Oʻzbekiston respublikasi oliy va oʻrta maxsus ta’lim vazirligi toshkent moliya instituti

226

mumkin. Fyuchers shartnomasini tuzishda fermer ham, nonvoy ham bug‘doyning spot narxi qanday bo‘lishini bilmaydi. Fyuchers shartnomalarini tuzish orqali ikkala ham o‘z riskini kamaytiradi va shu bilan birga ko‘proq daromad olish imkoniyatini oshiradi. Shartnoma imzolanganidan keyin bir oy o‘tgach, bug‘doyning spot narxi kelishilgan narxdan farq qilsa, ulardan biri yutadi, ikkinchisi esa zarar ko‘radi. Biroq bu masalaning mohiyatini mutlaqo o‘zgartirmaydi: shartnomani tuzish paytida ularning ikkalasi ham ko‘proq daromad olish bo‘yicha o‘z imkoniyatlarini oshirgan.


Riskli bitimlarning uchinchi jihati quyidagicha: hatto umumiy natijalar yoki umumiy risk o‘zgarmagan bo‘lsa ham, risk manbalarini qayta taqsimlash bitim ishtirokchilarining moliyaviy ahvolini yaxshilashi mumkin. Bu uchinchi jihat ikkinchisiga bog‘liq. Ijtimoiy nuqtayi nazardan, fermer bilan nonvoy o‘rtasida fyuchers shartnomasining tuzilishi mazkur iqtisodiy sharoitda yetishtirilgan g‘allaning umumiy miqdoriga to‘g‘ridan to‘g‘ri ta’sir qilmaydi. O‘z navbatida, fyuchers shartnomaning mavjudligidan ijtimoiy farovonlik yutqazmaydi ham, yutmaydi ham. Ammo biz shuni bilib oldikki, fermer bilan nonvoy uchun narx riskini kamaytirish orqali fyuchers shartnomasi ularning farovonligini oshiradi.


Svop – bu risklarni hejirlashga imkon beruvchi muddatli bitimning yana bir turidir. Svop ikki tomon o‘zining ketma-ket to‘lovlarini bir-biri bilan muayyan oraliq bilan va belgilangan muayyan vaqt ichida o‘zaro ayirboshlashdan iborat. Svop bo‘yicha to‘lovlar shartnomada tomonlar kelishilgan summaga asoslanadi (u yana shartnoma nominali deb ham ataladi). Shartnomalarning bu turi darhol pul to‘lashni nazarda tutmaydi, shuning uchun svop o‘z-o‘zidan tomonlarning hech biriga pul tushumlari keltirmaydi.


Aslida, svop yordamida har qanday narsani ayirboshlash mumkin. Biroq zamonaviy amaliyotda svoplar ko‘pincha tovarlar, valutalar va qimmatli qog‘ozlar bilan operatsiyalardan daromadlarni ayirboshlash bilan bog‘liq.


Valuta svopi mexanizmi va riskni hejirlash uchun undan foydalanish usulini ko‘rib chiqamiz. Faraz qilaylik, sizning firmangiz AQSHda dasturiy ta’minot sohasida faoliyat olib boradi va rus kompaniyasi sizning dasturlaringizni Rossiyada sotish huquqini
227

qo‘lga kiritmoqchi. Rossiya kompaniyasi buning uchun yiliga 3 mln rubl to‘lashga rozi. Agar siz dollarning rublga ayirboshlash kursidagi tebranishlarga bog‘liq ravishda kutilgan daromad moyil bo‘lgan riskni hejirlashni xohlasangiz, hozirgi paytda forvard valuta kursi belgilanganligi sharti bilan rubldagi kelgusi daromadingizni dollardagi kelgusi daromadga ayirboshlash uchun zarur bo‘lgan valuta svopini hozir tashkil qilishingiz mumkin. Shunday qilib, svop forvard shartnomalarining ketma-ketligiga muqobil sanaladi. Svopning shartnoma nominali u tomonidan qamrab olingan forvard shartnomalarining nominal qiymatiga to‘g‘ri keladi. Bu tushunarliroq bo‘lishi uchun misolimizni aniqlashtiramiz. Faraz qilaylik, dollarning rublga ayirboshlash kursi hozir bir dollar uchun 30 rublni tashkil etadi va bu ayirboshlash kursi keyingi o‘n yillik davrni qamrab oluvchi barcha forvard shartnomalar uchun amal qiladi. Sizning holatingizda shartnoma nominali yiliga 3,0 mln rublni tashkil etadi. Svop haqida kelishar ekansiz, siz yiliga 100,0 ming dollar miqdorida (3,0 mln rubl: 1 dollar uchun 30 rubl) fiksirlangan to‘lovlar o‘rnatasiz. Har yili belgilangan sanada forvard kurs bilan o‘sha paytdagi haqiqiy ayirboshlash kursi o‘rtasidagi farqqa ko‘paytirilgan, 3,0 mln rublga teng summani olasiz (yoki to‘laysiz).


