O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta'lim vazirligi
Yüklə 0,78 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
1 O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O‘RTA MAXSUS TA'LIM VAZIRLIGI AJINIYOZ NOMIDAGI NUKUS DAVLAT PEDAGOGIKA INSTITUTI Tarix fakulteti: «Milliy g‘oya, ma'naviyat asoslari va huquq ta'limi» bakalavr ta'lim yo‘nalishi 3 B kurs talabasi Normamatov Sherzodning “Huquqiy madaniyat va huquqiy tarbiya” fanidan KURS ISHI Mavzu: Huquqiy tarbiya vositalari Bajargan: Normamatov Sh Ilmiy rahbar: B.Arzieva NUKUS-2021 2 MUNDARIJA: KIRISH. I BOB. Huquqiy ta'lim-tarbiya mazmuni 1.1. Huquqiy ta'lim-tarbiya tushunchasi va uning tarixi 1.2. Mustaqillik yillarida huquqiy ta'lim-tarbiyaga e'tibor II BOB. Huquqiy tarbiya vositalari va metodlari 2.1. Huquqiy ta'limning mavjud holati 2.2. Huquqiy tarbiya vositalari va metodlari XULOSA ADABIYOTLAR RO‘YXATI 3 KIRISH Mavzuning dolzarbligi. Mamlakatimiz istiqlolga erishgandan so'ng o'tgan yillar davomida iqtisodiyot, siyosat, madaniyat va marifat sohalarida tarixiy ahamiyatga ega bo'lgan tub o'zgarishlar amalga oshirildi va muvaffaqiyatli amalga oshirilmoqda. Bugungi kunda, demokratik huquqiy davlat, adolatli fuqarolik jamiyatini barpo etishda milliy o'zlikni anglash va qadriyatlarimizni tiklashda, fuqarolar ongida, ularning huquqiy - axloqiy tarbiyasida tub o'zgarishlarni talab etadigan huquqiy tarbiya jamiyat taraqqiyotining muhim bir bo'lagini tashkil etadi. Sobiq Sovet davrida fuqarolar qanchalik huquqiy besavod, huquqiy axloqiy tarbiyasiz bo'lsa, hokimiyat uchun ijobiy sharoitlar yaratilar edi. Chunki o'z haq - huquqini, o'zligini, qadriyatlarini bilmagan xalqni boshqarish shunchalik oson bo'lar edi. Mustaqilligimiz sharofati bilan o'z erkimizni qo'lga kiritdik. Erkin fuqarolik jamiyatini barpo etishni maqsad qilib qo'ygan yurtboshimiz I.A.Karimov mamlakatda huquqiy tarbiyani takomillashtirish borasida demokratik islohotlarning asoschisidir. 1- Prezidentimizning 1997-yil 25-iyunda «Huquqiy tarbiyani yaxshilish, aholining huquqiy madaniyatini yuksaltirish, huquqshunos kadrlar tayyorlash tizimini takomillashtirish, jamoatchilik fikrini o'rganish ishini yaxshilash haqida»gi farmoniga ko'ra, bu boradagi olib borilayotgan ishlar davlat siyosatining asosiy yo'nalishlaridan biri etib belgilandi. Bundan tashqari, 1997-yil 29-avgustda qabul qilingan «Jamiyatda huquqiy madaniyatni yuksaltirish» milliy dasturida ham huquqiy tarbiya va uni takomillashtirish masalalariga katta e'tibor berilgan. 4 Demokratik tamoyillarga asoslangan davlatni barpo etishda, albbatta milliy qadriyatlarga va insonparvarlik prinsiplariga tayanamiz. Buning uchun jamiyat a'zolariga, shu jumladan o'sib kelayotgan yosh kelajak avlodlarda huquqiy tarbiyani shakllantirish zarurdir. Vaholanki, mustaqilligimizga hamda berilgan imkoniyatlarga mos turda aholining huquqiy tarbiyasi bugungi kun talablariga javob bermayapti. Tanlangan mavzuning dolzarbligi quyidagicha belgilanadi: - jamiyat va davlat taraqqiyotining hozirgi holati huquqiy munosabatlar ishtirokchilarining huquqiy tarbiyasi va huquqiy bilimlarini har tomonlama oshirishni talab etmoqda. Shu talabdan kelib chiqqan holda, huquqiy tarbiya tizimini shakllantirish va uni takomillashtirish masalalarini ilmiy tadqiq etish zarur. Ishning maqsad va vazifalari: 1. Huquqiy ta'lim-tarbiya tushunchasi va uning tarixini o'rganish; 2. Mustaqillik yillarida huquqiy ta'lim-tarbiyaga e'tiborni aniqlashtirish; 3. Huquqiy ta'limning mavjud holatini o'rganib, tahlil qilish; 4. Huquqiy ta'lim samaradorligini oshirishda innovatsion