O‟zbеkiston rеspublikasi oliy va o‟rta maxsus ta‟lim vazirligi
Inson shaxsi va individuallik xususiyatlari
Yüklə 1,55 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
17.3. Inson shaxsi va individuallik xususiyatlari.
Har bir shaxs o‟ziga xos qaytarilmas dunyo. Dunyoda bir-biriga aynan o‟xshash bo‟lgan ikki kishini topish juda mushkul. Odam tashqi qiyofasi, bo‟yi- basti bilan boshqa biror kimsaga o‟xshashi mumkin, lekin fe‟li, mijozi va shaxs sifatidagi xususiyatlari nuqtai nazaridan aynan bir xil insonlar bo‟lmaydi. Hattoki, olimlar bitta tuxumda rivojlangan egizaklarda ham juda ko‟p jihatdan aynan o‟xshashlikni qayd qilishgan, shaxsiy sifatlaridagi korrelyatsiyada esa ba‟zi tafovutlar aniqlangan. Shaxs – qaytarilmas, u o‟z sifatlari va borligi bilan noyobdir. Ana shu qaytarilmaslik va noyoblikning asosida uning individual psixologik xususiyatlari 154 majmui yotadi. Shu o‟rinda biz yuqorida ta‟rif bergan shaxs tushunchasi bilan yonma-yon ishlatiladigan yana ikki tushunchaga izoh berish o‟rinli deb hisoblaymiz. Bu – “individ” va “individuallik” tushunchalaridir. “Individ” tushunchasi umuman “odam” degan tushunchani to‟ldirib, uning ijtimoiy va biologik mavjudot sifatida mavjudligini tasdiqlaydi. Bu tushuncha uni bir tomondan, boshqa odamlardan farqlovchi belgi va xususiyatlarini o‟z ichiga oladi, ikkinchi tomondan, o‟ziga va o‟ziga o‟xshashlarga xos bo‟lgan umumiy va xarakterli xususiyatlarni qamrab oladi. Demak, individ – insonga aloqadorlik faktini tasdiqlovchi ilmiy kategoriyadir. “Individuallik” – yuqoridagi ikkala tushunchaga nisbatan torroq tushuncha bo‟lib, u konkret odamni boshqa bir konkret odamdan farqlovchi barcha o‟ziga xos xususiyatlar majmuini o‟z ichiga oladi. Shu nuqtai nazardan shaxs tizimini tahlil qiladigan bo‟lsak, shaxsning individualligiga uning qobiliyatlari, temperamenti, xarakteri, irodaviy sifatlari, emotsiyalari, xulqiga xos motivasiya va ijtimoiy ustanovkalari kiradi. Aynan shu qayd etib o‟tilgan kategoriyalar shaxsdagi individuallilikni ta‟minlovchi kategoriyalardir. Uning ma‟nosi shundaki, bo‟yi, eni, yoshi, sochining rangi, ko‟z qarashlari, barmoq harakatlari va shunga o‟xshash sifatlari bir xil bo‟lgan insonlarni topish mumkin, lekin xarakteri, qobiliyatlari, temperamenti, faoliyat motivasiyasi va boshqalarga aloqador sifatlari majmui bir xil bo‟lgan odamni topib bo‟lmaydi. Ular – individualdir. Demak, psixologiyada har bir insonning individualligini izohlovchi xususiyatlar borki, ularga birinchi navbatda quyidagilar kiradi: Qobiliyatlar – shaxsdagi shunday individual, turg‟un sifatlarki, ular odamning turli xil faoliyatdagi ko‟rsatgichlari, yutuqlarini ta‟minlaydi va qiyinchiliklari sabablarini tushuntirib beradi. Temperament – insonning turli vaziyatlarda narsa, hodisa, holatlar va insonlarning xatti-harakatlariga nisbatan reaksiyasini tushuntirib beruvchi xususiyatlari majmuidir. Xarakter – shaxsning boshqa odamlar yoki insonlar guruhi, o‟z-o‟ziga, vaziyatlar, narsalar