Keyin esa, shartnoma tuzilgan kundan boshlab bir yil o‘tgach, belgilangan muddatda spot ayirboshlash kursi 1 dollar uchun 33 rublni tashkil etdi deb taxmin qilamiz. Sizning svop bo‘yicha, shuningdek, qarama-qarshi tomon deb ataladi hamkoringiz – bizning misolimizda bu rus kompaniyasi – sizga forvard kurs (1 rubl uchun 0,0333 dollar) va spot kursi (1 rubl uchun 0,0303 dollar) o‘rtasidagi farqni 3 000 000 ga ko‘paytirgan holda, boshqacha aytganda, 1 rubl uchun 3,000,000 rubl x (0,0333 –0.0303) dollar = 9000 dollar to‘lashga majbur.




Agar svop tuzilmagan bo‘lsa, u holda dasturiy ta’minotni litsenziyalash bo‘yicha bitimdan oladigan daromadingiz 91000 dollar bo‘ladi (3000000 ni 1 rubl uchun 0,0303 dollarga teng spot kursiga ko‘paytirilgani). Lekin siz svop bo‘yicha kelishuvga erishganingiz uchun umumiy daromadingiz 100000 dollarni tashkil etadi: siz Rossiya kompaniyasidan 3 mln rubl olasiz, uni 91000 dollar olish


228

uchun sotasiz, bundan tashqari svop bo‘yicha hamkoringizdan yana 9000 dollar ham olasiz.


Endi keyingi yilda o‘rnatilgan muddatda spot ayirboshlash kursi 1 rubl uchun 0,04 AQSH dollarini tashkil etadi deb taxmin qilamiz. Siz hamkoringizga 1 rubl uchun 0,04 $ (spot kursi) va 1 rubl uchun 0,0333 $ (forvard kursi) o‘rtasidagi farqni 3000000 ga ko‘paytirilgan holda to‘lashingiz kerak bo‘ladi. Boshqacha aytganda – 20100 $. Agar siz bilan tuzilgan svop bo‘lmasa, u holda dasturiy ta’minotni litsenziyalash bo‘yicha kelishuvdan daromadingiz 120000 $ni tashkil etgan bo‘lardi (spot kursi bir rubl uchun 0,04 $ ni 3000000 ga ko‘paytirilgani). Biroq svop bo‘yicha kelishib olganingiz uchun umumiy daromadingiz 100000 $ ni tashkil etadi. O‘z navbatida, bu yil svopga rozilik berganingiz uchun afsuslanasiz. (Biroq hejirlashning mohiyati ham aynan potensial foydani rad etgan holda ehtimoliy yo‘qotishlar riskidan qutulishdan iborat.)




Zamonaviy sharoitda svoplar ko‘pincha moliyaviy vositachilar tomonidan tashkil etiladi. Odatda, vositachilar bitta kompaniya bilan kelishuvga kirishadi va keyinchalik offset svop tuzish uchun boshqa kompaniyani qidiradi. Svoplar birjadan tashqari bozorda tuziladi, shuning uchun ishtirok etuvchi kompaniyalar uchun ularning bajarilishini moliyaviy vositachi ta’minlaydi. Agar svop tomonlaridan biri o‘z majburiyatlarini bajarmasa, ularning bajarilishini moliyaviy vositachilar o‘z zimmasiga oladi. Bundan tashqari, ko‘pincha moliyaviy vositachi mustaqil ravishda svop bo‘yicha kontragent qidirgani uchun, ushbu kontragent svop bo‘yicha qarama-qarshi tomonda qatnashayotgan kompaniyani bilmasligi mumkin. Shuning uchun svoplarda risklar, asosan, vositachi uchun paydo bo‘ladi. Ikkita turdagi risk ehtimol qilinadi – bozor riski, ya’ni, vositachi tomon uchun bozor konyunkturasining salbiy o‘zgarish riski va kredit riski, ya’ni, svop qatnashchilaridan birining o‘z majburiyatlarini bajarmaslik riski. Vositachi ishtirokchilardan biri bilan svop bitimi tuzganda, foiz stavkalari yoki valuta kurslarida salbiy o‘zgarishlar yuzaga kelishi ehtimoli bilan bog‘liq bozor riski yuzaga keladi. Ushbu riskni, masalan, forvard yoki fyuchers bozorlarda qarshi bitim tuzish yo‘li bilan hejirlash mumkin. Shu tariqa, vositachi birinchi shartnoma uchun offset svopni tashkil