metodlardan foydalanish yo'llarini yoritib berishdan iborat. Kurs ishning maqsadi: O'zbekistonda huquqiy ta'lim - tarbiya va va uning yo'llari, usul va qurollari masalalarini nazariya va amaliyot bilan birgalikda, huquqiy tarbiya tarkibida huquqiy ong, huquqiy ta'lim va boshqa omillarning ta'sirini aniqlash, hamda kelajak avlodning huquqiy tarbiyasini ta'minlovchi samarali yo'l va fikrlarni ko'rib chiqib, bu tarbiyaning mohiyati va o'ziga xos tomonlari, jarayonlarini o'rganishdan iborat. Kurs ishi kirish, ikki bob, to'rt paragraf, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar tizimidan iborat. 5 1 BOB. Huquqiy ta'lim-tarbiya mazmuni 1.1. Huquqiy ta'lim-tarbiya tushunchasi va uning tarixi Bugungi kunda huquqiy demokratik davlat haqida ko'p gapirilyapti. Bunday davlatning fuqarolari esa huquqiy madaniyatli bo'lmog'i uchun huquqiy tarbiyaga ega bo'lishlari lozim. Huquqiy tarbiyasiz fuqarolar jamiyat taraqqiyotini orqaga tortadi. Shuning uchun jamiyatimizda har bir shaxs huquqiy madaniyatli bo'lishi shart. Ta'lim orqali yosh avlodga insoniyat tajribasi orqali to'plangan bilimlar beriladi, zaruriy ko'nikma va malakalar hamda e'tiqodlar shallantiriladi. Huquqiy ta'lim - hayotiy-amaliy faoliyatda qo‘llaniladigan va egallanishi zarur bo‘lgan huquqiy ma'lumot va ko‘nikmalarni shakllantirishga qaratilgan, tizimli, rejali va muayyan maqsadga yo‘naltirilgan nazariy va amaliy faoliyat jarayoni. Ta'limning barcha turlari kabi, huquqiy ta'limning ham o'ziga xos xususiyatlari mavjud. B.Ziyomuhammedov va SH.Abdullaeva huquqiy ta'lim- tarbiyani shunday ta'riflaydilar: “Huquqiy ta'lim-tarbiya insonda huquqiy bilimlarni oshirish, qonunlarni yaxshi o'zlashtirib, ularga to'liq rioya etish ko'nikmasini hosil qilishdir”. Darhaqiqat, huquqiy ta'lim huquqiy bilimlarni o'zlashtirishni, amaliy ko'nikmalar va malakalar shakllanishini nazarda tutadi. Bu esa yoshlarning huquqiy jihatdan har tomonlama barkamol inson bo'lib yetishishlari uchun zamin tayyorlaydi. Huquqiy ta'lim nafaqat bilim berish, balki huquqbuzarliklarning oldini olish, intizomni mustahkamlash, huquqiy ong va huquqiy madaniyatni yuksaltirish kabi vazifalarni ham o'z oldiga maqsad qilib qo'yadi. Huquqiy ta'lim o'qituvchi va o'quvchilarning birgalikdagi faoliyati bo'lib, u ikki tomonlama xarakterga ega, ya'ni unda ikki tomon o'qituvchi va o'quvchi faol ishtirok etadi. O'qituvchi aniq maqsadni ko'zlab, reja va dastur asosida bilim, ko'nikma va malakalarni singdiradi, o'quvchi esa uni faol o'zlashtirib oladi. Bildirish, bilish murakkab, qiyin, ziddiyatli jarayondir. Bu jarayonda inson 6 psixikasiga tegishli sezgi, idrok, tasavvur va tafakkur kabi jarayonlar faol ishtirok etadi va muhim rol o'ynaydi. Huquqiy tarbiya, umumiy tarbiyaning tarkibiy qismidir. Huquqiy tarbiya - bu shaxsga nisbatan huquqiy - axloqiy ongni, axloqiy va huquqiy ko'rsatmalarni, qonunga itoatkorlik xulq atvori ko'nikmalari va odatlarini shakllantiruvchi, jamiyat taraqqiyotining maenaviy vositalarini ta'minlovchi o'zaro bog'langan, uyushgan, bir tuzim, aniq maqsadni ko'zlagan holdagi tasir ko'rsatilishidir. Huquqiy ong, huquqiy tarbiya va huquqiy madaniyat sohasida ilmiy faoliyatni o'rganish tadqiqotchilar uchun an'anaviy tusga aylandi. Ya'ni, huquqiy tarbiya masalasi ko'pgina olimlar ilmiy tadqiqot ishlarining ob'ekti sifatida xizmat qilgan va xizmat qilmoqda. Haqiqatda ham ayni vaqtda ushbu masala mamlakatimizning rivojlanishidagi asosiy dolzarb muammolardan biri bo'lib qoldi. «Tarbiya» atamasi kundalik hayotda insoniyat muomalasida ko'p marotaba takrorlanadigan ijtimoiy kategoriyadir. Jamiyatdagi