O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi termiz davlat universitetining pedagogika instituti

1) miyaning biologik, organik еtilishi, uning anatomik-fiziologik tuzilishi jahatidan еtilishi;
2) psixik (aqliy) rivojlanishning ma’lum o‘sish darajalari sifatidagi, o‘ziga xos aqliy еtilish sifatidagi psixik rivojlanishi. O‘z-o‘zidan ma’lumki, aqliy rivojlanish miya tuzilishining biologik echilishi bilan bog‘liqdir va bu xususiyat ta’lim-tarbiya ishlarida, albatta, hisobga olinishi lozim, chunki ta’lim miyaning organik jihatdan еtilishini muhitga, ta’lim-tarbiyaga mutlaqo bog‘lanmagan holda o‘zining qat’iy biologik qonunlari asosida sodir bo‘ladi, deb bo‘lmaydi. Muhit, ta’lim-tarbiya va tegishli mashq, miya tuzilishining organik jihatdan еtilishiga yordam beradi.
Bu jarayonda ta’lim qanday mavqega ega? ta’lim rivojlanishiga nisbatan etakchi vazifani bajaradimi? Yoki aksincha? Bu muammoning hal qilinishi ta’lim jarayonining mazmuni va metodikasini, o‘quv dasturlari va darsliklarning mazmunini belgilab beradi.
Bu borada nemis psixologi V.Shtern: ta’lim psixik rivojlanishning orqasidan boradi va unga moslashadi, degan fikrni olg‘a surgan edi. Bu fikrga qarama-qarshi rus psixologi L.S.Vigotskiy bolaning psixik rivojlanishida ta’lim va tarbiyaning etakchilik roli bor, degan qoidani birinchi bo‘lib ilgari surdi va uni: ta’lim rivojlanishidan oldinda boradi va uni o‘z orqasidan ergashtirib olib boradi, deb aniq ifodalab beradi. Yuqorida bayon qilingan birinchi fikrga muvofiq ta’lim faqat rivojlanish tomonidan erishilgan narsalardan foydalanadi. Shuning uchun aqliy jihatdan еtilish jarayoniga aralashmaslik, unga halaqit bermaslik, balki ta’lim uchun imkoniyat etilguncha chidam bilan passiv kutib turish kerak.
Shunday qilib, bolaning, maktab o‘quvchisining psixik rivojlanishi-murakka taraqqiyot jarayonidir.
3. Psixologiya fanida yosh davrlarini tabaqalash bo‘yicha turlicha usullar mavjuddir. Bu inson shaxsini tadqiq qilishga turli nuqtai-nazardan yondoshuvi va mazkur muammoning mohiyatini turlicha yoritadi.
Ma’lumki, har bir davr o‘zining muhim hayotiy, sharoitlari, ehtiyojlari va faoliyati, o‘ziga xos qarama-qarshiliklari, psixikasining sifat xususiyatlari va psixik jihatdan xarakterli yangi sifatlarning hosil bo‘lishi bilan ajralib turadi. Har bir davr o‘zidan oldingi davr tomonidan tayyorlanib, uning asosida shakllanishi va o‘z navbatida, o‘zidan keyingi davrning paydo bo‘lishi uchun asos bo‘lib xizmat qiladi. Shu o‘rinda psixologiyada mavjud yosh davrlarini tabaqalash nazariyalariga urg‘u berib o‘tish maqsadga muvofiqdir.
Shvetsariyalik psixolog J.Piajening aql-idrok nazariyasi, aql-idrok funksiyalari hamda uning davrlari haqidagi ta’limotni o‘z ichiga oladi. Aql-idrokning asosiy vazifalari, moslashish va ko‘nikishdan iborat bo‘lib, bu ning doimiy vazifalar turkumini tashkil etadi.
Muallif, bola aql-idrokini quyidagi psixik rivojlanish davrlariga tasniflaydi;
Sensomotor intellekti-tug‘ilgandan 2 yoshgacha;
Operatsiyagacha tafakkur davri-2 yoshdan 7 yoshgacha;
Aniq operatsiyalar davri-7, 8 yoshdan-11, 12 yoshgacha;
Rasmiy operatsiyalar davri.
Fransuz psixologi A.Vallon esa yosh davrlarini quyidagi bosqichlarga ajratadi:
homilaning ona qornidagi davri;
impulsiv harakakt davri-tug‘ilgandan 6 oylikkacha;
his-tuyg‘u davri (emotsional)-6 oylikdan 1 yoshgacha;
sensomotor (idrok bilanharakatning uyg‘unlashuvi) davri- 1 yoshdan 3 yoshgacha;
personologizm (shaxsga aylanish) davri-3 yoshdan-5 yoshgacha;
farqlash davri-6 yoshdan-11 yoshgacha;
jinsiy еtilish va o‘spirinlik davri-12 yoshdan 18 yoshgacha.
