O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent moliya instituti sug’urta fakulteti
-rasm. O`zbekiston Respublikasi sug`urta bozorida 2014-2016 yillar
Yüklə 0,75 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
3-rasm. O`zbekiston Respublikasi sug`urta bozorida 2014-2016 yillar
oralig`ida to`langan jami sug`urta to`lovlari dinamikasi. (mln. so`mda) 7
Yuqorida aytilganidek, majburiy sug‘urtada, sug‘urtalash shartlari, qoidalari, tarif stavkalari va sug‘urtalanadigan risklar Vazirlar Mahkamasi tomonidan belgilanadi. SHunday ekan, majburiy sug‘urta xizmatlari bozorida raqobat xizmat ko‘rsatishning sifat va etkazilgan zararlarni operativ hal qilish muddatlariga qaratiladi. Zararlarni to‘g‘ridan-to‘g‘ri hal qilish orqali sug‘urta tashkilotlari majburiy sug‘urta bozorida yangi mijozlarni jalb qilishi mumkin bo‘ladi. Taxminiy hisob-kitoblarga ko‘ra har yili O‘zbekiston sug‘urta xizmatlari bozorida avtotransport vositalari egalarining fuqarolik javobgarligini majburiy sug‘urtasi bo‘yicha 30 mlrd. so‘mdan ortiq sug‘urta mukofotlari yig‘ilishi ko‘zda tutilgan. Yuqoridagilardan kelib chiqib, shuni ta’kidlash mumkinki, «Transport vositalari egalarining fuqarolik javobgarligini majburiy sug‘urta qilish to‘g‘risida»gi Qonunning qabul qilinishi, quyidagilarni:
7 O`zbekiston Respublikasi Moliya vazirligining www.mf.uz – internet sahifasi ma`lumotlari asosida muallif tomonidan tayyorlandi .
74632,6 99830,6
130456,8 45325,9
56055,7 97372,6
29306,7 43744,9
33084,2 0 50000 100000 150000
2014-yil 2015-yil 2016-yil majburiy sug`urta ixtiyoriy sug`urta umumiy
21
-ijtimoiy ahamiyatga ega bo‘lgan majburiy sug‘urta tizimini shakllantirish orqali yo‘l transport hodisalari oqibatida zarar ko‘rgan jabrlanuvchilarning ijtmoiy himoyalanishini; -yo‘l transport hodisalari natijasida aybdor va jabrlanuvchilar o‘rtasida kelib chiqqan nizolarning katta qismini sudlashishlarsiz hal etishni; -mamlakatda sug‘urta madaniyatining shakllanishini va aholining sug‘urtaga bo‘lgan qiziqishini oshirishni; -majburiy sug‘urta xizmatining zamonaviy va xalqaro talablar darajasida ko‘rsatilishini; -qonunda ko‘rsatilgan sug‘urta qoplamalarini kafolatlash fondida to‘planadigan vaqtincha bo‘sh pul mablag‘larining likvidlilik, daromadlilik va qaytarishlilik tamoyillari asosida iqtisodiyotning turli sohalariga yo‘naltirish orqali sug‘urta sohasining iqtisodiyotga kiritadigan salmoqli investitsiya miqdorini oshirishni; -majburiy sug‘urta turlarini amalga oshiruvchi sug‘urta tashkilotlariga nisbatan, sug‘urtalanuvchilarning manfaati nuqtai-nazaridan alohida talablarni belgilashni; -sug‘urta bozoridagi majburiy sug‘urta turlarining ulushini oshirish hamda umuman sug‘urta bozorining yanada rivojlanishida muhim omil bo‘lib hisoblanadi. Yuqorida aytilganidek, 2008 yil majburiy sug‘urta turlarining huquqiy asoslarini shakllantirish yili bo‘ldi. Shunday majburiy sug‘urta turlaridan yana biri bu O‘zbekiston Respublikasining «Ish beruvchining fuqarolik javobgarligini majburiy sug‘urta qilish to‘g‘risida»gi qonuni hisoblanadi. Qonun 2009 yil 16 aprel kuni Prezidentimiz tomonidan