur (Gujorat viloyati)ga harbiy yurishi vaqtida vafot etdi va Dehlidagi xoja Nizomiddin Avliyo va Husrav Dehlaviy mozoriga dafn etildi. Xondamir bor-yo`g`i 62 yil umr ko`rdi. Lekin uning umri sermazmun, kelajak uchun foydali kechdi. U yaratgan 10 yaqin o`lmas asarlari tufayli o`z nomini tarix sahifasiga abadiy naqshladi. Zahiriddin Muhammad Bobur ulug` bobokaloni Amir Temur dahosidan qonuniy ravishda hamisha iftixor qilar edi. Hazrati Bobur o`z esdaliklarida Amir Temur nomini doimo zo`r ehtirom, ixlos bilan tilga oladi. «Bobrunoma»ning ilk sahifalaridayoq u o`z nasl-nasabi Temurning oliy shajaraisiga borib taqalishini mamnuniyat va g`urur bilan qayd etadi. Amir Temur 1399 yilda Hindistonni qo`lga kiritadi. «Temur tuzuklari»da bu ulug` mamlakat sari yurishning tarixi, unga qay tariqa uzoq va puxta rejalar tuzilgani-yu ularning qanday qilib amalga oshirilgani haqida batafsil ma`lumotlarni uchratish mumkin. Mazkur vokealardan so`ng oradan qariyib bir yarim asr vaqt o`tgach, temuriy tojdorlardan biri-Bobur Mirzo Hindiston sari yuz tutmoqqa qaror qiladi. Ulug` ajdodi singari u ham yaqin beklarini to`plab mashvarat qiladi. «Boburnoma»ning 1507-1508 yil voqealari tavsifida quyidagilarni o`qiymiz: «Men va ba`zi ichki beklar Hindiston tarafi bormoqni tarjih qilduk…» Agar Amir Temur Hindistonni zabt etishdan davlatga davlat, shuhratiga shuhrat qo`shishni, o`z mavqei va nufuzini yanada yuksaltirishni ko`zda tutgan bo`lsa, Bobur Mirzoning niyatlari bo`lakcha – «o`ziga bir yer fikrini qilg`ulik», ya`ni muhim bir viloyatni qo`lga kiritshdan iborat edi. 262 Buyuk me`mor, buyuk bog`bon, buyuk ijodkor sifatida voyaga yetgan Bobur Mirzo go`dak chog`idanoq sohibqiron Amir Temur joriy etgan, undan meros bo`lib qolgan go`zal bunyodkorlik muhitida tarbiya ko`rgan edi. Ehtimol, shu sababdan bo`lsa kerak, «Boburnoma»da muallif ulug` ajdodining yaratuvchilik ishlarini, uning amru farmoni va g`oyalari bilan barpo qilingan muazzam inshootlarni, bog`u bog`otlarni zavq-shavqqa to`lib tasvirlaydi. Bu haroratli tasvirlar bugun ham dilbir g`azalning baytlari yanglig` tassurot qoldiradi. Bobur Mirzoning mazkur yodnomalari bo`lmaganida, sohibqironning tarixiy siymosi tugal bo`lmay qolishi shubhasiz edi. «Boburnoma» - bebaho asar, turli-tuman ma`lumotlarga boy va uni sinchiklab o`rganish zarurdir. Davlatchilik ishlarini yurgizishda bek va shahzodalarning o`rni masalasi ham «Boburnoma»da keng yoritilgan. Muallif qaysi bir bek yoki sulton, vazirni ta`riflamasin, avvalo, Amir Temur saltanatining yaxlitligi, yurt tinchligi va raiyat bilan bog`liq masalalar nuqtai nazaridan fikr yuritadi. Alisher Navoiyning Amir Temurga ixlosi balandligiga uning yozgan asarlari guvohdir. Hazrat Navoiy ayniqsa, «Xamsa», «Majolisun nafois», «Muhokamatul lug`atayn» kabi qimmatli asarlarida Amir Temur va uning avlodlarini hurmat bilan tilga olib, ta`rif-tavsif qiladi. Alisher Navoiy, Mirzo Ulug`bekning Buyuk Temurxonning sevimli nabirasi bo`lganligi uchun yuqori salohiyatga erishganligini tarannum etadi. Jumladan, «Farhod va Shirin» dostonida Mirzo Ulug`bekning Temurbek naslidan ekanligi alohida qayd etilgan mashhur bir baytini ko`pchilik yaxshi eslasalar kerak: … Temurxon naslidan sulton Ulug`bek, Ki, olam ko`rmadi sulton aningdek. Alisher Navoiy «Hayrat ul abror» asarida mana bu misralarni keltiradi: Andoq eshittimki, shohi komron, To`rt ulus xoni Temur Ko`rgon. Fathi aqolimg`a qilg`onda azm, Hind savodida qotig` bo`ldi razm… Buyuk shoir Farhod tilidan aytgan bo`lsa-da, bobokaloni Amir Temurning jahongirligi, uning qo`l ostida ko`plab mamlakatlar va shaharlar jamlanganligi, ularda sohibqironning