O„zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsus ta‟lim vazirligi

Rasm 24. 
Xarakter chizgilarining klassifikatsiyasi 
 
Ma‘lumki, 2 yoshdan to 5–6 yoshgacha boshlang‗ich xislatlar bo‗lgan ahloqiy 
sifatlar, atrofdagilarga ishonch, ochiqko‗ngillik va b. poydevori qo‗yiladi, 
Insonlarga, jamiyatga, atrof-muhitga 
nisbatan:

ruxiy-ahloqiy sifatlar (mehribonlik, 
sadoqat, beg‗arazlik, kamtarlik, yо‗l 
qо‗ymaslik, dovyuraklik, haqqoniylik 
vab); 

dilkashlik; 

ochiqkо‗ngillik; 

boshqalarga g‗amxо‗rlik; 

insonparvarlik; 

vatanparvarlik. 
Mehnat, faoliyatga 
nisbatan:

faollik; 

tartiblilik; 

javobgarlik; 

majburiylik; 

mehnatsevarlik; 

ehtiyotkorlik; 
boshqalar. 
Inson о‘ziga nisbatan 

ishonch;

tanqidiy; 

talabchanlik; 

izzat-nafsi; 

boshqalar. 
Xarakter chizgilarining klassifikatsiyasi

---

67 
hamda xarakterning ishga doir xislatlari (mehnatsevarlik, saranjomlik va b) 
rivojlanadi. Bu davrda oilaviy tarbiya va maktabgacha ta‘lim asosiy ahamiyatga 
ega bo‗ladi.
7–15 yoshda boshqalarga xolisona xizmat qilish, insonparvarlik, 
mamlakatiga nisbatan tavsifi bo‗lgan (vatanparvarlik, fuqarolik burchiga 
sadoqat) xislatlari shakllanadi. Buning uchun umumiy va qo‗shimcha bilim
tizimining 
imkoniyatlaridan 
foydalaniladi 
(boshlang‗ich 
sinflarda 
―Atrofimizdagi olam‖, yuqori sinflarda ―Hayot faoliyati xavfsizligi asoslari‖ 
fani, sinfdan tashqari va to‗garaklar ishi, o‗z-o‗zini tarbiyalash va bilim olish, 
kamroq darajada oilaviy tarbiya, hamda tashviqot, madaniyat muassasalari 
tizimi (muzey, teatr, ko‗rgazma zallari va x.k).
O‗smirlik yoshida xavfsiz turidagi shaxsni shakllantirishda zamonaviy 
ommaviy kommunikatsiya vositalari (OKV) va ommaviy axborot vositalari 
(OAV)alohida ahamiyatga ega, bular - radio va televideniye, kompyuter 
tarmog‗i, uyali aloqa vositalari, axborotlarni tasvirlash tizimi (tashqi svetodiod 
ekranlar, ichki plazmali panellar, ―yuguruvchi satrlar‖ ekrani). Hayot faoliyati 
xavfsizligi sohasi ma‘lum tarbiyaviy ta‘sirga va ijtimoiy ahamiyatga ega 
reklama, roliklar, elektron plakatlardan foydalanish orqali oxirigacha yetkiziladi.
Yetuklik davrida ma‘lum darajada insonni kasbiy xarakterining xislatlari 
rivojlanadi, hamda qat‘iyyatlik, maqsadga intilishga qaratilgan qatiyatlik 
sifatlari anglangan xolda mustahkamlanadi. Bu davrda kasbiy ta‘lim (xususan 
umumkasbiy fan hisoblangan ―Hayot faoliyati xavfsizligi‖ doirasida), o‗z-o‗zini 
tarbiyalash va bilim olish, ommaviy axborot vositalari, madaniyat, tashviqot, 
ahloqiy asabiy tayyorgarlik ta‘siri alohida ahamiyatga ega. 

---

68 
Rasm 25. Kasbiy xarakterining xislatlari 
Iroda deb,
inson ichki va tashqi to‗siqlarni yengib o‗tishida o‗zining 
ahloqini va faoliyatini ongli ravishda tartibga solishi tushuniladi.
Iroda turli hayotiy xolatlarda inson odobining xavfsizligini ta‘minlashda 
sezilarli ahamiyatga ega. Bu shaxsning yuqori irodaviy yo‗nalganligi eng avval, 
turli musibatlarni, shu jumladan avariyalar, falokatlar va tabiiy ofatlarni
osonroq kechirishi bilan bog‗liq.
Bundan tashqari tajribalar ko‗rsatishicha, irodali odamlar xavfli va 
favqulotda sharoitlarda yanada samarali faoliyat ko‗rsatishga, o‗ziga va o‗zaro 
yordam ko‗rsatish imkoniga ega bo‗ladilar.
Kuchli 
iroda 
sotsiumning 
havfsizligini, 
atrof-muhitni, 
ekologik 
meyorlarini ta‘minlash bo‗yicha burch tuyg‗usi talab qilgandek yo‗l tutishda 
yanada namoyon bo‗ladi. Va nihoyat, inson turli shakldagi faoliyatni bajarish, 
tashqi va ichki to‗siqlarni yengish orqali maqsadga erishishga intilish, 
qat‘iyatlik, mustaqillik, tashabbuskorlik, sabot, sabr, intizom, matonat kabi 
sifatlarni orttiradi.
Psixologiyadan ma‘lumki, har qanday to‗siqlarni yengish irodaviy deb 
hisoblab bo‗lmaydi. Irodaviy jarayon o‗z harakatlarini, avvalo ularning 
foydalanish qadriyatini anglashni ko‗zlanadi (12-rasm). Bu jarayonda 
shakllanish va xususan insonning bevosita hohishlari emotsional jihatdan burch 
sabablaridan yanada kuchli bo‗lishi natijasida dalillarning kurashini uchinchi 
bosqichi alohida qiziqish uyg‗otadi.
Bu xolatda dalillarning kurashi ham amalga oshib, bunda shunday 
dunyoqarashlar negizi bo‗lgan individuumning eng yuksak maqsadlari va 

---

69 
qadriyatlari hal qiluvchi ta‘sir ko‗rsatadi.
Xavfsizlikni ta‘minlash muammosini qo‗llashga, tabiiy suv havzasining 
oldida xususiy avtomashinasini yuvish xoxlashi va tabiiy muhitni muxofazalash 
orasidagi ichki konflikt, o‗zining yashash joyini yong‗indan muxofazalashga 
sarflandigan mablag‗larni tejash va yong‗inning bo‗lishi mumkin oqibatlarini 
tushunish va b. misol bo‗lishi mumkin.
Irodaviy zo‗riqish individning qarashlari tizimiga bog‘liq bo‗ladi, uning 
ahamiyatligi shundaki, tajriba va faktlarga asoslanmagan qurilma orqali 
maqsadga erishish, o‗zining his-tuyg‗ularini, xoxishlarini boshqarish
qobiliyatini bartaraf qilish zarurdir. Xuddi shu xossalarni hayot faoliyati 
xavfsizligini ta‘minlashda irodani tarbiyalash uchun rivojlantirish zarur.
Bu jarayonni bolalik va o‗smirlik davrida oilaviy tarbiya chog‘ida, 
maktabgacha ta‘lim muassasalarida, maktab va uyda mehnat qilish bilan estetik 
rivojlanish va tarbiyalashni, hamda FM, FVdan muxofazalash, yong‗in 
xavfsizligini ta‘minlash bo‗yicha mashqlar va o‗qishlar jarayonida ahloqiy, 
asabiy tayyorgarlik davrida amalga oshirish zarur.