O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent viloyati chirchiq davlat pedagogika instituti

«Oltmish gaz arqon »
ertagida 
«hammaning ishi ishda, oshi oshda qolib, jang maydoniga qarab yuguribdi» “… 
g`azabga to`lib, ,,, yelday yuguribdi”
kabi badiiy vositalar yordamida tasvirlangan 
manzaralar juda ko’p. Ular ustida ishlash o’quvchi nutqini o’stirish bilan birga ularni 
fikr yuritishga, mulohaza qilishga ham o’rgatadi. 
Ertaklarda o’xshatishlar, jonlantirish va mubolag’alardan foydalanilgan. 
O’quvchilarga ularni izohlab berish, keyinchalik matndan toptirish, qayta 
hikoyalashda ulardan nutqlarida foydalanishga o’rgatish zarur. 

---

237 
Asar o’qib bo’lingach, badiiy til vositalari ustida ishlanadi. CHunki ularning 
ma’nosi matndan, asar mazmunidan anglashiladi. Ayniqsa, masallarda allegoriyani 
ochishda ko’chma ma’noli so’zlardan ko’p foydalaniladi. Ular bolalarga masal 
mazmunini tushunishga xalal bergani uchun ayrim ko’chma ma’noda ishlatilgan 
so’zlar asarni o’qishdan oldin tushuntiriladi. 
3-sinf «O’qish kitobi»dan o’rin olgan 
«Ayamajiz»
(Qudrat Hikmat)
she’rida 
“Bo`ralar qor kapalak”, “Bog`lar sokin mizg`ishar Misoli oq kapalak”, “Muz 
oynalar sovuq yeb”misralarida o`xshatish, jonlantirish; “Saxiy ona tabiat”, 
“quchog`ida havo sof”misralarida metafora, “Ayamajiz izg`iydi, Ko`chalarda 
tutoqib, Shox-shabbani tortqilar, Yalmog`izdek yutoqib” kabi misralarda o’xshatish, 
jonlantirishlar qo`llangan.
4-sinf «O’qish kitobi»dan o’rin olgan 
«Qish to`zg`itar momiq par»
(Qudrat 
Hikmat)
she’rida 
«Yerga serbar oq namat», «Pirpiratib ko`zini Avtobuslar 
o`tadiQahraton qish hovurni Mo`rkon kabi yutadi», «Tomlar kiydi oq qalpoq, 
Hovlilarda sep tepa Osmon elak nazdimda, Shahrimizga un separ”
misralarida 
o’xshatish, jonlantirishlar qo’llangan. Bular ustida ishlaganda quyidagicha savol-
topshiriqlardan foydalanish mumkin: 
1. SHoir qorni nimaga o’xshatadi? 
(momiq parga).
 
2.Avtobus chiroqlarini-chi? 
(Pirpiragan ko`zga). 
3. “Muz oynalar sovuq yeb”misralarini qanday tushunasiz? Oyna sovuq 
qotadimi?
 
Ushbu darslikning 
«Kumush qish»
bo’limida 
«Qish»
matni berilgan. Ushbu 
matnda ham ko’plab jonlantirishlar qo’llangan. Masalan, 
«hamma yoqda sovuq 
izg’irin kezadi», «Ingrar og’riq kabi qari tol, oynalarni bezar qish - gulkor», 
«Daraxt kurtaklari rohatlanib uxlamoqda», «hozir urug’lar tinch uyquda»
kabi. 
Matn tahlilida 
«Matnning birinchi qismini o’qing. Unda qaysi so’z o’z ma’nosidan 
boshqa ma’noda qo’llangan?»
yoki 
«Matnning ikkinchi qismida jonsiz narsalar 
jonlidek tasvirlangan o’rinlarni topib o’qing. Boshqa ma’noda qo’llangan so’zlarni 
o’z ma’nosida qo’llab gap tuzing. Bu so’zlar qanday ma’noda qo’llanganda 
ta’sirchan bo’ladi?»
kabi savol-topshiriqlardan foydalanish mumkin. 

---

238 
Maqol janrida ham ko’chma ma’noli so’zlar ko’p qo’llanadi. Misol uchun 
«
Yurt boshiga ish tushsa
, 
Er yigit hozir» 
maqolida 
boshiga
 
so’zi metafora yo’li bilan 
ma’nosi ko’chgan, o’quvchilarga uning ma’nosi qanday usul bilan ko’chganligi 
aytilmaydi, faqat boshqa ma’noda qo’llanganligi o’z ma’nosi bilan taqqoslangan 
holda o’quvchilarga o’rgatiladi. 
Tarixiy asarlarda ham ta’sirchan, tasviriy-bo’yoqdor so’zlar ko’p uchraydi. 
Jumladan,