imzolandi. Ma’lumki, «Ish beruvchining fuqarolik javobgarligini majburiy sug‘urta qilish to‘g‘risida»gi qonunning asosiy maqsadi bu ish beruvchining fuqarolik javobgarligini majburiy sug‘urta qilish sohasidagi munosabatlarni tartibga solishdan iborat. Ish beruvchining fuqarolik javobgarligi majburiy sug‘urtasini amalga oshirish maqsadida 2009 yilning 24 iyunida O‘zbekiston respublikasi Vazirlar Mahkamasining «O‘zbekiston Respublikasining «Ish beruvchining fuqarolik javobgarligini majburiy sug‘urta 22
qilish to‘g‘risidagi» Qonuni amalga oshirish chora-tadbirlari to‘g‘risida»gi 177- sonli qarori qabul qilindi. Bu hujjatning asosiy maqsadi ish beruvchining fuqarolik javobgarligini majburiy sug‘urtalashni to‘laqonli amalda qo‘llanilishini ta’minlashdan iborat. Ushbu majburiy sug‘urta turi bo‘yicha sug‘urta munosabatlarining sub’ektlari bo‘lib quyidagilar hisoblanadi, ya’ni ish beruvchi, ish beruvchining fuqarolik javobgarligini majburiy sug‘urta qilish shartnomasi bo‘yicha sug‘urtalovchi, annuitetlar shartnomasi bo‘yicha sug‘urtalovchi, jabrlanuvchi va naf oluvchilar. Xodim o‘z mehnat vazifalarini bajarish bilan bog‘liq holda mehnatda mayib bo‘lish, kasb kasalligiga chalinishi yoki sog‘lig‘ining boshqacha tarzda shikastlanishi munosabati bilan uning hayoti sog‘lig‘iga etkazilgan zararning o‘rnini qoplash bo‘yicha ish beruvchining fuqarolik javobgarligi vujudga kelganda uning mulkiy manfaatlari ish beruvchining fuqarolik javobgarligi majburiy sug‘urta qilish ob’ektidir. Ushbu sug‘urta turida sug‘urta shartnomasining amal qilish davrida xodim o‘z mehnat vazifalarini bajarishi bilan bog‘liq holda mehnatda mayib bo‘lishi, kasb kasalligiga chalinishi yoki sog‘ligining boshqacha tarzda shikastlanishi munosabati bilan xodimning hayoti yoki sog‘lig‘iga etkazilgan zarar sug‘urta hodisasi bo‘lib hisoblanadi. Ish beruvchining fuqarolik javobgarligini majburiy sug‘urta qilish shartnomasi bo‘yicha sug‘urta puli quyidagicha belgilanadi: - ish beruvchining fuqarolik javobgarligini majburiy sug‘urta qilish shartnomasi tuzilgan sanadagi holatga ko‘ra faoliyatini bir yildan ortiq amalga oshirib kelayotgan ish beruvchi uchun – mazkur shartnoma tuzilgan oydan oldingi o‘n ikki oy uchun ish beruvchi barcha xodimlarining bir yillik ish haqi miqdorida; - o‘z faoliyatini yangitdan amalga oshirayotgan ish beruvchi uchun – ish beruvchining fuqarolik javobgarligini majburiy sug‘urta qilish shartnomasi tuzilgan oydan keyin keladigan o‘n ikki oy uchun ish beruvchi barcha xodimlarining bir yillik ish haqi miqdorida. Bunda yillik ish haqi birinchi oydagi ish haqi miqdorini o‘n ikkiga ko‘paytirish orqali hisoblab chiqariladi;
23