barcha tarbiyalarning yagona tizimini ijtimoiy tarbiya o'zida mujassam etadi va u s iyosiy tarbiya, madaniy tarbiya, ma'naviy tarbiya, ekologik tarbiya, estetik tarbiya, shuningdek , huquqiy tarbiya va boshqa tarbiya turlarini o'z ichiga oladi. Ijtimoiy tarbiya tizimida tarbiyaning boshqa turlari singari huquqiy tarbiya alohida ahamiyat kasb etadi. Huquqiy tarbiya ijtimoiy tarbiyaning axloqiy, estetik, ma'naviy va boshqa shu kabi turlari negizida shakllanadi va rivoj topadi. Ya'ni, huquqiy tarbiya ijtimoiy tarbiyaning barcha turlari bilan chambarchas bog'liq bo'ladi. Jumladan, yuksak rivojlangan huquqiy davlat va adolatli fuqarolik jamiyati qurishni o'z oldiga asosiy maqsad qilib qo'ygan har bir davlatning asriy orzusi o'z aholisining huquqiy ongi va huquqiy madaniyati darajasini yuksaltirishdir. Har qanday davlatning ijtimoiy rivojlanishi o'sha davlat fuqarolarining huquqiy madaniyati bilan bog'liq bo'ladi. Zero, yuksak darajada rivojlangan huquqiy ong va huquqiy madaniyat huquqiy davlat va fuqarolik jamiyatining ajralmas belgisidir. Yuksak darajadagi huquqiy ong va huquqiy 7 madaniyat esa huquqiy tarbiyaning mahsuli. Aholining huquqiy ongi va madaniyatini shakllantirishda huquqiy tarbiya asosiy o'rinni egallaydi. Shaxs huquqiy ongi eng avvalo huquqiy tarbiya ta'sirida shakllanadi. Huquqiy tarbiya batartiblilik va intizom darajasining oshishiga, burch hissining mustahkamlanishiga va shaxs huquqiy madaniyatining yuksalishiga yordam beradi. Huquqiy tarbiya - murakkab va ko'p qirrali hodisadir, ya'ni uni bir ma'noli qilib ta'riflab bo'lmaydi. Huquqiy tarbiyaning ta'rifi bu jarayonning qaysi tomonini, jumladan, umum-ijtimoiy jihatini, huquqning ijtimoiy amal qilish tizimi sifatida yoki davlatning ijtimoiy boshqarish, huquqbuzarlikning oldini olish elementi sifatidagi vazifasi va shu kabilarni tadqiq qilishimizga bog'liq bo'ladi. Huquqiy tarbiya deganda shaxsning ongiga tashkiliy suratda va aniq maqsadni ko'zlab ta'sir ko'rsatishning maxsus yuridik turi tushuniladi. «Huquqiy tarbiya» kategoriyasi olimlar tomonidan turlicha talqin qilingan va izohlar berilgan. «Huquqiy tarbiya - shaxslar va ijtimoiy guruhlarning huquqiy ongiga ko'rsatiladigan, aniq maqsadga yo'naltirilgan, rejalashtirilgan va maxsus huquqiy tarbiya usullari vositasida amalga oshiriladigan pedagogik ta'sir jarayonidir» 1 . Davlat va huquq nazariyasi bo'yicha darsliklarda huquqiy tarbiyaga keng ta'rif berish uchraydi, ya'ni « huquqiy tarbiya - fuqarolarning ongi va ruhiyatiga ta'sir qilishga qaratilgan, huquqiy tarbiya shakllari, vositalari va uslublaridan foydalanib, fuqarolar ongida chuqur va barqaror huquqiy bilimlar, e'tiqodlar, ehtiyojlar, qadriyatlar, qonunga mos fe'l-atvor, odatlarni shakllantirish jarayonidir» 2 . Fikrimizcha, huquqiy tarbiya fuqarolarga huquqiy bilimni singdiruvchi muhim ijtimoiy vositadir. Tarbiyani keng va tor ma'noda tushunish mumkin. 1 СаиДов А.Х., ТаДжиханов У.Т. Давлат ва хукук назарияси. 2 - жилд. - Т., 2001. - 187-б. 2 Уша ерда. 188 - б. 8 Yuqorida huquqiy tarbiyaga berilgan izohlarni tahlil qilgan holda, fikrimizcha, huquqiy tarbiya - davlat organlari, nodavlat organlari, mansabdor shaxslar va alohida shaxslar guruhining aholining huquqiy ongi va madaniyatini yuksaltirishga qaratilgan maxsus faoliyati hisoblanadi. Tarbiya jarayonlarining yo'nalishlarini farqlashda qo'llaniladigan muhim mezonlardan biri - ong shakllarining turlicha ekanligi. Chunki, alohida olingan tarbiya jarayonlarining har qaysisi, inson ongining hamma tomonlarini emas, faqat uning ayrim ko'rinishlarini kamrab oladi. Masalan, siyosiy