erkin hukmronlik qilganligini yana bir karra eslatib o`tadi. Bu esa Amir Temur sulolasining so`nggi vakillaridan bo`lgan Sulton Husayn va uning farzandlari, nabiralari o`rtasidagi o`zaro qarama-qarshiliklarning yuz berishi, buyuk markaziy davlatning parchalanib ketishi kabilar bilan bog`liq holda ajdodlar tarixini yana bir esga olib, o`zaro birlikka undash, uni inqirozdan saqlab qolishga o`z yo`li bilan qilingan bir harakat edi. 263 Buyuk Navoiy o`zining «Majolisun nafois» asarida o`z bobokaloni bo`lgan Amir Temurni madh etib, «Muluk shajaralarining bo`stoni va salotin gavharlarining ummoni hoqoni, jahongiri sohibqiron, ya`ni Temur Ko`ragon (anarollohu burhonahu), agar nazm aytmoqqa iltifot qilmaydurlar, ammo nazm va nasrni andoq xo`b mahal va maqida o`qubturlarkim, aningdek bir bayt o`qug`on, ming yaxshi bayt aytkoncha bor» deydi. Navoiyning «Muhokamatul lug`atayn» asarida ham Amir Temur haqida ajoyib so`zlar aytilgan: «Sulton sohibqiron Temur Ko`ragon zamonida farzandi xalafi Shohruh Sulton zamonining oxirigacha turk tili bilan shuaro paydo bo`ldilar». Bu fikrni quyidagicha izohlash o`rinlidir: Amir Temur o`zi o`zbek eli farzandi bo`lganligi uchun ona tilida ilm-fan yaratilishi, badiiy asarlar ijod qilish, mahkamada ish yuritishni ham o`z tilida amalga oshirishga harakat qiladi. Shu sababli ko`plab turkiygo`y shoir-yozuvchilar paydo bo`la boshladi. Xullas, Navoiyning Sohibqiron Temurga, uning saltanatiga, avlodlariga mehri bag`oyat samimiy va sarbaland edi. Buni biz oz-oz eslab o`tgan asarlarini, boshqa meroslarini teran o`rganish bilan anglashimiz mumkindir. Bu mavzuda katta tadqiqot ishlari olib borish endigi davr tarixshunosligining vazifasi hisoblanadi. Jahon adabiyotida Amir Temur obraziga murojaat Sohibqironning tirikligidayoq boshlangan. Ayniqsa Ovrupa Uyg`onish davri ijodkorlari uning shaxsiga katta qiziqish bilan qaraganlar. Uyg`onish davri gumanistlari jismoniy va ma`naviy yetuk komil inson idealiga intilganlar. Ular faqat ulkan qudratga ega bo`lgan shaxslargina adolatsizlik, jaholat va beboshliklarga barham bera oladi, yer yuzidan istibdod va zo`ravonlikni supurib tashlaydi, deb ishonganlar. Amir Temur shaxsi ularning ana shu ideallariga muvofiq kelgan. XVII-XIX asrlarda jahon tarixnavisligida Amir Temur shaxsi va faoliyati o`rganishga qayta-qayta murojaat qilingan. H.Vamberi, L.Lengle, Perrodino, De Sensio, P.Dela Krua, De Marga, F.Nev, J.Kamyu, Ye.Gallios va boshqa yevropalik tarixchilar Amir Temurning harbiy san`ati, davlat tizimi va qonunlari hamda iqtisodiy islohotlarini tarixshunoslikda yoritganlar. Sovet tarixshunosligi haqida ham to`xtalib o`tish joizki, bu sohada Amir Temur dahosining yoritilishi ikki davrga bo`linadi: qirqinchi yillarga va undan keyingi yillardagi davrlarga. Qirqinchi yillargacha sovet tarixchilarining barcha asarlarida Amir Temur shaxsi, uning tarixdagi tutgan ancha qarama-qarshi fikrlar bilan ifodalangan bo`lsada, xolisona yondoshish hollari ham bor edi: V.Bartold, A.YAkubovskiy, A.Belenetskiy, A.Fitra va M.Massonlar Sohibqironning bunyodkorlik faoliyatining keng yoritdilar. 264 Qirqinchi yillardan so`ng sovet tarixshunosligida Amir Temur shaxsiyatiga bo`lgan munosabat keskin salbiy tomonga o`zgardi. Albatta, bu borada Stalinning shaxsiy ko`rsatmasi bilan SSSR tarixi darsligidan «Temur davlati» bobining chiqartirib yuborilishi temurshunoslikda siyosiy bir ko`rsatma sifatida qabul qilindi va tarixiy haqiqatni soxtalashtirishga olib keldi. 