O`zbekiston respublikasi oliy va o`rta maxsus ta‘lim vazirligi

qorong`ida yo`qoldi (O.). 
SHu bilan birga ravishdosh o`ziga xos sintaktik belgilarga ham ega, ya’ni: 
a) gap tarkibida boshqa so`zlarni boshqarib kela oladi; 
b) tuslanadigan ravishdoshlar tuslovchi olmagan holda hol va –b (-ib) affiksi bilan 
yasalgan ergash gapning kesimi vazifasini bajaradi: Gulnorning egnida kaltagina 
qora (lapis) kamzul yuvila-yuvila yupqalashgan (O.). Ibn Iroq uning 
gapidan zavqlanib kuldi (M.Osim). Kursi ustiga dasturxon yozilib, meva-cheva 
to`la patnis qo`yildi (O.). 
SHuningdek, tuslanadigan ravishdoshlar o`zlariga tobe bo`lgan so`zlar bilan 
sostavli hol sifatida, ravishdosh o`ram tarzida ajratilgan hol vazifasini ham 
bajaradi: Bozor darvozasi yoniga kelishganida bir to`da odamni ko`rib to`xtab 
qolishdi (O`.Hoshimov). Aprel oqshomlaridan birida Farida ikkovlari shahar 
aylanib yurib stadionga kirib qolishdi (O`.Hoshimov). Keng, baland, serhasham 
chodirda oltin shamdonlarni qo`yib, Navoiy yaqin beklari bilan suhbatlashib 
o`tirardi (O.). 
v) tuslanmaydigan ravishdoshlar gapda hol, ajratilgan ikkinchi darajali bo`lak va 
ergash gapning kesimi vazifasini bajarib keladi: Oradan uch oy o`tib hash-pash 
deguncha issiq kunlar etib keldi (S.A.). U oltinsoyliklarni kanal va 
buloq qazigani boshlab ketdi (SH.R.). SHartning nozik va qaltisligi ko`z oldiga 
kelgach, yuragi orqasiga tortib ketdi (H.N.). Asalxon karvon o`tib ketguncha, yo`l 
yoqasida qo`l siltab turdi (H.G`.). 
-gani (-kani, -qani) affiksi bilan yasalgan ravishdosh gapda faqat hol vazifasini 
bajaradi. 
Sifatdosh. Predmetning harakat va holat belgisini bildiradigan, gapda sifatlovchi 
vazifasini bajarishga mos bo`lgan fe’l shakli sifatdosh 
deyiladi: So`zlayotgan kishining o`ziga emas, so`ziga e’tibor qil («Tafakkur 
gulshani»). Ko`chaning ikki chetidagi turli mollar bilan savdo qiluvchi do`konlar 
joylashgan (M.Qoriev) gaplaridagi so`zlayotgan, savdo qiluvchi sifatdoshlari kishi, 
do`konlar otlariga bog`lanib, uning harakat belgisini bildirib, sifatlovchi 
(aniqlovchining bir turi) vazifasini bajargan. 

---

25
Sifatdosh quyidagi affikslar bilan yasaladi: 
1) fe’l o`zak-negiziga –gan (-kan, -qan) affikslarni qo`shish bilan: yuklagan, 
kechikkan, qiziqqan (fe’l negizi k yoki g bilan tugasa, -kan; q yoki g` bilan tugasa, 
-qan tarzida). 
Bu affiks sifatdosh yasashda eng mahsuldor, unumli affiks sanaladi. 
Eski o`zbek adabiy tilida –gan affiksining ekvivalenti –mish, -dik affikslari bilan 
ham yasalgan (bu affikslar hozir ham uchraydi). 
2) fe’lning –a, -y affiksi bilan tugagan ravishdosh negiziga –digan, -yotgan 
affikslarini qo`shish bilan: kelayotgan, o`qiyotgan, boradigan, ishlaydigan kabi; 
3) fe’l o`zak-negiziga –r (-ar) qo`shilishi bilan (unlidan so`ng –r, undoshdan so`ng 
–ar): sanar, ko`kar kabi; 
4) fe’l o`zak-negiziga –vchi (-uvchi) qo`shilishi bilan (unlidan so`ng –vchi, 
undoshdan so`ng –uvchi): boshlovchi, kutuvchi kabi; 
Eski adabiy tilda sifatdoshning bu turi –guchi, -g`uchi shaklida ham ishlatilgan 
aytguchi, kelguchi. Bu shakl hozir ham poeziyada uchraydi: Kulimsirab 
turg`uchi toleing porloq (G`.G`.). 
Bu affiks bilan yasalgan sifatdoshning ot so`z turkumiga ko`chish holati ham 
uchraydi: o`quvchi, to`quvchi, yozuvchi kabi. 
5) fe’l negiziga –ajak qo`shilishi bilan: kelajak, bo`lajak kabi; 
6) fe’l negiziga –gusi, -g`usi qo`shilishi bilan: kelgusi, bo`lg`usi kabi. 
Sifatdosh leksik-semantik jihatdan harakat tushunchasini anglatadi. SHunga ko`ra 
sifatdosh fe’l sanaladi va fe’lga xos bo`lgan grammatik xususiyatlarga egadir, 
ya’ni: 
1) o`timli-o`timsizlik ma’nosini ifodalaydi: o`qigan, yozdirgan - o`timli; qolgan, 
qiziqtirgan - o`timsiz sifatdosh; 
2) bo`lishli-bo`lishsizlik ma’nosini ifodalaydi: o`qigan – bo`lishli, o`qimagan – 
bo`lishsiz; aytar – bo`lishli, aytmas – bo`lishsiz sifatdosh; 
3) nisbat ma’nosini anglatadi: yuvgan - aniq nisbat, yuvingan - o`zlik nisbat, 

---

26
yuvilgan - majhullik nisbat, yuvishgan – birgalik nisbat, yuvdirgan – orttirma 
nisbat; 
4) sifatdoshlar tuslanganda aniqlik maylining biror zamoniga xos bo`lgan fe’lni 
hosil qiladi (sof fe’lga aylanadi) va kesim vazifasini bajaradi: Bu hofiz butun