tarbiya - siyosiy ongni; ma'naviy tarbiya - ma'naviy ongni; estetik tarbiya - estetik ongni qamrab oladi va hokazo. Huquqiy tarbiya, ongning o'ziga xos shakli bo'lgan, huquqiy ong bilan bog'liq. Huquqiy tarbiya ikki xil vazifani bajaradi. Birinchisi - tarbiyalanuvchilarga ma'lum miqdordagi huquqiy bilimlar, ko'nikmalar va malakaning berilishi. Ikkinchisi - tarbiyalanuvchilarda huquqiy g'oyalar, hissiyotlar, e'tiqodni shakllantirish . Shu vazifalardan kelib chiqib huquqiy tarbiyada fuqarolarning huquqiy ongini shakllantirish quyidagicha kechadi: birinchidan, asosiy huquqiy qoidalar tizimini bilish, ularning mazmuni va mohiyatini to'g'ri tushunish; ikkinchidan, huquq, qonunlar, qonuniylik va huquqiy tartibotni chuqur hurmat qilish; uchinchidan, huquqiy bilimlarni amalda mustaqil qo'llay olish; to'rtinchidan , o'z odatlarini olingan huquqiy bilimlar bilan moslashtirish; beshinchidan, huquqiy normalarning har qanday buzishlariga nisbatan qat'iy murosasizlik ko'nikmasini hosil qilish. Huquqiy tarbiya jarayoni odamlar orasida muayyan munosabatlar orqali amalga oshadi. Shu bois huquq bilan tartibga solinadigan ijtimoiy munosabatlar huquqiy tarbiya doirasiga kiradi. Unda tarbiyalanuvchilar (shaxslar, ijtimoiy guruhlar) huquqiy ongining shakllanishi ro'y beradi. Huquqiy 9 tarbiya jarayonida kishilarning muayyan huquqiy bilim darajasiga ega bo'lishiga erishish maqsad qilib qo'yiladi. Ularning shaxsiy e'tiqodidan kelib chiqadigan qonunga, huquqqa bo'lgan hurmatni shakllantirish huquqiy tarbiyaning o'zagini tashkil etadi. Bu yig'indiga kiruvchi huquqiy ongning tarkibiy qismlari shaxsga nisbatan kerakli psixologik va mafkuraviy yo'l-yo'riqlarni tashkil qiladi, uning o'z huquqiy bilimlarini turmushda faol tadbiq qila olishiga imkoniyat yaratadi. Mana shu tayyorgarlik darajasi huquqiy tarbiya ishlarining samaradorligini ko'rsatadigan asosiy ko'rsatkichdir 3 . Huquqiy tarbiya-shaxsga nisbatan huquqiy ongni, huquqiy ko'rsatmalarni, qonunga itoatkor xulq-atvor ko'nikmalari va odatlarini shakllantiruvchi, uyushgan, bir tizimli, aniq maqsadni ko'zlagan holda ta'sir ko'rsatishdir. Shuni ta'kidlash kerakki, yaqin o'tmishda ham huquqiy tarbiyaga unchalik jiddiy e'tibor berilmas edi. Pedagogikaga doir darsliklarda ham shaxsning aqliy kamoloti, mehnati, jismoniy, ma'naviy, estetik tarbiyasi haqida so'z borar edi-yu, lekin huquqiy tarbiya xususida eslatilmasdi. Huquqiy tarbiyaning tarbiyaviy ishning mustaqil yo'nalishi sifatida belgilab qo'yilmaganligi o'sib kelayotgan avlodning ayrim qismi huquqiy ongiga salbiy ta'sir ko'rsatmay qolmadi. Shubhasiz, huquqiy, siyosiy, va ma'naviy ongning o'zaro bog'liqligini esdan chiqarmaslik kerak, lekin shuni nazarda tutish lozimki, ularni bir-biri bilan qo'shib yuborish ham mumkin emas. Tarbiyaviy ishning o'ziga xos yo'nalishi sifatida huquqiy tarbiyaning mustaqilligi avvalo uning mazmuni bilan bog'liq. Huquqiy tarbiya mustaqil huquqiy ongni shakllantiradi, bu esa tarbiyaning o'ziga xos shakllari va usullarini izlab topish hamda qo'llanish zaruriyatini taqozo etadi. Tarbiyachilar zarur hajmdagi huquqiy bilimlar bilan qurollangan, huquqiy ongi shakllangan, huquqiy madaniyati yuksak bo'lishi lozim. Huquqiy tarbiya tamoyillariga ilmiylik, amaliyot bilan uzviylik, o'ziga 3 Уша манба. - 343-б. 10 xoslikni ham kiritish mumkin. Huquqiy tarbiyaning ilmiyligi uni amalga oshirish jarayonida hozirgi zamon huquqiy va boshqa fanlari, avvalo, huquqiy faoliyat, shaxs tarbiyasi (sostiologiya, ruhshunoslik, pedagogika va boshqalar) bilan bevosita munosabatdor yutuqlardan foydalanishni ifodalaydi. Ayni