229

etmaguncha riskni hejirlaydi. Vositachi ikki kompaniya bilan qarama-qarshi svop tuzganidan keyin bozor riskini istisno qilgan bo‘ladi. Biroq u hejirlash mumkin bo‘lmagan kredit riskiga moyilligicha qolaveradi. Svopning tugash muddati yaqinlashgan sari kredit riskining darajasi kamayadi. Umuman, agar foiz va valuta svopini taqqoslasak, kredit riski valuta svopida kattaroq bo‘ladi, chunki foiz to‘lovlaridan tashqari tomonlar, odatda, nominallar bilan ham ayirboshlashni amalga oshiradilar.


Svoplar tuzishning asosiy maqsadlari quyidagilardan iborat. Zamonaviy bozorlar mukammal sanalmagani uchun, arbitraj foyda olish uchun mavjud iqtisodiy mexanizmning kamchiliklarilan foydalanish imkoni yuzaga keladi. Bozorlarning tashqi nomukammalligi qiyosiy ustunliklarning paydo bo‘lishida namoyon bo‘ladi. Bozorlarning nomukammalligini keng ko‘lamda ko‘rib chiqish lozim. U bozorning ichki tuzilmasi nomukammalligining natijasi ham, yana masalan, u yoki bu mamlakatda qabul qilingan ma’muriy-tartibot choralari yoki valuta nazorati va hatto hisob amaliyotidagi farqlar, bozorning turli segmentlari uchun kredit, foiz stavkasi va valuta riski baholash, soliq rejimi, transaksion xarajatlar va boshqalarning oqibati ham bo‘lishi mumkin.




Svoplar, shuningdek, risklarni hejirlashda ham foydalaniladi. Masalan, agar kompaniya foiz stavkalari oshishini kutayotgan bo‘lsa, u suzuvchi stavkali majburiyatlarini qat’iy stavkali majburiyatlarga almashtirish yo‘li bilan sug‘urtalanishi mumkin, bunda valuta svoplarini tomonlar valuta riskidan hejirlaydi. Foiz stavkalari yoki valuta kurslarining kelgusida harakatlarida muayyan dinamikani taxmin qilgan holda, svoplardan spekulatsiya uchun ham foydalanish mumkin. Svoplar moliyaviy instrumentlarning daromadliligini oshirishga yoki yangi moliyaviy instrumentlarni yaratishga ham imkon beradi. Umumnazariy jihatdan olganda, svoplar ham milliy, ham xalqaro iqtisodiyot doirasida turli bozorlar integratsiyasiga olib keladi. Optsionlar sug‘urta shartnomasining keng tarqalgan shakllaridan biri sanaladi. Optsion – bu kelgusida fiksirlangan narxda nimanidir sotib olish yoki sotish huquqidir. Biz aviachiptalar bilan bog‘liq misolda ko‘rib chiqqanimizdek, narx riskini kamaytirish maqsadida optsion sotib olish chipta narxining oshishi bilan bog‘liq


230

zararlarni sug‘urtalashdir. Optsion shartnomasini kelajakda nimanidir fiksirlangan narxda sotish yoki sotib olish majburiyatini o‘zida mujassamlashtirgan forvard shartnomasidan farqlash talab qilinadi. Tuzuvchi tomonlardan biriga nimanidir oldindan belgilan-gan narxda sotib olish yoki sotish huquqini beruvchi har qanday shartnoma optsion sanaladi. Oldi-sotdining qancha predmeti bo‘lsa, optsion shartnomalarining ham shuncha turi mavjud: tovar optsioni, aksiya optsioni, foiz stavkalari optsioni, valuta optsioni va boshqalar.


