O‟zbеkiston rеspublikasi oliy va o‟rta maxsus ta‟lim vazirligi

13.3. Subyekt ijodiy faoliyat natijalari. 
Psixologiya fanida hayvonlarning xatti-harakati (taraqqiyot bosqichidan qat‟iy 
nazar), xulq-atvorining yuzaga kelishi ko‟p jihatdan ularni qurshab turgan makro, 
mikro muhitga bog‟liq. Ularning namoyon bo‟lishi biologik (tabiiy) shartlangan 
omillar, vositalar tomonidan belgilanadi va boshqarilib turiladi. Insonni hayvonot 
olamining xususiyatlari bilan qiyoslashga harakat qilsak, u holda mutlaqo 
boshqacha voqelikning shohidi bo‟lishimiz mumkin. Shaxs o‟zining faolligi bilan 
hayvonot olamidan farqli o‟laroq ajralib turadi, mazkur harakatlantiruvchi kuch 
faollik ilk bolalik yoshidan e‟tiboran ijtimoiy-tarixiy taraqqiyot davomida 
to‟plangan insoniyatning tajribasiga va jamiyatning qonun-qoidalarini egallashga 

---

104 
yo‟naltirilgan bo‟ladi. Uzoq davrlar davom etgan maxsus jarayonning ta‟sirida 
sodda tarzdagi xatti-harakatda faollik ustuvorlik qilganligi tufayli o‟zining yuqori 
bosqichiga o‟sib o‟tib, yangicha mazmun, mohiyat, shakl va sifat kashf etgan. 
Faollik negizida paydo bo‟luvchi o‟zgacha sifatni, o‟ziga xoslikni egallagan xatti-
harakatning yuksak ko‟rinishi, faqat insongagina taalluqliligi orqali u psixologiya 
fanida faoliyat deb nomlana boshlandi. Faoliyat faollikning shaxsga xos turi 
sifatida vujudga kelib, u o‟zining psixologik alomatlari bilan xatti-harakatdan 
tafovutlanadi. Uning farqli alomatlari tavsifi yuzasidan maqsadga muvofiq 
mulohazalar yuritish ayni muddaodir. 
Birinchidan, faoliyatning mazmuni to‟la-to‟kis uni yuzaga keltirgan tabiiy, 
biologik va ma‟naviy ehtiyoj bilan shartlanmaganligi tufayli uning psixologik 
mexanizmi ham o‟zgacha negizga qurilishi mumkin. Mabodo ehtiyoj motiv 
(lotincha, turtki, harakatga keltiruvchi degan ma‟noni anglatadi) sifatida faoliyatga 
ichki turtki berib, uni jadallashtirishga, faollashtirishga erishsa, u vaziyatda 
faoliyatning mazmuni, shakllari ijtimoiy: shart-sharoit, talablar, zaruriyat, tajriba 
kabilar bilan belgilanadi. Shuni alohida ta‟kidlash o‟tish joizki, insonni mehnat 
qilishga undagan motiv moddiy ovqatga nisbatan ehtiyoj vujudga kelishi tufayli 
tug‟ilishi hodisasi muayyan darajada uchrab turadi. Aksariyat hollarda ishchi 
dastgohni ochlikning oldini olish uchun emas, balki jamiyat tomonidan mas‟ul 
ijtimoiy vazifa sifatida belgilanganligi sababli boshqarishga qaror qiladi. Bundan 
ko‟rinib turibdiki, ishchining mehnat faoliyati mazmuni moddiy ehtiyoj bilan 
emas, balki maqsad bilan belgilanadi, bu o‟z navbatida maqsadning ijtimoiy 
negizida yotuvchi tayyorlash mas‟ulligi bilan uyg‟unlashib ketadi. Modomiki 
shunday ekan, odam nima uchun bunday yo‟sinda xatti-harakat amalga oshirgani, 
uning nimani ko‟zlab ish qilayotgani mos kelmaydi, chunki uni faollikka undovchi 
turtki, xohish-istak bilan faoliyatni yo‟naltiruvchi aniq maqsad o‟zaro mutanosib 
emas. Binobarin, faoliyat faollik manbai hisoblanmish ehtiyoj sifatida yuzaga 
kelgan tarzda faollikning yo‟naltiruvchisi tariqasidagi anglanilgan maqsad bilan 
idora qilinadi. 

---

105 
Ikkinchidan, faoliyat muvaffaqiyatini ta‟minlash uchun psixika narsa va 
hodisalarning xususiy obyektiv xossalarini aks ettirishi, qo‟yilgan maqsadga 
erishish yo‟l-yo‟riqlarini aniqlab berishi joiz. 
Uchinchidan, 
faoliyat 
shaxsning 
xulq-atvorini 
maqsadga 
qaratilgan 
harakatlarni ro‟yobga chiqarish, yuzaga kelgan ehtiyojlarni va yordamga 
muhtojligi yo‟q faollikning imkonini beradigan boshqarishni uddalashi lozim. 
Shuning uchun faoliyat bilish jarayonlarisiz, irodaviy zo‟r berishsiz amalga oshishi 
amri mahol, chunki u har ikkala omil bilan uzviy aloqaga kirishganidagina 
yaratuvchanlik xususiyatini kasb etadi, xolos. Odatda, faoliyatga ta‟rif berilganda, 
birinchi galda anglashilgan maqsad bilan boshqarilishi, so‟ngra psixik (ichki) va 
jismoniy (tashqi) faollikdan iborat ekanligi ta‟kidlab o‟tiladi. Lekin ushbu belgilar 
faoliyat ta‟rifini mukammal tarzda ochib berishga qurbi yetadi, degan gap emas, 
albatta. Inson faolligida anglanilgan maqsad mavjudligi to‟g‟risida mulohaza 
yuritish uchun har xil xususiyatli bir qancha omillarga murojaat qilishga to‟g‟ri 
keladi. Faoliyatning motivlari, ro‟yobga chiqarish vositalari, axborot tanlash va uni 
qayta ishlash anglanilgan yoki anglanilmagan, ba‟zan anglanilganlik noto‟kis, 
hatto u noto‟g‟ri bo‟lishi mumkin. Jumladan: a) maktabgacha yoshdagi bola o‟yin 
faoliyatiga nisbatan ehtiyojini goho anglaydi, xolos; b) boshlang‟ich sinf 
o‟quvchisi o‟quv motivlarini hamisha ham anglash qurbiga ega bo‟lmaydi; v) 
o‟smir ham xulq motivlarini noto‟kis va noto‟g‟ri anglashi mumkin; g) hatto 
voyaga yetgan odam ba‟zan xulq motivini noo‟rin harakatga intiladi. Bundan 
tashqari, hatto faoliyatni amalga oshirishni rejalashtirish, uni ro‟yobga chiqarish 
uchun qaror qabul qilish, mahsulani taxminlash, xulosa chiqarish ham 
anglanilganlik kafolatiga ega emasdir. Chunki faoliyatni ro‟yobga chiqaruvchi 
harakatning aksariyati ong tomonidan boshqarilmaydi, jumladan, velosiped uchish,
kuy chalish, kitob o‟qish, telefon qilish odatiy hodisadir.