vaqtda huquqiy tarbiyaning ilmiyligi uning mavjud holatini aks ettirmaydigan sub'ektivizm bilan, huquqiy voqelikni baholashda mafkuraviy andozalardan foydalanish bilan chiqisha olmaydi. O'quvchilarga huquqiy ta'lim berishdan maqsad, ularda huquqiy tarbiyani, huquqiy darajadagi yuqori ongni, huquqiy madaniyatni shakllantirishdir. Bu umumiy maqsad doirasida ikki guruhdagi vazifalar hal etiladi: birinchisi, o'quvchilarda axloqiy, huquqiy bilim, ko'nikma, malaka va odatlarni shakllantirish; ikkinchisi, o'quvchilarning huquqiy tarbiyalari bilan bogliq vazifalar kiradi. Bu odatda axloq va huquq normalariga hurmatni, qonuniylik va huquqiy tartibotning buzilishiga yo'l qo'ymaslik, ijtimoiy faollik, inson huquq va erkinliklariga hurmat, o'zining huquq va erkinliklarini himoya qilish, insonparvar huquqiy demokratik davlat prinsiplariga hurmatni, bu prinstiplarga amal qilgan holda yashashni shakllantirishdir. Huquqiy ta'lim asosida huquqiy normalarni tushunish yotadi. Lekin bu normalarning hammasini maktabda o'zlashtirish mumkin emas. Bunga maxsus yuridik ta'lim olish jarayonida erishish mumkin. O'quvchilarga huquqiy ta'lim berish oldidan ularga davlat va huquqiy hodisalar to'g'risida umumiy tushunchalar hosil qiluvchi elementlar huquqiy normalar to'g'risida bilim berish vazifasi turadi. Bu vazifalarni amalga oshirish uchun bu fanni o'qitish usuli va uslublarini bulish shart. 11 1.2. Mustaqillik yillarida huquqiy ta'lim-tarbiyaga e'tibor 1991 yil 31 avgustda O'zbekiston Respublikasi mustaqil deb e'lon qilingandan keyin mustaqillikni, yurt farovonligini, xalqning tinchligini, osoyishtaligini saqlash va kelajak avlod haqida qayg'urish, sog'lom, har tomonlama barkamol avlodga e'tibor ustuvor vazifa qilib qo'yildi. Ta'lim va kadrlar tayyorlash tizimini jamiyatda amalga oshirilayotgan yangilanish, rivojlangan huquqiy davlat qurilishi jarayonlariga moslash; kadrlar tayyorlash tizimi muassasalarini yuqori malakali mutaxassislar bilan ta'minlash, pedagogik faoliyatning nufuzi va ijtimoiy maqomini ko'tarish; kadrlar tayyorlash tizimi va mazmunini mamlakatning ijtimoiy va iqtisodiy taraqqiyoti istiqbollaridan, jamiyat ehtiyojlaridan, fan, madaniyat, texnika va texnologiyaning zamonaviy yutuqlaridan kelib chiqqan holda qayta qurish; ta'lim oluvchilarni ma'naviy-axloqiy, huquqiy tarbiyalashning turli shakllari hamda uslublarini ishlab chiqish va joriy etish vazifalari hal qilinmoqda. O‘zbеkistоn Rеspublikаsi Prеzidеnti I.А.Kаrimоv “Mаmlаkаtimizdа dеmоkrаtik islоhоtlаrni yanаdа chuqurlаshtirish vа fuqаrоlik jаmiyatini rivоjlаntirish kоnsеpsiyasi”dа “...bugungi siyosiy-huquqiy vоqеlikni hisоbgа оlgаn hоldа, mаmlаkаtimizdа huquqiy tа’lim vа mа’rifаtni, jаmiyatdа huquqiy bilimlаr tаrg‘ibоtini tubdаn yaхshilаshgа yo‘nаltirilgаn mаqsаdli kеng ko‘lаmli chоrа-tаdbirlаr dаsturini ishlаb chiqish zаrur. Ushbu dаsturning аmаlgа оshirilishi аhоlining insоn huquq vа erkinliklаrigа nisbаtаn hurmаt bilаn munоsаbаtdа bo‘lishi, fuqаrоlаrdа qоnungа itоаtkоrlik tuyg‘usining yanаdа оrtishini tа’minlаydi”, - dеb qаyd etgаn edi. Mustаqilligimizning dаstlаbki kunlаridаnоq mаmlаkаtimizdа huquqiy tа’lim-tаrbiya tizimini jаdаl islоh qilishgа kirishildi. Dаstlаb ijtimоiy munоsаbаtlаrning mustаhkаm huquqiy аsоslаrini bеlgilоvchi qаtоr nоrmаtiv-huquqiy hujjаtlаr qаbul qilindi. Хususаn, O‘zbеkistоn Rеspublikаsi Vаzirlаr Mаhkаmаsining 1994 yil 13 iyundаgi “Yoshlаrning huquqiy tа’limini tаkоmillаshtirishning Kоmplеks dаsturi to‘g‘risidа”gi 296-sоnli Qаrоri, Оliy Mаjlis tоmоnidаn 1997-yil 29-аvgustdа tаsdiqlаngаn “Jаmiyatdа huquqiy mаdаniyatni yuksаltirish