Optsion – bu xaridor tomonidan tegishli mukofot to‘langan holda belgilangan narx bo‘yicha muayyan sanada fyuchers shartnomasini sotib olish yoki sotish huquqi bo‘yicha kelishuvdir.




Shunday qilib, optsionlar yordamida hejirlash belgilangan vaqtda fiksirlangan kurs bo‘yicha valutani oldindan kelishilgan miqdorda sotib olish uchun muayyan to‘lov (optsion mukofoti) evaziga sug‘urtalanuvchining huquqini (lekin majburiyatini emas) nazarda tutadi. Bu yerda optsion qiymati (optsion mukofoti) sug‘urta badalining o‘ziga xos analogidir.




Optsion uning xaridoriga o‘zini qiziqtirgan narxning minimal yoki maksimal qiymatini belgilash imkonini beradi. Uning riski o‘zi to‘lagan mukofot bilan chegaralanadi, ayni paytda optsion sotuvchining narx o‘zgarishiga nisbatan riski potensial jihatdan cheklanmagan. Sotib oluvchi uchun foydalar: cheklangan risk (mukofot summasi), cheklangan mablag‘larda tovarlarning yirik hajmi ustidan nazorat, xaridni kutishda maksimal yoki sotishni kutishda minimal narxni belgilash imkoniyati, hejirlashning turli-tuman strategiyalarini qo‘llash imkoniyati.




Optsion sotuvchilari uchun foydalar – daromad ortishi va pul oqimlarining ko‘payishi.




Sug‘urtalash bilan hejirlash o‘rtasidagi jiddiy farq bor. Hejir-lashda siz foyda olish imkoniyatidan voz kechgan holda yo‘qotishlar riskini bartaraf etasiz. Sug‘urtaga murojaat qilganda esa, yo‘qotishlar riskini bartaraf etish uchun sug‘urta badali to‘laysiz, lekin foyda olish imkoniyatini saqlab qolasiz.




Keling, yana aviachiptalar bilan bog‘liq masalaga qaytamiz va sug‘urtalash bilan hejirlash o‘rtasidagi farqni ko‘rsatishga harakat qilamiz. Bugungi kundan hisoblaganda, roppa-rosa bir yildan so‘ng


231

Londondan Tokioga parvoz qilmoqchisiz. Siz samolyot chiptasini bron qilib qo‘yishga qaror qildingiz. Xizmat ko‘rsatuvchi aviakompaniya sizga ikki variantdan birini tanlashni taklif qilmoqda: hozir chiptani 1000 sh.b.ga teng kafolatlangan narxda sotib olishga kelishish yoki o‘sha paytda parvozdan oldin chipta narxi qancha bo‘lsa shuncha pul to‘lash. Agar siz bir yildan keyin 1000 sh.b. to‘lashga rozi bo‘lsangiz, u holda bu riskni hejirlashdir. Siz bunda hech narsa yo‘qotmaysiz, lekin bir yildan so‘ng parvoz kuni 1000 sh.b.dan kamroq pul to‘lash imkoniyatidan voz kechasiz.


Shunday variant ham mavjud: aviakompaniya bir yildan keyin chiptani 1000 sh.b. narxda sotib olish huquqi uchun hozir 20 sh.b. to‘lashni taklif qiladi. Ushbu huquqni sotib olish siz Tokioga uchib ketish uchun 1000 sh.b. dan ortiq pul to‘lamasligingizni kafolatlovchi sug‘urtadir. Agar bir yil mobaynida chiptaning narxi oshsa, siz o‘z huquqingizdan foydalanasiz. Agar oshmasa, bu sizga hech qanday majburiyat yuklamaydi. 20 sh.b.ni to‘lash orqali siz chipta uchun 1000 sh.b.dan ortiq pul to‘lashingiz kerak bo‘ladigan riskdan sug‘urtalanasiz, o‘z navbatida, bu bilan chipta uchun umumiy xarajat qiymati 1020 sh.b.dan oshmasligini kafolatlaysiz (1000 sh.b. chipta uchun va 20 sh.b. sug‘urta uchun).




Nazorat savollari






•