O`zbekiston respublikasi oliy va o`rta maxsus ta’lim vazirligi urganch Davlat universiteti “Psixologiya” kafedrasi

Ahmad Yassaviydan to Abdulhamid Cho’lponga qadar jamiki ulug’ mutafakkirlarimiz oddiygina shoir emas, ayni chog’da xoja, nasriddin, nizomiddin, farididdin, sirojiddin, sadriddin, so’fizoda, xo’ja, qori, shayxzoda..., xullas, ruhoniy hamdir. Adabiyotimiz tarixida biron-bir shoir va yo nosir yo’qki, u odam bolasining fe’l-atvori, ko’ngil mulki, dil dardi, qalb kechinmalari, xususan, o’z zamondoshlari ruhiyatida ro’y berayotgan evrilishlar, ma’naviy qashshoqlashuvlar va tubanlashuvlar xususida iztirob-hayajon bilan yozmagan bo’lsin. Ahmad Yassaviy bundan qariyb to’qqiz yuz yil avval bitgan quyidagi hikmatli satrlar shu qadar zamonaviy jaranglaydiki, oradan to’qqiz asr emas, to’qqiz kun ham o’tmagandek:

Umar Xayyom (1040-1123) bilish nazariyasi uning tabiiy va ilmiy karashlari bilan uzviy boglangan Umar Xayyomning materializmi, uning dinga karshi ateistik muloxazalari bilan mushtarak. Ma’lumki, idealistlar va islom dini peshvolari, shu jumladan Gazzoliy xam zur berib yerdagi xayot axamiyatini inkor etishga, u dunyo, jannat va duzax tugrisidagi fikrlarni olga surishga intildilar. Umar Xayyom esa islom dinining narigi dunyo, jonning ulmasligi,jannat va duzax tugrisidagi ta’limotlarni rad etdi.

VIII asrda islomda turli yunalishlar paydo buldi. Bulardan mutakallimlar, ularning psixik ta’limotiga kura xissiy bilishning axamiyatini, bilimlarimizning vokelikka muvofik kelishini inkor etishdir. Ular nimaiki uzlari uchun nomakbul bulsa (xissiy bilish bilan boglik bulgan sezgi ma’lumotlari va bilimni inkor etish yordamida), xammasini inkor etadilar va ularga nimaiki tasdiklash lozim bulsa, xamma tasavvur kilish mumkin bulgan narsaga yul kuyish yordamida xammasiga yul kuyish mumkin deb xisoblaydilar