Milliy dаsturi” to‘g‘risidаgi 466-1-sоnli Qаrоri vа shu qаrоr аsоsidаgi Vаzirlаr Mаhkаmаsining 1998-yil 29-mаydаgi 235-sоnli “Jаmiyatdа huquqiy mаdаniyatni yuksаltirish milliy dаsturini аmаlgа оshirish chоrа-tаdbirlаri to‘g‘risidа” gi Qаrоri, O‘zbеkistоn Rеspublikаsi Vаzirlаr Mаhkаmаsining 2000-yil 21-sеntyabrdаgi “Vоyagа yetmаgаnlаr ishlаri bo‘yichа kоmissiyalаr fаоliyatini tаkоmillаshtirish hаqidа”gi Qаrоri, 12 O‘zbеkistоn Rеspublikаsining “Tа’lim to‘g‘risidа”gi Qоnuni, Kаdrlаr tаyyorlаsh Milliy dаsturi, O‘zbеkistоn Rеspublikаsi Prеzidеntining 1997-yil 25-iyundаgi “Huquqiy tаrbiyani yaхshilаsh, аhоlining huquqiy mаdаniyati dаrаjаsini yuksаltirish, huquqshunоs kаdrlаrni tаyyorlаsh tizimini tаkоmillаshtirish, jаmоаtchilik fikrini o‘rgаnish ishini yaхshilаsh hаqidа”gi Fаrmоni, 1997-yil 6-оktyabrdаgi “Tа’lim-tаrbiya vа kаdrlаr tаyyorlаsh tizimini tubdаn islоh qilish, bаrkаmоl аvlоdni vоyagа yetkаzish” to‘g‘risidаgi Fаrmоni, 2001-yil 4-yanvаrdаgi “O‘zbеkistоn Rеspublikаsi Kоnstitutsiyasini o‘rgаnishni tаshkil etish to‘g‘risidа”gi fаrmоyishi, 2004-yil 1-iyuldаgi “2004-2009-yillаrdа mаktаb tа’limini rivоjlаntirish dаvlаt umummilliy dаsturi to‘g‘risidа”gi Fаrmоni, O‘zbеkistоn Rеspublikаsi Vаzirlаr Mаhkаmаsining 2008-yil 13-оktyabrdаgi “O‘zbеkistоn iqtidоrli yoshlаrini tаqdirlаsh vа mоddiy rаg‘bаtlаntirish to‘g‘risidа” Qаrоri shulаr jumlаsidаndir. Fikrimizning isboti sifatida quyidagi 1997-yil 29-avgustda qarorni ham misol keltirishimiz mumkin: Jamiyatda huquqiy madaniyatni yuksaltirish MILLIY DASTURI O‘zbekiston demokratik huquqiy davlatni qurish va adolatli fuqarolik jamiyatini shakllantirish yo‘lidan dadil borib, jahon hamjamiyatida mustahkam o‘rin egallamokda. Barqarorlik va tartib, millatlararo totuvlik va fuqarolar ahilligi tufayli yosh davlatimiz ishonch va hurmatga sazovor bo‘lmoqda. Mamlakatimizda iqtisodiyot, siyosat, davlat qurilishi, huquqiy tizim va jamiyatni ma’naviy o‘zgartirish sohasida keng ko‘lamli islohotlar o‘tkazilmoqda. O‘tkazilayotgan islohotlarning qonuniy zamini yaratildi. Ijtimoiy-siyosiy hayotning huquqiy asoslari izchillik bilan mustahkamlanmoqda va takomillashtirilmoqda. Vatanimizning rivojlanishi va islohotlarning muvaffaqiyati ko‘p jihatdan xalqning huquqiy ongi hamda huquqiy madaniyati darajasiga bog‘likdir. Shaxsning siyosiy faolligi, uning chinakam fuqaroviy munosabati, demokratik islohotlarga intiluvchanligi belgilangan maqsadlarga tezroq erishishning muhim omilidir. Yuksak huquqiy madaniyat demokratik jamiyat poydevori hamda huquqiy tizim etukligining ifodasidir. U jamiyatdagi turli xil hayotiy jarayonlarga faol ta’sir ko‘rsatuvchi, fuqarolarning, barcha ijtimoiy guruhlarning jipslashuviga 13 ko‘maklashuvchi, jamiyatning yaxlitligi hamda batartibligini ta’minlovchi va mustahkamlovchi omildir. Qonunni hurmat qilish huquqiy jamiyatning, siyosiy va huquqiy tizimlar samarali faoliyat ko‘rsatishining asosiy talablaridan biri hisoblanadi. Huquqiy madaniyat — umumiy madaniyatning ajralmas tarkibiy qismi. Insonlar ongida shunday ishonch qaror topishi kerakki, huquqiy bilimlarga ega bo‘lgan va ularni amaliyotda tatbiq eta oladigan kishigina madaniyatli va bilimli deb hisoblanishi mumkin. Jamiyat va davlat taraqqiyotining hozirgi holati huquqiy munosabatlar barcha ishtirokchilarining huquqiy madaniyatini, huquqiy savodxonligini har tomonlama oshirishni talab qilmoqda. Huquqiy madaniyat huquqiy bilim, huquqiy e’tiqod va izchil amaliy faoliyat majmui sifatida jamiyat va davlat oldida turgan vazifalarning muvaffaqiyatli hal etilishini ta’minlaydi. Mamlakatimizda inson huquqlari va