Rus psixologiyasidagi yosh davrlarini tabaqalash muammosi dastlab L.S.Vigotskiy, P.P.Blonskiy, B.G.Ananev singari yirik psixologlarning asarlarida o‘z aksini topa boshlagan. Keyinchalik bu muammo bilan shug‘ullanuvchilar safi ortib bordi, shu bois yosh davrlarini tasniflash muammosi o‘zining kelib chiqishi, ilmiy manbai, rivojlanish jarayonlariga yondoshilishi nuqtai nazaridan bir-biridan keskin farq qiladi. Hozirgi vaqtda yosh davrlarini tabaqalash yuzasidan mulohaza yuritishda olimlarning ilmiy qarashlarini muayyan guruhlarga ajratish va ularning mohiyatini ochish maqsadga muvofiqdir.
L.S.Vigotskiy psixologlarning yosh davrlarini tabaqalash nazariyalarini tanqidiy tahlil qilib, muayyan rivojlanishni vujudga keltiruvchi ruhiy yangilanishlarga tayanib, yosh davrlarini quyidagi bosqichlarga ajratadi;
1. Chaqaloqlik davri inqirozi;
2. Go‘daklik davri-2oylikdan 1 yoshgacha. Bir yoshdagi inqiroz.
3. Ilk bolalik davri-1 yoshdan 3 yoshgacha-3 yoshdagi inqiroz
4. Maktabgacha davr-3 yoshdan 7 yoshgacha-7yoshdagi inqiroz
5. Maktab yoshi davri- 8 yoshdan 12 yoshgacha- 13 yoshdagi inqiroz;
6. Pubertat (jinsiy еtilish) davri-14 yoshdan 18 yoshgacha, 17 yoshdagi inqiroz.
L.S.Vigtskiy o‘zining yosh davrlarini tabaqalash nazariyasini ilmiy asoslab, taeriflab bera olgan. Olim eng muhim psixik yangilishlar haqida ilmiy va amaliy ahamiyatga molik mulohazalar bildirgan. Biroq, bu mulohazalarda ancha munozarali, bahsli o‘rinlar ham mavjud. Umuman L.S.Vigtskiyning yosh davrlarini tabaqalash nazariyasi ilmiy-tarixiy ahamiyatga ega, uning rivojlanishini amalga oshiruvchi inqirozlar to‘g‘risidagi mulohazali va olg‘a surgan g‘oyalari hozirgi kunning talablariga mosdir.
D.B.Elkoninning tasnifi etakchi faoliyat (A.N.Leontev) nazariyasiga, har qaysi rivojlanish pallasida biror faoliyatning ustunlik qilishi mumkinligiga asoslanadi. Etakchi faoliyatning inson shaxs sifatida kamol topishidagi roli, nazariyaning asosiy mohiyatini tashkil qiladi.
D.B. Elkonin yosh davrlarini quyidagi bosqichlarga ajratishni lozim topadi:
1. Go‘daklik davri-tug‘ilagndan 1yoshgacha-etakchi faoliyat-bevosita emotsional muloqot;
2. Ilk bolalaik davri-1 yoshdan 3 yoshgacha-etakchi faoliyat-predmetlar bilan nozik harakatlar qilish;
3. Maktabgacha davr-3 yoshdan 7 yoshgacha-rolli o‘yinlar;
4. Kichik maktab yoshi davri-7 yoshdan 10 yoshgacha-o‘qish;
5. Kichik o‘smirlik davri-10 yoshdan 15 yoshgacha-shaxsning intim (dilkash, samimiy) muloqot;
6. Katta o‘smirlik yoki ilk o‘spirinlik davri-16 yoshdan 17 yoshgacha; -etakchi faoliyat-o‘qish, kasb tanlash davri.
D.B.Elkonin tasnifini ko‘pchilik psixologlar tomonidan e’tirof etilsada, biroq uning birmuncha munozarali tomonlari mavjud. Umuman D.B.Elkoninning mazkur nazariyasi psixologiya fanida ayniqsa yosh davrlari psixologiyasida muhim o‘rin tutadi.
