O„zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsus ta‟lim vazirligi
Yüklə 0,61 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
ASOSIY QISM:
Kichik guruxlardagi dinamik jarayonlar, ma‘lumki guruxga tuplangan kishilar urtasida doimiy mulokat va munosabatlar mavjud buladiki, ulardan mazmuni va yunalishiga kura, uziga xos sotsial psixologik muxit shakllandi. Bu muxit guruxdan tarakkiyotini xam, uning turli jarayonlarini xam belgilaydi. Guruxning dinamik jarayonlari deganda avvalo undan shakillanma jarayoni, liderlar va guruxda turli karorlarni xosil kilish jarayoni guruxdan xar bir shaxsga ta‘siri kabilar tushuniladi. Gurux jamiyat extiyojlari va ijtimoiy talablar asosida paydo buladi. Psixologik tomoni xar bir normal insonga mulokatga bulgan extiyoj xamda turli xayot vazifalarida uzining ijtimoiy ximoyada sezish extiyoji borki, bu narsa turli kichik jamoalarda ularni bilimini takozo etadi. Tashki konformizm-individ gurux fikriga nomigagina kushiladi, aslida gurux ruxan karshi turadi. Ichki konformizm-individ gurux fikriga tulik kushiladi. Ana shunday vaziyatlarda gurux va individ orasida ziddiyat paydo bulmaydi. Negativizm-xar kanday vaziyatda individning gurux fikriga karshi turishi uzicha mustakil fikr va mavkeini namoyon kilishidir. Agar aralish guruxlarda uzaro munosabatlar nisbatan bevosita bulsa, jamoada esa guruxiy jarayonlar bevosita ruy beradi va darajalar ierarxiyasini xosil kiladi.
Xar bir shaxs uz faoliyatini turli guruxlar sharoitida yoki turli guruxlar ta‘sirida amalga oshiriladi. Chunki jamiyatdan chetda kolgan yoki insonlar guruxiga umuman kushilmaydigan individning uzi yuk, kishi jamiyatda yashar ekan u doimo turli insonlar bilan mulokatda uzaro ta‘sirda buladi. Bu mulokat jarayonlari esa, doimo kishilar guruxida buladi. Shuning uchun xam guruxlar muammosi, uni urganish va guruxlarning shakllanishiga oid ilmiy xulosalar chikarish ijtimoiy psixologiyaning asosiy mavzularidan va muammolaridan biridir.
Psixologiya ma‘noda gurux-bu belgilar, umumiy faoliyat, mulokat xamda maksad asosida birlashgan kishilar uyushmasidir. Demak, odamlar guruxi tashkil topishi uchun albatta kandaydir umumiy maksad yoki tilaklar, umumiy belgilar bulishi shart. Guruxni aloxida shaxslar tashkil kiladi, lekin xar bir gurux psixologiyasi uni tashkil etuvchi aloxida shaxslar psixologiyasidan fark kiladi va uziga xos konuniyatlarga buysinadi.
Guruxlarning turlari kup. Shuning uchun xam ularni turli psixolog olimlar turlich klassifikatsiya kiladilar. Andreyeva xar kanday kishilar guruxini avvalo shartli va real guruxlarga buladi. Real guruxlar anik tadkikot maksadlarda tuplangan laboratoriya tipidagi xamda tabiiy guruxlarga bulinadi. Konkret faoliyat va odamlarning tabiiy extiyojlari asosida tashkil topadigan bunday guruxlarning uzi kishilarning soniga karab katta-kichik guruxlarga bulinadi. Katta guruxlar uni tashkil etuvchilarning maksadlari fazoviy joylashishlari psixologik xususiyatlariga karab uyushgan va uyushmagan turlarga bulinadi. Kichik guruxlar esa uz navbatida endi shakllanayotgan diffuz xamda tarakkiyotning yuksak pogonasiga kutarila oladigan jamoa turlariga bulinadi.
Katta guruxlar kishilarning shunday birlashmalarini, undagi odamlar soni kupchilikni tashkil etib, ma‘lum sinfiy, ilmiy, irkiy, kasbiy belgilar ularning shu guruxga mansubligini ta‘minlaydi. Bu xildagi katta guruxlarga korxonaning mexnat jamoasi yoki ukituvchi jamoalarini kiritish mumkin. Katta guruxni tashkil etuvchilar soni kup sonli bulganligi va ular xulk-atvorini belgilovchi xususiyatlarning uziga xosligi tufayli ijtimoiy psixologiyada olimlar kupincha kichik guruxlarda ish olib borishni afzal kuradilar. Lekin katta guruxdagi kishilar uyushmasining psixologiyasini bilish juda katta tarbiyaviy va siyosiy mafkuraviy axamiyatga ega.