manfaatlarini ta’minlash, ijtimoiy hayotni demokratlashtirish uchun shart-sharoitlar yaratish va huquqiy davlat asoslarini shakllantirish zaruriyatidan kelib chiqqan holda ushbu Milliy dastur qabul qilinmoqda. UMUMIY QOIDALAR Milliy dasturning maqsadi aholining barcha qatlamlari huquqiy savodxonlikka erishishlari, yuksak darajadagi huquqiy ongga ega bo‘lishlari hamda huquqiy bilimlarini kundalik hayotda qo‘llay olishlari uchun huquqiy madaniyatni shakllantirishning keng qamrovli muntazam tizimini yaratishdir. Ko‘rsatilgan maqsadga erishishda asosiy vazifalar quyidagilardan iborat: huquqiy ta’lim va huquqiy tarbiya tizimini takomillashtirish; barcha davlat organlari, mansabdor shaxslar va fuqarolarning qonunga hamda huquqqa hurmat bilan munosabatda bo‘lishiga erishish; aholining huquqiy savodxonligini oshirish; fuqarolarning ijtimoiy-huquqiy faolligini ta’minlash. Huquqiy madaniyatni shakllantirish va yuksaltirish sohasidagi davlat siyosati quyidagi prinsiplarga asoslanadi: inson huquqlari va erkinliklarining 14 ustuvorligi; Konstitutsiya va qonunning ustunligi; demokratiyaga asoslanganlik; ijtimoiy adolat; ilmiylik; uzluksizlik; huquqiy tarbiyadagi vorislik hamda umumiylik; huquqiy axborotning hamma uchun ochiqligi; huquqiy tarbiya va huquqiy maorifning birligi hamda ularga tabaqalashtirilgan yondashuv. Yuksak huquqiy madaniyatni shakllantirish bo‘yicha davlat siyosatining ustuvor yo‘nalishlari quyidagilardan iborat: fuqaro, jamiyat va davlatning o‘zaro munosabatlarida aholining huquqiy madaniyati hamda ijtimoiy faolligi yuksalishini ta’minlash; aholining huquqiy madaniyatini shakllantirishda fuqarolarning o‘zini o‘zi boshqarish organlari, jamoat birlashmalari, ommaviy axborot vositalarining rolini kuchaytirish; aholini huquqiy axborot bilan ta’minlash, ilmiy-ommabop yuridik adabiyotlar nashr qilinishi va tarqatilishini davlat tomonidan qo‘llab-quvvatlash; huquqiy ta’lim va huquqiy tarbiya vositalari va usullarini takomillashtirish; yuridik ta’lim, kadrlarni tayyorlash va qayta tayyorlashning zamonaviy tizimini rivojlantirish; huquqiy madaniyatning ilmiy asoslarini tadqiq etishni rag‘batlantirish, ijtimoiy-huquqiy tadqiqotlarni tashkil etish; milliy an’analar hamda jahon tajribasidan foydalanish asosida aholining huquqiy ongi va huquqiy madaniyatini shakllantirish. Aholining huquqiy madaniyatini shakllantirish bo‘yicha davlat siyosatini muvaffaqiyatli amalga oshirish, bir tomondan, jamiyatning har bir a’zosi huquqiy bilimlarning muayyan darajasini o‘zlashtirib olishi uchun zarur bo‘lgan shart-sharoit yaratishni, ikkinchi tomondan — turli ijtimoiy guruhlarning o‘ziga xos xususiyatlarini hisobga olgan holda huquqiy maorifni tabaqalashtirishni nazarda tutadi. 15 II BOB. Huquqiy tarbiya vositalari va metodlari 2.1. Huquqiy ta'limning mavjud holati 2017-2021 yillarda O‘zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo‘nalishi bo‘yicha Harakatlar strategiyasida mamlakatimizda huquqshunos kadrlar tayyorlash bilan bir qatorda, barcha ta'lim muassasalarida huquqiy ta'lim-tarbiya sifatini oshirishga qaratilgan ustuvor vazifalar belgilandi. Darhaqiqat, mamlakatimizda huquqiy demokratik davlat hamda fuqarolik jamiyatini qurish va shakllantirishda huquqiy ta'lim-tarbiyaning samarali tashkil etilishi o‘ta muhim. Biz ishimiz davomida umumiy o‘rta ta'lim maktablarida o‘quvchilarga huquqiy ta'lim berish shart-sharoitlari, o‘quv predmetlari 2019-2020 o‘quv yili tayanch o‘quv rejasiga muvofiq maktablarda haftasiga 1 soatdan 8-sinfda “O‘zbekiston davlati va huquqi”, 9-sinfda “Konstitutsiyaviy -huquq asoslari”, 10-11-sinflarda “Davlat va huquq asoslari” fanlari o‘qitiladi. Huquqiy bilimlar boshqa fanlar tarkibiga ham singdirilgan holda o‘qitib kelinadi, xususan: 1-4-sinflarda “Konstitutsiya alifbosi” kursi “O‘qish”, “Atrofimizdagi olam”, “Tabiatshunoslik”, “Odobnoma” fanlari hamda “Tarbiyaviy soat”lar tarkibiga singdirilgan holda har bir sinfda 10 soatdan o‘qitiladi. 