2006 yilda, parijda Temuriylar davri tarixi va san`atini o`rganish bo`yicha assotsiatsiyaning asoschisi va prezidenti, professor Lyusen Keren qalamiga mansub «Samarqandga, Temur davriga sayohat» kitob albomining uchinchi nashri bosmadan chiqdi. Bu kitob YUNESKOning «Ipak yo`li-muloqot yo`li» dasturiga muvofiq yozildi va nashrga tayyorlandi. Kitobning uchinchi nashri uning kitobxonlar orasida keng ommalashganidan dalolat beradi va u Yevropa kitobxonlarida ulug` bobokalonimiz, buyuk sarkarda va davlat arbobi Amir Temur shaxsiyatiga katta qiziqish uyg`otishi shubhasiz. Jahon tarixnavisligida Amir Temur faoliyatining tahlili sovet tarixchiligining fikridan farq qilib asosan haqqoniy va ijobiy edi. Istiqlol tufayli milliy qadriyatlarimizga, buyuk avlodlarimizga munosabatimiz tubdan o`zgardi. Shu nuqtai nazardan qaraganda, tarixiy mavzudagi bir qator o`rinlar bugungi dunyoqarashlarga muvofiq kelmasdan qoldi. Keyingi o`n yillikda Sohibqiron Temurbek siymosiga qiziqish har qachongidan kuchaydi, bir qator tarixiy badialar, dramatik asarlar, teatr tomoshalari paydo bo`ldi. Bo`riboy Ahmedovning «Amir Temur» nomli kitobi, Muhammad Alining «Sarbadorlar» tarixiy romani, O.Yoqubovning «Fotihi muzaffar yoxud bir parivash asiri» tarixiy dramasi, Abdulla Oripovning «Sohibqiron» dramasi, To`ra Mirzoning «Amir Temur», «Amir Temur va To`xtamishxon», dramatik asarlari dunyoga keldi. Ayniqsa, ulug` bobokalonimiz 666 yilligi munosabati bilan u haqida va Temurbek hamda temuriylar davri to`g`risida kitoblar kuchayib boraverdi. Yozuvchi Yevgeniy Berdikovning «Buyuk Temur» roman-xronikasi 1995 yilda «O`qituvchi» nashriyotida nashr etildi. Hozirgi davr tarixshunosligida Sohibqiron haqida ilmiy tadqiqot ishlari ham bajarila boshladi. Mana shunday tadqiqotchilar haqida «Turkiston» gazetasining 1996 yil 15 may sonida ma`lumot bosilib chiqdi. «Turkiston» 1996 yil 15 may. Erkin A`zam o`g`li Azimov buyuk bobokalonimiz Amir Temurning siyosiy faoliyatlariga bag`ishlangan «Amir Temurning davlatni boshqarish siyosati» mavzuidagi doktorlik dissertatsiyasini yozib tugatgan bir paytda hayotdan ko`z yumdi. Bu izlanishda Amir Temur kadrlar siyosatining yana ibratli tomoni o`sha vaqtda hech bir davlatda bo`lmagan va tarixda kamdan kam uchraydigan lavozim, «Adolat» amiri lavozimini ta`sis etilishidir. Bu lavozim o`z mavqei bo`yicha 265 vazirlar darajasida bo`lgan. Adolat amiri har el va har shaharda sipoh bilan raiyat orasidagi urf-odatlar, rasm-rusumlar oqibatida kelib chiqadigan janjalli ishlar, nizom masalalarni tinch, tushuntirish yo`li bilan hal qilgan. 1999 yilda O`zbekiston tarixi Davlat muzeyining katta ilmiy xodimi, tarix fanlari nomzodi I.To`xtievning: «Temur va temuriylar sulosalasining pul-moliya siyosati va ularning tangalari nomli ilmiy asari Eron Islom Respublikasining «Buyuk Oyatullo al-Azami» nashriyotchiligi hukmiga havola etildi». 2006 yilda Moskvadagi «EKSMO» nashriyoti sohibqiron Amir Temur haqida «Donishmandlik antologiyasi» nomli kitob chiqardi. Rus tilidagi yangi nashr to`rt qismga bo`lingan bo`lib, u sharqshunos olim V.A.Panovning «Sharq hukmdorlari» nomli maqolasi bilan boshlanadi. Kitob nashrida ayrim juz`iy nuqsonlar ham ko`zga tashlanadi. Bu kitoblar orasida Mixail Arnoldovning «Bir mahoraba tarixi» nomli maqolasining ham nashr etilganini aytib o`tmoqchimiz. Yuqorida nomlari zikr etilgan asarlar orasida akademik B.Ahmedovning «Amir Temur kitobi o`zining monumentalligi bilan ajralib turadi. Unda Sohibqiron Temur hayoti va faoliyati barcha bosqichlarda berilgan. Shu jihatdan bu kitob Salohiddin Toshkandiyning «Temurnoma»siga yaqin turadi. Lekin Salohiddin Toshkandiy o`z kitobini rivoyatlar va xalq romanlari asosida yaratgan bo`lsa, Bo`riboy Ahmedov tarixiy manbalar asosida yaratgan. Yüklə 2,94 Mb. Dostları ilə paylaş:
|