- faoliyati bir yildan kam bo‘lgan muddatga amalga oshiruvchi ish beruvchi uchun – ish beruvchi barcha xodimlarining ish beruvchining mazkur faoliyati amalga oshiradigan muddatdagi ish haqi miqdorida. Ish beruvchining fuqarolik javobgarligini majburiy sug‘urta qilish shartnomasining amal qilish muddati davomida yillik ish haqi miqdori o‘zgargan taqdirda, bu shartnomaning sug‘urta puli va sug‘urta mukofoti qismiga ushbu shartnomaga yozma ravishda qo‘shimcha kelishuv tuzish orqali o‘zgartirishlar kiritiladi. Bunda ish beruvchining fuqarolik javobgarligini majburiy sug‘urta qilish shartnomasi bo‘yicha sug‘urta mukofotini qayta hisob-kitob qilish mazkur shartnoma tuzilgan sanada amalda bo‘lgan sug‘urta tarifi bo‘yicha, qolgan sug‘urta davri va sug‘urta puliga mutanosib ravishda amalga oshiriladi. Ish beruvchining fuqarolik javobgarligini majburiy sug‘urta qilish shartnomasi bo‘yicha sug‘urta mukofoti sug‘urta pulini sug‘urta tarifiga ko‘paytirish orqali hisoblab chiqariladi va bir yo‘la to‘lanadi. Xodim o‘z mehnat vazifalarini bajarishi bilan bog‘liq holda mehnatda mayib bo‘lishi, kasb kasalligiga chalinishi yoki sog‘lig‘ining boshqacha tarzda shikastlanishi munosabati bilan uning hayoti yoki sog‘lig‘iga etkazilgan zararning o‘rnini qoplash qonun hujjatlarida belgilangan tartibda aniqlanadi. Majburiy sug‘urta qilish bo‘yicha sug‘urta tovoni etkazilgan zarar miqdorida, lekin sug‘urta puli miqdoridan ko‘p bo‘lmagan miqdorida to‘lanadi. Ish beruvchining fuqarolik javobgarligini majburiy sug‘urta qilish bo‘yicha sug‘urta tovoni: - jabrlanuvchi mehnatda mayib bo‘lguniga qadar olgan o‘rtacha oylik ish haqiga nisbatan foiz hisobida, uning kasbga oid mehnat qobiliyatini yo‘qotganlik darajasiga muvofiq belgilanadigan har oylik to‘lov yoki kasb kasalligi aniqlangunga qadar olgan o‘rtacha oylik ish haqiga nisbatan foiz hisobida belgilanadigan har oylik to‘lov; - marhumning o‘rtacha oylik ish haqi miqdoridagi, uning o‘ziga va qaramog‘ida bo‘lgan, lekin etkazilgan zararning o‘rni qoplanishiga haqli 24
bo‘lmagan, mehnatga qobiliyatli shaxslarga to‘g‘ri keladigan ulush chegirib tashlangan holdagi har oylik to‘lov; - qonun hujjatlarida belgilangan hollarda jabrlanuvchiga yoki naf oluvchiga bir yo‘la beriladigan nafaqa to‘lovi; - xodim vafot etgan taqdirda ish beruvchining fuqarolik javobgarligini majburiy sug‘urta qilish shartnomasida belgilangan miqdorda dafn etish xarajatlari; - ish beruvchining qo‘shimcha xarajatlarini qonun hujjatlariga muvofiq kompensatsiya qilish tarzida amalga oshiriladi. Ish beruvchining fuqarolik javobgarligini majburiy sug‘urta qilish bo‘yicha sug‘urta tariflari bazaviy stavka va koeffitsientlardan iboratdir. Ish beruvchining fuqarolik javobgarligini majburiy sug‘urta qilish bo‘yicha sug‘urta tarifining bazaviy stavkasi barcha ish beruvchilar va sug‘urtalovchilar uchun yagonadir va 0,1 foizni tashkil etadi. Ish beruvchining fuqarolik javobgarligini majburiy sug‘urta qilish bo‘yicha sug‘urta tariflarining koeffitsientlari ish beruvchi tomonidan amalga oshiriladigan faoliyat turlarining xavflilik darajasiga bog‘liq holda belgilanadi. Ish beruvchi faoliyati turlarining xavflilik darajasi O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 177-sonli qaroriga muvofiq 20-klassga ajratilgan va 0,571 dan - 7,714 gacha qilib belgilangan. Ish beruvchining majburiy sug‘urta shartnomasi bo‘yicha sug‘urta mukofoti quyidagi (2.1) formula orqali aniqlanadi:
bunda: Sm – yillik sug‘urta mukofoti; Sp – sug‘urta puli; Tb – tarifning bazaviy stavkasi; Ixk – ish beruvchining xavflilik koeffitsienti.