va hodisalarga nisbatan munosabatlaridan orttiradigan 155 sifatlarini o‟z ichiga oladi. Irodaviy sifatlar – har birimizning o‟z oldimizga maqsad qo‟yib, unga erishish yo‟lidagi qiyinchiliklarni yengishimizni ta‟minlovchi ma‟lum sifatlarimiz majmuini o‟z ichiga oladi. Emotsiya (hissiyot)lar va motivatsiya esa atrofimizda sodir bo‟layotgan hodisalar, bizni o‟rab turgan odamlar va ularning xatti-harakatlarini ruhan qanday qabul qilib, ularga bildiradigan hissiy munosabatlarimizni bildiruvchi sifatlarimiz bo‟lib, ular ayni vaziyatlardagi real holatlarimizdan va ularning ongimizda aks etishidan kelib chiqadi. Ijtimoiy ustanovka – yuqoridagi barcha xususiyatlar kompleksiga ega insonning turli ijtimoiy vaziyatlardagi faoliyat va harakatlarga ruhan hozirligi va munosabat bildirish uslubidan kelib chiqadigan chuqur ichki holatidir. Biz yuqorida sanab o‟tgan individual psixologik xususiyatlarning ahamiyati katta. Ular bizning jamiyatdagi o‟rnimiz, obro‟-e‟tiborimiz, ishdagi va o‟qishdagi yutuqlarimiz, inson sifatidagi qiyofamizni, kim ekanligimizni, kerak bo‟lsa, o‟zligimizni belgilaydi. Kim bilan qayerda uchrashmaylik, o‟sha insonning bugungi holati, kayfiyati, bizga va biz bildirayotgan fikrlarga munosabati, hamkorlikda ishlash tilak-istaklariga doimo e‟tibor beramiz va bu masala biz uchun muhim bo‟ladi. Xuddi shunday suhbatdosh ham suhbatning boshidanoq, bizni o‟rgana boshlaydi. Chunki agar suhbatdoshlar bir-birlarini bilsalar birgalikdagi faoliyatni samarali tashkil etish va undan foyda olish imkoniyati ko‟proq bo‟ladi. Shuning uchun ham ishda ham, dam olishga otlangan chog‟da ham, qayerda bo‟lsa ham o‟zimizga “qo‟shni” tanlaganda uning inson sifatida qanday ekanligiga qiziqamiz. Agar suhbatdosh yoki sherik bizga tanish bo‟lmasa, uni taniganlardan oldindan so‟rab ham olamiz va bunda aynan uning nimaga qobilligi, fe‟li, ishga, odamlarga munosabatini so‟raymiz va xohlaymizki, u to‟g‟risida “Juda xushfe‟l, dilgir, odamgir...” kabi tasniflarni eshitgimiz keladi. Biror yerga ishga kirayotgan paytda ham rahbar albatta o‟ziga yaqin odamlardan yangi xodimning xarakterini, qobiliyatini va muhim narsalarga munosabatini albatta so‟raydi va shu asosda suhbatga tayyorlanadi. 156 Demak, individual sifatlar bizning ongli hayotimizning ajralmas qismi, idrokimiz, xotiramiz va fikrlarimz yo‟naltirilgan muhim predmet ekan. Chunki aynan ular bizning turli faoliyatlarni amalga oshirish va ishlarni bajarishdagi individual uslubimizga bevosita aloqador. Kimdir juda chaqqon, tez ish qiladi, lekin sifatsiz. Kimdir juda yaxshi qoyilmaqom ish qiladi, lekin juda sekin, kimdir ishga yuzaki qarab, nomiga uni bajarsa, boshqa bir odam unga butun vujudi va e‟tiqodi bilan munosabatda bo‟lib, tinimsiz izlanadi va jamiyat uchun manfaat qidiradi. Shuning uchun ham individuallikning faoliyat va muloqotdagi samarasini inobatga olib, eng muhim individual-psixologik xususiyatlarni alohida o‟rganamiz. Yüklə 1,55 Mb. Dostları ilə paylaş:
|