Ijtimoiy psixologiyada katta guruxlar ichida etnik guruxlar psixologiyasi, ya‘ni etnopsixologiya buyicha kuprok tadkikotlar utkazilgan. Shuning uchun xam katta guruxlar ichida milliy guruxlarga kuprok e‘tibor berildi. Buning boisi shuki, Uzbekistonda bu soxada ayrim tadkikotlarning utkazilganligi, lekin ular kup xollarda milliy psixologiya darajasiga olib chikilmaganligidadir.
Savol: Milliy psixologiya nima va uni kanday kilib urganish mumkin? Bu xozirda ya‘ni mustakil Uzbekiston sharoitida. Kupgina tadkikotchilarni kiziktirayotgan masaladir. Chunki davr etnopsixologiyadan shunday ma‘lumotlar kutmokdaki, u fakatgina milliy ongga tallukli bulgan xozirgi va utmishdagi xolatni emas, balki millatning ertangi kunini, uning ongi kaysi tomonga uzgarishni, millatlararo sodir bulayotgan jarayonlarni bilish lozim.
Etnopsixologiya-bu psixologiyaning shunday tarmogiki, u ayrim millatlar psixologiyasidan tashkari, turli xalklar psixologiyasini, kichik milliy guruxlarni xam urganadi. Bu boradagi birinchi ilmiy tadkikotlarni V.Vundt boshlab bergan edi. Uning fikricha, etnik guruxlar psixologiyasini urganish uchun ularning tilini odatlarini va ana shu xalklarda keng tarkalgan afsonalarni urganish kerak. Bundan keyingi davrda utkazilgan tadkikotlardan biri bizning ulkamizda utkazilgan bulib, uni utkazishdan maksad L.S.Vigotskiyning madaniy-tarixiy yondashuv goyasini tekshirish edi. Tadkikot asosan uz-uzini analiz kilish metodi yordamida utkazilgan bulib, ayollarga turli savollar orkali uz shaxsiga xos xususiyatlarni, uzidagi yetakchi sifatlarni aniklash va ba‘zi psixologik xolatlarga baxo berish topshirigi berildi. Javoblarning sifati tulikligi ayollarning bilim saviyasiga va ijtimoiyalokalar tizimida tutgan urniga boglik bulib chikdi.
Rus tadkikotchisi G.U.Ksosvaning yozishicha bu yerda turt guruxli metodlarni kursatish mumkin..
1. shkalani ulchov metodlari. 2. kuzatish va surok metodlari.
4. shaxsning aloxida sifatlarni aniklashga karatilgan testlar. Masalan, K.Deyker va N.Freydlarning milliy xarakter xususiyatlarini urganishga karatilgan testlari. Ular asosan shaxsning ta‘sirchanligi va xissiy reaksiyalarini urganadi. Bundan tashkari, shu gurux testlarga aloxida intellektni tekshiruvchi, ma‘naviy dunyokarashini urganish, adolat xissini aniklash, badiiy did testlari kiradi.
Kichik guruxlar muammosi ijtimoiy psixologiyada eng yaxshi ishlagan va kuplab ilmiy tadkikot utkazilgan ob‘ektlardandir. Bu an‘ana amerikada asrimiz boshida utkazilgan va kuplab eksperimental tadkikotlardan boshlangan bulib, ularda olimlar oldiga kuyilgan asosiy muammo shu ediki, individ yakka xolda yaxshi ishlaydimi yoki guruxda yaxshirok samara beradimi, boshka odamlarning yonida bulishi uning faoliyatiga kanday ta‘sir kursatadi olingan ma‘lumotlar shuni kursatadiki, boshkalar bilan xamkorlikda bulgan individ faoliyatining tezligi oshadi, lekin xarakatlar sifati ancha pasayishi aniklandi.
Bunday ma‘lumotlar amerikalik N.Triplett, nemis olimi A.Mayyor, V.Myode, rus olimi V.M.Bekterevlarning tadkikotlarida kayd etiladi.
Birinchidan, kichik guruxlarning xajmi, uni tashkil etuvchi shaxslar soni xususida shunday fikrga kelindiki kichik gurux «diada» 2 kishidan tortib, to maktab sharoitida 30- 40 kishigacha deb kabul kilindi 2 kishilik gurux deyilganda, avvalo oila-yangi shakllangan oila kuprok nazarda tutiladi.
Ikkinchi, guruxning ulchami kanchalik katta bulsa, uning aloxida olingan shaxslar uchun kadrsizlanib borish xavfi kuchayadi, ya‘ni shaxsning kupchilikdan iborat guruxdan uzini tortish va uning normalarini buzishga moyilligi ortib boradi.