25
Majburiy sug‘urta shartnomasini bir yildan kam muddatga tuzmoqchi bo‘lgan ish beruvchilar uchun sug‘urta mukofoti miqdori quyidagi (2.2) formula orqali hisoblanadi:
Sm = Sp * Tb * Ixk / 100 / 365 * Kun (2.2) bunda: Sm – yillik sug‘urta mukofoti; Sp – sug‘urta puli; Tb – tarifning bazaviy stavkasi; Ixk – ish beruvchining xavflilik koeffitsienti; Kun – sug‘urta shartnomasi amal qiladigan muddat. Ish beruvchining fuqarolik javobgarligi sug‘urtasining joriy qilinishi mehnatkashlarning bozor iqtisodiyoti sharoitida duch keladigan muammolarni echishga yaqindan yordam beradi. Qolaversa, bozor iqtisodiyoti sharoitida davlatning muhim vazifalaridan biri bozor munosabatlari sub’ektlarining mehnat huquqlarini yuqori darajada himoyalanganligini ta’minlashdir. Xalqaro amaliyotda keng tarqalgan javobgarlikni majburiy sug‘urtalashning yana bir turi mavjud, bu xavfli ishlab chiqarish bilan bog‘liq tashkilotlarning atrof muhitga va uchinchi shaxslarga zarar etkazganlik uchun javobgarligini sug‘urta qilishdir. Hozirgi kunda mamlakatimiz sug‘urta xizmatlari bozorida shu tartibdagi javobgarlikni sug‘urtalash turi mavjud. 2006 yil 28 sentyabrda O‘zbekiston Respublikasining «Xavfli ishlab chiqarish ob’ektlarining sanoat xavfsizligi to‘g‘risida»gi qonuni qabul qilindi. Ushbu qonunning 20 – moddasi xavfli ishlab chiqarish ob’ektida avariya yuz bergan holda zarar etkazganlik uchun javobgarlikni majburiy sug‘urta qilish to‘g‘risida, jumladan unda, «xavfli ishlab chiqarish ob’ektida avariya yuz bergan holda boshqa shaxslarning hayoti, sog‘lig‘i va (yoki) mol-mulkiga hamda atrof-muhitga zarar etkazganlik uchun javobgarlik qonun hujjatlarida belgilanadigan tartibda majburiy sug‘urta qilinishi kerak. Ish beruvchi xavfli ishlab chiqarish ob’ekti xodimlarining hayoti, sog‘lig‘i va mol-mulkiga zarar
26
etkazganlik uchun mehnatga oid qonun hujjatlariga muvofiq javobgar bo‘ladi» deb ta’kidlangan. Ushbu qonunning amaldagi ijrosini ta’minlash maqsadida 2008 yil 10 dekabrda «Xavfli ishlab chiqarish ob’ektlarining sanoat xavfsizligi to‘g‘risida»gi O‘zbekiston Respublikasi qonunini amalga oshirishga doir qo‘shimcha chora-tadbirlar haqidagi 271-sonli Vazirlar Mahkamasining qarori qabul qilindi. Ushbu qarorga muvofiq, «Xavfli ishlab chiqarish ob’ektida avariya yuz bergan taqdirda boshqa shaxslarning hayoti, sog‘lig‘i va (yoki) mol-mulkiga hamda atrof-muhitga zarar etkazganlik uchun fuqarolik javobgarligini majburiy sug‘urta qilish tartibi to‘g‘risida»gi Nizom tasdiqlandi. Ushbu Nizom «Xavfli ishlab chiqarish ob’ektlarining