O‟zbekiston respublikasi oliy va o‟rta maxsus ta‟lim vazirligi

sabri 
sust 
boshqariladi 
juda kuchli 
besabr 
moslashish 
qobiliyati 
oson 
juda oson 
sekinlik bilan 
juda qiyin 
muomalasi 
yuqori 
o‘rtacha 
past 
juda past 
o’zini tutishi 
tajovuzkor 
do‘stona 
bosiq 
qiyinchilikdan 
qochadi 
tanqidga 
munosabati 
asabiy 
bosiq 
befarq 
qabul qilmaydi 
faoliyatga 
munosabati 
qiziqqon, 
berilib 
ishlaydi 
jonli, ko‘p 
gapirib ishlaydi 
betinim 
ishlaydi 
vaziyatga qarab 
turlicha, reaktiv 
yangilikka 
munosabati 
ijobiy 
befarq 
salbiy 
manfaatli 
xavfga 
munosabati 
jangovar, 
tavak- kaliga 
yaxshi 
tayyorgarlikdan 
so‘ng tavakkalsiz 
sovuqqon, 
o‘zidan 
chiqishi qiyin 
xavotirli,o‘zini 
yo‘qotib qo‘yadi 
maqsadga 
intilish 
kuchli, bor 
imkoniyatini 
ishga soladi 
tez etishish, 
to‘siqlarni 
aylanib o‘tish 
qat‘iyat bilan, 
shoshmasdan 
to‘siqlardan 
qochish orqali tez 
yoki sust 
imkoniyatni 
baholashi 
juda ortiqcha 
bir muncha 
real baho 
hisoblay olmaydi 
ta’sirga 
berilish 
past 
biroz mavjud 
kuchsiz 
juda kuchli 
Xarakter 
– shaxsning faoliyat va muomalada tarkib topadigan va namoyon 
bo‘ladigan barqaror individual xususiyati bo‘lib, individ uchun tipik xulq-atvor 
usullarini yuzaga keltiradi. 
Shaxs ba‘zida o‘z xarakteridan afsuslanadi, lekin boshqacha harakatni amalga 
oshirishni uddasidan chiqa olmaydi. Xorijiy psixologlarning tasdiqlashicha, ayrim 
insonlar faoliyatida muvaffaqiyatsizlikka uchrashidan xavfsirab, o‘z yutuqlarini 
qadrlaydilar va yuqori baholaydilar. Muvaffaqiyatsizlik ular uchun fojia emas, 
shuning uchun «tavakkalchilik»ka qo‘l urishda davom etaveradilar. Boshqa 
toifadagi odamlar muvaffaqiyat- sizlikdan cho‘chiydilar, o‘ta ehtiyotkor bo‘ladilar, 
qiyinchilikdan qo‘rqib, engil ishga qo‘l urishni lozim topadilar. Fanda shaxsning 
munosabatlarini aks ettiruvchi xarakterni quyidagi to‘rt tizimga ajratish qabul 
qilingan: 

---

107 
1.
Jamoaga (guruhga) va ba‘zi bir insonlarga nisbatan munosabatni 
ifodalovchi xususiyatlar: yaxshilik, mehribonlik, talabchanlik, takabburlik va 
boshqalar. 
2.
Mehnatga nisbatan munosabatni mujassamlashtiruvchi xususiyatlar: 
mehnatsevarlik, dangasalik, vijdonlilik, mas‘uliyatlilik, mas‘uliyatsizlik kabilar. 
3.
Narsalarga nisbatan munosabatni aks ettiruvchi xususiyat- lar: ozodalik, 
ifloslik, ayash, ayamaslik va hokazo. 
4.
Shaxsning o‘ziga nisbatan munosabatini ifodalovchi xislat- lar: izzat-
nafslilik, shuhratparastlik, mag‘rurlik, takabburlik, dimog‘dorlik, kamtarinlik, 
samimiylik va boshqalar. 
Xarakter va kishining tashqi ko‟rinishi. 
Psixologiya tarixida inson bosh 
suyagining shakliga, yuz tuzilishiga, qaddi-qomatiga (tana tuzilishi va 
hokazolarga) ya‘ni ayrim tashqi alomatlariga qarab kishi xarakterini belgilash 
nazariyalari mavjud bo‘lgan. 
Arastu 
va 
Aflotun 
ham kishi xarakterini tashqi 
ko‘rinishiga qarab aniqlashni taklif qilganlar qatoriga kiradi. Ularning xarakterni 
o‘rganish nazariyasi asosi qanchalik sodda bo‘lsa, shunchalik g‘aroyib faraz yotdi. 
Masalan, kishining tashqi ko‘rinishida qandaydir hayvon bilan o‘xshashlik 
belgisini topish tavsiya qilingan, so‘ngra esa uning xarakteri ana shu hayvonning 
xarakteri bilan aynan bir xil deb qaralgan. Arastuning fikricha, buqaniki singari 
yo‘g‘on burun ish yoqmaslikni bildiradi
15
. 
Qobiliyat shaxs faoliyatini muvaffaqiyatli amalga oshirish sharti hisoblab, 
zarur bilim, ko‘nikma va malakalarni egallash- ning o‘sishida yuzaga chiqadigan 
farqlarda namoyon bo‘ladigan individual-psixologik xususiyatdir. 
Qobiliyat individual-psixologik xususiyat bo‟lib, bir odamning boshqa bir 
odamdan farq qiladigan belgilari sifatida ta‟riflanadi
. 
Qobiliyat umumiy va maxsus turga bo‘linadi. 
Shaxsning umumiy qobiliyati yoki umumiy fazilati muayyan psixologik 
ko‘rinishlarga ega bo‘lib, ularni tadqiq qilishga psixo- loglar allaqachon kirishgan. 
15
Umumiy
psixologiya
G’
A
.
V
. 
Petrovskiy
tahriri
ostida
. – 
T
., 1992. – 
B
. 467. 

---

108 
Shaxsning aniq faoliyat sharoitida qobiliyat sifatida namoyon bo‘ladigan umumiy 
fazilatlari jumlasiga odamlarning uch tipdan bittasiga mansubligini ko‘rsatadigan 
individual-psixologik fazilat kiradi. 
Iste‟dod, uning tuzilishi va paydo bo‟lishi. 
Qobiliyat taraqqiyotining yuksak 
bosqichi iste‘dod deb ataladi. Psixologik adabiyotlarda unga turlicha ta‘rif 
berilishiga qaramay, uning asosiy belgilar ta‘kidlab o‘tiladi. Chunonchi, shaxsga 
qandaydir murakkab mehnat faoliyatini muvaffaqiyatli, mustaqil va original tarzda 
bajarish imkonini beradigan qobiliyatlar maj- muasi 
iste‟dod 
deyiladi. 
Muxandis xodimlari faoliyatida qobiliyat asosiy o‘rinni egallaydi. Chunki har 
bir xodimning mehnatga loyiq yoki loyiq emasligi ham uning qobiliyatini 
aniqlashdan boshlanadi.