Uchinchidan, guruxning xajmi kichiklashib borgan sari shaxslararo uzaro munosabatlar taranglashib boradi. Chunki
shaxslarning bir-birlari oldida ma‘suliyatlarning oshishi yakindan bilishlari ularning urtasidagi alokalarda doimo aniklik bulishini talab kiladi.
Turtinchidan, agar gurux a‘zolarining soni tok bulsa ular urtasidagi uzaro munosabatlar juft bulgan xoldagina ancha yaxshi buladi. Shundan bulsa kerak boshkaruv psixologiyasida odamlarni biron nimaga saylashda va umuman rasmiy tanlovlarda guruxdagi odamlar soni tok olinadi.
Beshinchidan, shaxsning gurux tayzikiga berilishi va buysinishi xam gurux a‘zolarini soniga boglik. Gurux soni 4-5 kishi bulguncha uning ta‘siri kuchaya boradi. Lekin undan ortib ketgan ta‘sirchanlik kamayib boradi.
Kichik guruxlar xamisha boglangan umumiylik bulib unga kiruvchi shaxslarning uzaro birgalikdagi real xarakati va ular urtasidagi real uzaro munosabatlar bilan boglangandir. Kichik guruxlar rasmiy va norasmiy turlarga bulinadi. Bunday bulinishni amerikalik olim E.Meyo taklif etgan edi. Rasmiy guruxga misol kilib xar kanday birgalikdagi faoliyat maksadlari asosida shakllangan jamoalarni ishlab chikarish brigadasi, talabalar guruxi, sinf ukuvchilari, pedagogik jamoa va boshkalarni kiritish mumkin. Demak rasmiy guruxlar yuridik jixatdan kayd etilgan xukuk va burchlarga normativ asosida urnatilgan tuzilishga saylab kuyilgan raxbarlikga ega buladi. Norasmiy guruxlar asosan stixiyali tarzida anik maksadsiz tarkib topadi kupincha norasmiy gurux rasmiy gurux tarkibida tashkil topadi va ularni boshkarish oldindan belgilangan bulmay odamlar ichidan u yoki bu shaxsiy sifatlari tufayli ajralib chikkan a‘zolar norasmiy raxbarlik rolini bajarishlari mumkin.
Bundan tashkari ijtimoiy psixologiyada referent gurux tushunchasi xam bor. Bu tushunchani fanga birinchi marta amerikalik tadkikotchi G.Xaymen tomonidan 1942 yil kiritilgan edi.U uz tadkikotlarida shuni isbot kildiki ma‘lum bulishicha gurux a‘zolari uchun shu gurux ichida shunday shaxslar guruxi mavjud bulib u uz xarakatlari va fikrlari yunalishlarida usha gurux a‘zolariga ergashish ularni tankidsiz kabul kilishga moyil bulishadi. Shunday shaxslar guruxi referent gurux nomini olgan. Ma‘lumki guruxda tuplangan kishilar urtasida doimiy mulokat va munosabatlar mavjud buladiki, ularni mazmuni va yunalishiga kura uziga xos ijtimoiy psixologik muxit shakllanadi. Gurux jamiyat extiyojlari va ijtimoiy talablar asosida paydo buladi. Masalan sinf jamoasi doimo bolalarning tugilishini rivojlanishi va ularning maktablarda ta‘lim olishlari kerakligi uchun paydo buladi. Bu masalaning ijtimoiy tomoni. Psixologik tomoni esa, u odamlarning nima uchun jamoalarda ishlashi odamlar ichida bulishi bilan boglik xar bir normal insonda mulokatda bulgan extiyoj xamda turli xayotiy vaziyatlarda uzini ijtimoiy ximoyada sezish extiyoji borki bu narsa turli kichik jamoalarda ularni bulishini takozo etadi. Gurux uz a‘zolariga ma‘lum tarzda ta‘sir kursatadi. Bu xodisa psixologiyada konformizm deb ataladi. Gurux fikriga xarakatiga kushilish turli shakllarda bulishi mumkin.
