O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi sog‘liqni saqlash vazirligi namangan davlat universiteti fiziologiya kafedrasi

Odam va hayvonlar fiziologiyasi fanini qisqacha rivojlanish tarixi.
Odam va hayvon organizmining hayot faoliyatini bilishga tsivilizatsiya rivojlana boshlagan vaqtdayoq urinib ko’rilgan. Qadimiy Xitoy, Hindiston, Yunon, Rim faylasuflari va vrachlarining bizning davrimizgacha yetib kelgan asarlarida ba’zi anatomik-fiziologik tasavvurlar uchraydi. Ulardan ayrim to’g’ri fikrlar bilan bir qatorda juda ko’p hayoliy muhokama va yangiliklar ham bor.
Tibbiyot fanining asoschilaridan biri Gippokrat (eramizdan 460-377y avval) organizm tizim va funktsiyalarini bir butun sifatida tushunish kerak, degan fikrga asos solgan. Huddi shunday nuqtai nazarni qadimgi Rim anatomi Galen (eramizdan 201-131yil avval) ham ta’kidlagan. Qadimgi Xitoy, Hindiston, Yaqin Sharq va Yevropa vrachlari orasida uzoq vaqt davomida gumoral nazariya va farazlar ustun turgan.
Tashqi muhitni davriy o’zgarishi va zamon omillarining ahamiyati katta ekanligini Aristotel (eramizdan 384-322y avval) ko’rsatib o’tgan.
Abu Ali Ibn Sino (980-1037y) “Tib qonunlari„ asarida odam organizmining faoliyatiga tashqi muhit kuchli ta’sir ko’rsatishiga katta ahamiyat bergan. Faqat fasllarning almashinishigina emas, balki kunning tunga ulanishi ham organizmda o’zgarish keltirib chiqarishligini ta’kidlagan. Ibn Sino bosh miya va ichki a’zolar faoliyati haqida tasavvurga ega bo’lgan. Uning nafas olish mexanikasi, o’pkaning nafas olib, nafas chiqarishda sust ishtirok etishi to’g’risidagi, nafas olganda o’pkaning kengayishi ko’krak qafasining kengayishiga bog’liq, degan fikrlari hozirgi zamon tushunchalaridan farq qilmaydi.
Fiziologiyaning keyingi rivojlanishi anatomiyaning yutuqlariga tayangan holda bordi. A.Vezaliyning «Odam tanasining tuzilishi xaqida»gi izlanishlari fiziologiya fani sohasida yangiliklar kashf qilinishi uchun asos bo’ldi. Hayvonlar to’qimasining tuzilishini bilish, shu to’qima tarkibiy qismining funktsiyasini o’rganishga undadi.
Rene Dekart (1596-1650 yil) harakatlanish, berilgan ta’sirining aks etishi, refleks natijasidir, degan g’oyani ilgari surdi. Vilyam Garvey (1578-1657y) 1628 yili nashr qilingan «Hayvonlarda yurak – qon harakatini anatomik tekshirish» nomli mashhur asarida ko’p kuzatishlarga va tajribalarga asoslanib, qon aylanishining katta va kichik doiralari haqida, yurak organizmda qonni harakatga keltiruvchi a’zo ekanligi hakida to’g’ri tasavvur berdi. Qon aylanishining kashf etilishi fiziologiya faniga asos solingan sana hisoblanadi. V.Garvey vivisektsiya –o’tkir tajribani ilmiy tekshirish amaliyotiga kiritdi.
M.Malpigi (1628-1694y) 1661 yili mikroskop yordamida arteriya va vena qon tomirlari mayda tomirlar – kapilyarlar yordamida tutashgan ekanligini kashf qildi. Bu kapillyarlar tufayli organizmda yopiq qon tomirlar tizimi hosil bo’lishi ma’lum bo’ldi.
F.Majandi (1785-1855y) 1922 yili sezuvchi-afferent (markazga intiluvchi) va harakatlantiruvchi-efferent (markazdan qochuvchi) tolalari mavjud ekanligini isbot qildi.
A.P.Valter (1817-1889y) 1842 yili nerv tizimini organizmning «ichki» jarayonlariga ta’sirini aniqladi. Xuddi shu yili V.A.Basov (1812-1879y) me’daga fastula qo’yish usulini kashf qildi va surunkali tajriba o’tkazishga asos soldi.
Moskva universiteti professori A.M.Filamofitskiy (1802-1849y) Rossiya eksperimental fiziologiyasiga asos soldi. Nafas fiziologiyasi, qon quyish, narkozni qo’llash kabi masalalar bilan shug’ullandi.
I.M.Sechenovning (1829-1905y) ishlari rus va dunyo fiziologiyasi uchun juda katta ahamiyatlidir. Uni «Rus fiziologiyasining otasi» deb atashadi. Uning dastlabki ilmiy ishlari qonda gazlarning tashilishi va gipoksiyaga bag’ishlangan.
I.M.Sechenov eritrotsitlar gemoglobini faqatgina kislorodni tashimay, balki karbonat angidridni ham tashishini aniqladi. Charchash jarayonini o’rganib faol dam olish ahamiyatini ko’rsatib berdi. 1862 yili markaziy nerv tizimida tormozlanish jarayonini ochgan, 1863 yili «Bosh miya reflekslari» degan mashxur asarini nashr qildi. I.M.Sechenov ushbu asarida bosh miyada ro’y beradigan jarayonlarning, shu jumladan odamning fikrlashi kabi murakkab jarayonlarni reflektor tabiatga xos ekanligini ko’rsatdi. I.M.Sechenov shu bilan birga oliy nerv faoliyati fiziologiyasiga asos soldi, fizilogiyaning bu sohasini keyinchalik I.P.Pavlov rivojlantirdi.