sanoat xavfsizligi to‘g‘risida», «Sug‘urta faoliyati to‘g‘risida»gi O‘zbekiston Respublikasi qonunlariga muvofiq faoliyati xavfli ishlab chiqarish ob’ektida avariya sodir bo‘lganda boshqa shaxslarning hayoti, sog‘lig‘i va (yoki) mol-mulkiga hamda atrof-muhitga zarar etkazish xavfi bilan bog‘liq bo‘lgan tashkilotlar, xavfli ishlab chiqarish ob’ektlaridan foydalanuvchi tashkilotlarning mulkiy manfaatlarini sug‘urtaviy himoya qilish shartlarini belgilaydi. Maxsus vakolatli davlat organi tomonidan berilgan litsenziyaga muvofiq fuqarolik javobgarligini majburiy sug‘urta qilishga haqli bo‘lgan sug‘urta tashkilotlari sug‘urtalovchilar bo‘lishi mumkin. Bunda, xavfli ishlab chiqarish ob’ektida avariya sodir bo‘lganda boshqa shaxslarning hayoti, sog‘lig‘i va (yoki) mol-mulkiga hamda atrof-muhitga zarar etkazilganligi uchun sug‘urtalanuvchining fuqarolik javobgarligining boshlanish fakti sug‘urta hodisasi bo‘lib hisoblanadi. Avariyalar quyidagi hollarda yuz berishi mumkin, - inshoatlar va (yoki) xavfli ishlab chiqarish ob’ektlarida qo‘llanadigan texnika qurilmalarining buzilishi, sug‘urta shartnomasi amal qiladigan davrda ro‘y bergan nazorat qilib bo‘lmaydigan portlash va xavfli moddalarning ajralib chiqishi holatlari. Sug‘urta tashkilotlari quyidagilar oqibatida paydo bo‘lgan fuqarolik javobgarligi bo‘yicha javobgarlik olib bormaydilar: a) yadroviy portlash, radiatsiya, radioaktiv zararlanish, agar ular ushbu ishlab chiqarish ob’ektidan foydalanish bilan bog‘liq bo‘lmasa;
27
b) harbiy harakatlar, shuningdek manyovrlar yoki boshqa harbiy tadbirlar, qurolli tuzilmalar yoki terrorchilarning harakatlari; v) ommaviy tartibsizliklar, boshqa fuqarolar bo‘ysunmasligining jamoaviy holatlari, ish tashlashlar; g) engib bo‘lmaydigan kuchlar holatlarining ta’siri: tabiiy ofatlar, stixiyali tusdagi tabiat hodisalari; d) xavfli ishlab chiqarish ob’ektidan foydalanish bilan bevosita bohliq bo‘lmagan holatlarning paydo bo‘lishi; e) qonun hujjatlarida va shartnomada nazarda tutilgan boshqa holatlar. Xavfli ishlab chiqarish ob’ektida avariya sodir bo‘lgan taqdirda boshqa shaxslarning hayoti, sog‘lig‘i va mol-mulkiga hamda atrof-muhitga zarar etkazilganligi uchun xavfli ishlab chiqarish ob’ektlaridan foydalanuvchi tashkilotlarning fuqarolik javobgarligini majburiy sug‘urta qilish bo‘yicha sug‘urta qilishning eng kam miqdori 2008 yil 10 dekabrdagi Vazirlar Mahkamasining 271- sonli qarori va xavfli ishlab chiqarish ob’ektining tegishli turiga muvofiq belgilanadi, (2-jadval).
Yüklə 0,75 Mb. Dostları ilə paylaş:
|