O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi termiz davlat universiteti

5.  Materializm.  Antik  davrda  kishilarning  tashki  olamni  obyektiv  mavjudligiga 
stixiyali  ishonishi  tarzida  paydo  bo‘lgan  materializm,  keyinchalik  ilmiy-falsafiy  taraqqiyot 
davomida, muayyan dunyoqarash sifatida shakllandi. Materializm tarafdorlari bo‘lgan faylasuflar 
ta’limoti asosini moddiylikning birlamchiligi va ruhiylikning ikkilamchiligi haqidagi g‘oya tashkil 
qiladi. Materializmni ham yaxlit ta’limot deb bo‘lmaydi. Tabiatni tushunishda materialist, jamiyat 
yoki ruhiyatni tushunishda idealist bo‘lgan faylasuflar ham bor. 
Holbuki, materializm va idealizm bir-birini butunlay inkor etuvchi ta’limotlar emas. 
Falsafada  bu  ikki  okimning  ham  o‘z  o‘rni  bor.  Ular  doirasida  rivojlangan  falsafiy  tafakkur 
natijalari bir-birini taqozo qiladi, tabiat va jamiyatdagi moddiy va ma’naviy jarayonlarning o‘ziga 
xosligi, birligi va bog‘liqligini to‘laroq bilishga imkon beradi. 
Falsafiy g‘oyalaring quyidagi diniy-falsafiy ta’limot shakllari mavjud: 
  Ateizm (yun. a — inkor, theos - xudo; xudoni, dinni inkor etish) — falsafiy-materisshistik 
ta’limot. Ateizm dinlar voqelikni noto‘g‘ri aks ettiradi, deb e’tirof etadi. Ateizm har qanday 
din, g‘ayritabiiy kuch, xudolar, ruhlar mavjudligini, ruhning abadiy-ligi va bir mavjudotdan 
boshqasiga  o‘tishi,  dunyo  va  undagi  barcha  narsalarni  yo‘qdan  bor  bo‘lishini  inkor  etadi. 
Masalan, Yevropa madaniyatida ateizm deganda, odatda, shaxsiy xudoni, ya’ni aql va irodaga 
ega  hamda  g‘oyibona  ravishda  barcha  moddiy  va  ma’naviy  jarayonlarga  ta’sir  etuvchi 
g‘ayritabiiy mavjudotni, boshqacha qilib aytganda, teizmni inkor etish tushuniladi. 
  Teizm (yun. theos — xudo) - olamni Xudo tomonidan yaratilganini tan olgan diniy-falsafiy 
ta’limot. Xudo olamdan tashqarida turadi, olamni o‘z irodasi bilan yaratgan va unda mavjud 
bo‘lgan mutlaq shaxs deb tushunadi. Narigi dunyodagi xudoni tan olish teizmni panteizmdan, 
xudoning doimiy faolligini  tan olish esa deizmdan farqlantirib turadi.  Teizm  kelib chiqishi 
jihatidan o‘zaro  yaqin  bo‘lgan iudaizm,  xristianlik  va islom  dinlari uchun xosdir. "Teizm" 
atamasini  dastlab  ingliz  faylasufi  R.Kedvort  (1617-1688)  qo‘llagan.  Teizm  masalasi  bilan 
teosofiya shugullanadi. 
Teosofiya (yun. theos - Xudo va sopia - donishmandlik, bilish)— 
falsafiy 
ta’limot.  Teosifiya  ta’limotiga  ko‘ra,  barcha  tirik  mavjudotlar  hayotining  tanasini  boshkarib 
turuvchi ilohiy jon,ruhning faoliyati bilan bogliq. Inson o‘zining yuksak zakovati yordamida aslida 
o‘zining  ilohiy  jon  ekanini,  shu  jon  bilan  tabiati  bir  bo‘lgan  Xudoning  tabiatini  anglab  yetish 
imkoniyatiga ega bo‘lgan. Xudo -o‘zining quvvati bilan butun borlikda mavjud bo‘lgan eng kichik 
tirik zarraning ham, eng katta tirik mavjudotning ham ichida alohida mavjud bo‘la oladigan, ayni 
paytda butun borliqni nazorat qilib boshqarib turadigan, cheksiz qudratga ega bo‘lgan Oliy Ruxdir. 
Jon esa Xudo kuvvatining ajralmas bo‘lagi hisoblangan ruxdir.  
Insoniyat  tarixida  faqat  insonlar  jamiyatidagina  mavjud  bo‘lgan  turli  diniy-falsafiy 
ta’limotlar  zamon,  makon  va  sharoitga  mos  ravishda  asosan  ana  shu  yagona  ta’limot,  ruh  va 
tananing bir-biridan farq kilishini o‘rganadi.