I.P.Pavlov (1849-1936y) miyaning reflektor faoliyati haqidagi bilimni odam va hayvon oliy nerv faoliyati hakidagi ta’limotni yaratish orqali yangi darajaga ko’tardi. I.P.Pavlov ilmiy faoliyatini uch yo’nalishda olib bordi: «Qon aylanish fiziologiyasi» (1874-1889), «Hazm fiziologiyasi (1889-1901y) , «Oliy nerv faoliyati» (1901-1936y). 1904 yili Nobel mukofotiga sazovor bo’ldi. Hayotining oxirgi yillarida (1935y) xalqaro fiziologiya kongresida I.P.Pavlov «Dunyo fiziologlari oqsoqoli» degan unvonga sazovor bo’ldi.
Ch.S.Sherington (1856-1952) miyaning o’zaro muvofiqlashtirish tarzlarini ishlab chiqdi. Uning ishlari E.D.Edrianning (1889-1977y.) elektrofiziologiya ishlari bilan birgalikda 1932y Nobel mukofotiga sazovor bo’ldi.
D.Ekkls, E.Xaksli va A.Xochkinlar neyronlar qo’zg’alishining ion mexanizmini kashf qilganliklari tufayli 1963y Nobel mukofotini qo’lga kiritdilar.
O’zbekistonda fiziologiya fanining rivojlanishi 1926 yilda Toshkentda tashkil qilingan Turkiston universiteti bilan bog’liq. O’zbekistonda ilk fiziologik tadqiqotlarga Turkiston universitetining professorlari E.F.Polyakov va I.P.Mixaylovskiylar raxbarlik qilishdilar. Keyinchalik Turkiston (O’rta Osiyo) universitetining professorlari A.I.Izrail va A.S.Shatalinalar hamda Toshkent tibbiyot instituti «Normal fiziologiya» kafedrasiga mudirlik qilgan professor N.V.Danilovlar raxbarlik qildilar. Ularning raxbarligida respublikamizda bir necha olimlar yetishib chiqdilar. O’zbekiston fanlar Akademiyasi Akademigi, professor A.Yu.Yunusov, Respublikada xizmat ko’rsatgan fan arboblari, professor A.X.Xoshimov va professor A.S.Sodiqovlar shular jumlasidandir.
O’zbekistonda, XX asrning 50-60 yillarida, yuqori haroratning me’da-ichak faoliyatiga ta’sirini o’rganish ishlari boshlandi. A.Yu.Yunusov, A.S.Sodiqov, G.F.Korotko, Yu.A.Sherbakov, K.R.Rahimov olimlari o’z ilmiy izlanishlarini issiq harorat me’daning shira ajratishi va harakatlanishiga, me’da osti bezi ingichka ichak shira ajratish faoliyatiga ta’sir qilish holatlariga bag’ishladilar.
G.F.Korotko raxbarligida Andijon Tibbiyot inistitutida «Fiziologlarning ilmiy maktabi» yaratildi, ularning ilmiy tadqiqotlari fermentlar gomeostazi va qondagi gidrolitik fermentlar turg’unligini ta’minlash qonuniyatlariga bag’ishlandi.
K.R.Rahimov kavsh qaytaruvchi hayvonlarda ilk bor membrana hazmini o’rgandi. K.R.Rahimov va E.S.Mahmudovlar o’z ilmiy izlanishlarini shuningdek faoliyat ontogeneziga ham bag’ishladilar.
U.Z.Qodirov hazm a’zolarining o’zaro munosabatlarini o’rganib, o’n ikki barmoqli ichakka o’t-safro chiqishi buzilganda ingichka ichakning sekretor, so’rish va harakat faoliyatlari, me’da osti bezining sekretor faoliyati keskin o’zgarishini ko’rsatdi.
Z.T.Tursunov miya yarim sharlarining po’stlog’i suv-tuz almashinuvida ahamiyati katta ekanligini, hayvonlarni po’stloqsizlantirish yuqori harorat ta’sirida kuzatiladigan suv-tuz almashinuvidagi o’zgarishlarni kuchaytirishini ko’rsatdi.
M.G.Mirzakarimova hazm tizim a’zolari suv-tuz zahirasi vazifasini bajarishi va yuqori harorat sharoitida organizm suv tanqisligini yengishda shu zahiradan foydalanishi mumkinligini isbotladi.
V.A.Xojimatov gipotalamo-gipofizar tizimning suv-tuz almashinuvidagi ahamiyatini yana bir bor isbotlab, bu almashinuvning endokrin bezlar tomonidan boshqarilishidagi yoshga aloqador xususiyatlariga aniqlik kiritdi.
R.A.Axmedov yuqori haroratda tana harorati turg’unligini saqlash faqat fizikaviy haroratni boshqarishga (issiqlik yo’qotishga) emas, balki kimyoviy harorat boshqarilishiga (issiqlik hosil qilishga) ham bog’liqligini isbot qildi.
T.K.G’ulomov regional (yurak va buyrak) qon aylanishiga yuqori harorat sharoitida ichki a’zolarning refleks ta’sirlarini o’rgangan.
Respublikamiz fiziologiyasining tarixi juda qisqa bo’lsada, shu davr ichida ko’zga tashlangan samarali yutuqlarga erishildi va bu sohada bir qator yirik mutaxassis olimlar yetishib chiqdilar.