1. Tashki konformlilik-individ gurux fikriga nomigagina kushiladi aslida ruxan u guruxga karshi turadi. 2.
Ichki konformlilik individ gurux fikriga tula kushiladi va ruxan kabul kiladi. Negativizm bu individning xar kanday sharoitda xam gurux fikriga karshi turishi uziga mustakil fikr mavkeyini namoyon kilishidir. Guruxdagi yana bir jarayon bu guruxning uyushkokligi muammosidir. Gurux a‘zolarining bir-birlarini yaxshi bilishlari dunyokarashlari xayotiy
prinsiplari, kadriyatlarini yaxshi tasavvur kilishlari uyushkokligining birinchi omilidir. Asosiy omil bu usha guruxni birlashtirib turgan fpaoliyat maksadlarini uning yunalishi va mazmunini bilishdagi goyaviy birlikdir. Shartli gurux odamlarning ayrim belgilari (yoshi, kasbi)ga karab guruxga birlashuvi. Jamoa-maksadlari jamiyat maksadlariga mos keladigan umumiy faoliyat bilan birlashgan odamlar guruxi. Jamoaning negizi umumiy fikr maksad va ishlab chikarishga ta‘lukli karorlarni shakllantiruvchi jamoa a‘zolari. Guruxning xar bir a‘zosi uzining ishchanlik va shaxsiy fazilatlariga, uz statusiga, ya‘ni uning guruxda tutgan urni xukuklari burchlariga gurux tomonidan tan olinishi mumkin bulgan fazilatlari xizmatlari yoki gurux tomonidan tan olinmasligi mumkin bulgan nufuziga binoan shaxslararo munosabat sistemasida muayyan mavkeyga ega buladi. Ukuvchilar. . . . . 1. Sportchi-dong taratgan mashxur e‘tiborli. 2. A‘lochi-jamoatchi. 3. Xazilkash, dilkash, kuldirishga usta. 4. Jiddiy, samimiy, suxbatdosh. 5. Ishonchli, uziga ishonadigandek ishonish. 6. Umuman xech narsani ishonib bulmaydi. Bu xol sinfda guruxning yetarli rang-barang tabakalanishiga olib keladi. A‘lochilar,ulgurmovchilar Sinfda guruxlar: Lapashanglar
Psixologiyada gurux ichidagi tabakalanishining ikkita asosiy sistemasi- sotsiometriya va referentometriya afzal kurish va tanlashlar mavjud. Shaxslararo tanlash sotsiometriya ya‘ni yaxshi ukuvchi bulishi mumkin lekin urtoklariga yokmasligi sinfdagi eng intizomsizlar safida bulib va kupchilik uchun aziz bulishi mumkin. Amerikalik psixolog J.Morenno guruxlarda shaxslararo afzal kurishlarni aniklash usulini va xissiy afzal kurishlarni kayd kilish texnikasini taklif kilgan. Sotsiometriya yordamida shaxslararo birgalikdagi xarakat jarayonida gurux a‘zolarida nomayon buladigan afzal kurishning befarklik yoki xush kurmaslikning mikdoriy me‘yorini aniklash mumkin. Tanlashda individual afzallikning asosi. 1. Shaxsiy fazilatning kaysi birini afzal ekanligini aniklang. 2. Shaxsiy fazilatlarning xar birini nisbiy salmogini aniklash. 3. Shaxsiy ta‘riflar guruxni belgilash imkonini beradi. Sababiy moxiyatni ta‘minlash chogida shaxsning extiyojlaridan kaysi birining ustun ekanligi xakida xulosa chikariladi. Sherik tanlashning sababiy moxiyati: gurux shakllanishining dastlabki boskichida; muljal shaxsning dilkashligiga, tashkaridan karaganda yokimliligi, kiyimning xushbichimliligi.
Sub‘ekt uziga va boshka odamlarga baxo berishda mezon bulib xizmat kiladigan fikrlari va baxolarini uzlashtirish uchun individ tomonidan tanlanadigan odamlar munosabatining referent doirasi yoki referent gurux deb ataladi. Individ uzini kurshab turgan dunyoni fakat urtoklarini, kadriyatli muljallari (e‘tikodlari, nuktai nazarlari, uy fikrlari) orkali idrok etish imkoniyatiga ega bulib kolmasdan balki shu tufayli tevarak atrofga nisbatan uz munosabatini bilish uzini yaxshirok tushunib yetish va baxolash imkoniyatiga ega buladi. Referentlarning afzal kurish faktini aniklashda metodik usul referentometriya kullaniladi. Bu tezkor va kulay bulib statuslarning tuzilishi (guruxda kimning kanakaligi) xakida xamjixatning borligi yoki yukligi xakida ma‘lumot beriladi.
Peshkadamlar. Shaxslararo munosabatlar umumiy maksadlarga buysintirilgan bulib bu jamoaga yordam buladi jipslashadi yoki ontogenestik munosabatga kirishadigan peshkadamlar-sinf jamoasini tarkok xolatga keltirib kuyadi. Pedagog yukoridagi jarayonlarni xolatlarni tushunib yetsa jamoani birlashtira oladi.
|