Bolalar psixologiyasi fanining yirik namoyondasi A.A.Lyubinskaya inson kamolotini yosh davrlarga ajratishda faoliyat nuqtai nazaridan yondoshib, quyidagi davrlarga ajratishda faoliyat nuqtai nazaridan yondoshib, quyidagi davrlarni atroflicha ifodalaydi:
1. Chaqaloqlik davri-tug‘ilgandan bir oylikkacha;
2. Kichik maktabgacha davr-1 oylikdan 1 yoshgacha;
3. Maktabgacha tarbiyadan avvalgi davr-1 yoshdan 3 yoshgacha;
4. Maktabgacha tarbiya davri-3 yoshdan 7 yoshgacha;
5. Kichik maktab yoshi davri-7 yoshdan 11, 12 yoshgacha;
6. O‘rta maktab yoshi davri (o‘spirin ) -13 yoshdan 15 yoshgacha;
7. Katta maktab yoshi davri- 15 yoshdan 18 yoshgacha.
Pedagogik psixologiyaning taniqli namoyondasi V.A.Krutetskiy insonning ontogenetik kamolotini quyidagi bosqichlardan iboratligini ta’kidlaydi;
Chaqaloqlik (tug‘ilgandan 10 kunlikkacha);
Go‘daklik (10 kunlikdan 1 yoshgacha);
Ilk bolalik (1 yoshdan 3 yoshgacha);
Bog‘chagacha davr (3 yoshdan 5 yoshgacha);
Bog‘cha yoshi (5 yoshdan 7 yoshgacha);
Kichik maktab yoshi ( 7 yoshdan 11 yoshgacha);
O‘smirlik (11 yoshdan 15 yoshgacha);
Ilk o‘spirinlik yoki kata maktab yoshi (15 yoshdan 18 yoshgacha)
Yuqoridagi har ikala tasnif puxtaligidan, ularga qanday nuqtai nazardan yondashilganligidan qat’iy nazar inson kamolotini to‘la ifodalab berishga ojizlik qiladi.
Mazkur nazariyalar insonning shaxs sifatida shakllanishi bosqichlari haqida ko‘proq ma’lumot beradi xolos. Ularda yoshlik, etuklik, qarilik davrlarining xususiyatlari, qonuniyatlari to‘g‘risida nazariy va amaliy ma’lumotlar etishmaydi, shunga qaramay ular o‘rta maktab pedagogik psixologiya fani uchun alohida ahamiyat kasb etadi.
4. Hozirgi zamon psixologiyasining yirik vakili A.V.Petrovskiy inson kamolotiga, shaxsning tarkib topishiga ijtimoiy-psixologik nuqtai-nazardan yondashib, shaxsning shakllanishini quyidagi bosqichlarda amalga oshishini ta’kidlaydi;
Ilk bolalik (maktabgacha tarbiya yoshidan oldingi davr)- tug‘ilganidan 3 yoshgacha.
Bog‘cha davri-3 yoshdan 7 yoshgacha
Kichik maktab yoshi davri-7 yoshdan 11 yoshgacha
O‘rta maktab yoshi (o‘smirlik) davri-11 yoshdan 15 yoshgacha
Yuqori sinf o‘quvchisi (lk o‘spirinlik) davri-15 yoshdan 17 yoshgacha.
A.V.Petrovskiyning tasnifi mukammal bo‘lsa-da, kamolotning oraliq bosqichlarini, ularning o‘ziga xos xususiyatlarini ifodalamaydi. Vaholanki, o‘sish ijtimoiy qoidalarga muvofiqmi yoki aksincha, qanday bo‘lishidan qat’iy nazar, har ikala yo‘nalishning ham oraliq jabhalari bo‘lishi ehtimoldan holi emas.
Ma’lumki, har bir yosh davr, o‘ziga xos xususiyatlar bilan belgilanadi, bularga: oilada va maktabda bola holatining o‘zgarishi, TA’LIM va tarbiya shakllarining o‘zgarishi hamda bolaning yangi faoliyat turlari, organizmdagi ayrim xususiyatlarning еtilishi singari jarayonlarni kiritish mumkin.
Hozirgi zamon psixologiyasida yosh davrlarini shu nuqtai nazardan tabaqalash maqsadga muvofiqdir;
Ilk bolaik davri-tug‘ilgandan 3 yoshgacha;
Bog‘cha davri-3 yoshdan 6, 7 yoshgacha;
Kichik maktab yoshi davri-6, 7 yoshdan 10, 11 yoshgacha;
O‘rta maktab yoshi (o‘smirlik davri)-10,11 yoshdan 14,15 yoshgacha;
Ilk o‘spirinlik (kollej va litsey o‘quvchilari)-14-15 yoshdan 17, 18 yoshgacha.
Umuman psixologlar tomonidan yosh davrlarini tabaqalashtirishning puxta ilmiy-metodologik negizga ega bo‘lgan qator nazariyalari ishlab chiqilgan. Hozirgi kunla ular ontogenetik qonuniyatlarni yortishiga kata hissa qo‘shib, uning nazariy va amaliy muammolarini hal qilishda muhim o‘rin egallab kelmoqda. Biroq, shunday bo‘lsada, hozir ontogenezni to‘la yoritishga xizmat qila oladigan nazariyasini yaratish zaruriyati mavjuddir.