8-sinfda umumta'lim maktablari o‘quvchilarida 34 soat hajmda “Davlat va huquq asoslari” fani doirasida jamiyat va davlatning funksiyalari, davlat shakllari, davlat belgilari, siyosiy tartibot, fuqarolik jamiyati, ijro etuvchi hokimiyat, axloq va huquq, huquq sohalari, huquqiy munosabatlar, xuquq manbaalari to‘g‘risida bilim, O‘zbekistonda fuqarolik jamiyati qurish asoslari, O‘zbekiston Respublikasining Oliy Majlisi, Qonunchilik palatasi va Senatining vazifalari, O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi tuzilishi. O‘zbekiston Respublikasi qonunlari va qonunosti hujjatlari, huquqbuzarlik tushunchasi 16 to‘g‘risida bilim, ko‘nikma va malaka shakllantiriladi. 9-sinfda o‘quvchilarda 34 soat hajmda “Konstitutsiyaviy huquq asoslari” fani doirasida O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining yaratilish tarixi, davlatning tashqi siyosati, shaxsiy huquq va erkinliklar, fuqarolarning burchlari, O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining barcha boblari, fuqarolarning asosiy huquq, burch va erkinliklari, respublikamizdagi mahalliy o‘z-o‘zini boshqarish tizimi, sud va prokuratura tizimlari faoliyatiga doir bilim, ko‘nikma va malaka shakllantiriladi. 10-sinf o‘quvchilari uchun (34 soat) “Davlat va huquq asoslari” fanida O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi, huquq, shaxs va davlat munosabatlari, Birlashgan Millatlar Tashkiloti to‘g‘risida, Huquq sohalari: ma'muriy huquq, fuqarolik huquqi va mehnat huquqi, voyaga etmaganlar huquqbuzarligi, voyaga etmaganlar javobgarligi to‘g‘risida ma'lumotlar beriladi. 11-sinfda o‘quvchilarga 68 soat hajmda “Davlat va huquq asoslari” fani o‘qitiladi. Ushbu fan doirasida Konstitutsiyaviy huquq asoslarini kundalik hayotda qo‘llay olish, o‘zining huquq va majburiyatlarini anglash, boshqalarning huquqlariga daxl qilish huquqiy javobgarlik ekanligini anglash, ijtimoiy-huquqiy faollikni namoyon etish, axloq va huquqning o‘zaro aloqadorligini anglash, davlat va jamiyat majburiyatlarini anglash, davlat organlariga erkin murojaat qila olish, huquqiy-me'yoriy hujjatlarga qonuniy munosabat bildira olish ko‘nikmalariga ega bo‘ladilar. 2019-2020 o‘quv yili uchun nashr etilgan 8-sinf “O‘zbekiston davlati va huquqi”, 9-sinf “Konstitutsiyaviy huquq asoslari” darsliklari dizayn jihatidan o‘quvchilarning yosh va psixologik xususiyatidan kelib chiqqan holda takomillashtirildi. Ilk bor darsliklar zamonaviy texnologiyalar asosida takomillashtirilib, 9-sinf “Konstitutsiyaviy huquq asoslari” darsligiga zamonaviy QR-kodi o‘rnatildi hamda o‘qituvchi va o‘quvchilarga ushbu koddan foydalangan holda huquqqa doir qo‘shimcha materiallardan foydalanish imkoniyati yaratildi. Darsliklar yangi qabul qilingan qonunlar va huquqqa doir ma'lumotlar bilan boyitildi. 17 Jumladan, qonunchilikda voyaga etmaganlarning javobgarligi masalasidagi o‘zgarishlar, shaxs va jamiyat munosabatlari hamda shaxsning jamiyatdagi o‘rni kabi jihatlar mavzularda yoritildi. 8-sinflarning “O‘zbekiston davlati va huquqi”, 9-sinflarning “Konstitutsiyaviy huquq asoslari” darsliklarida maktab o‘quvchisi uchun ma'qul jadval shaklida va interfaol pedagogik texnologiyalarni qo‘llagan holda mavzuga oid rasmlar bilan boyitildi. 8-sinfning “O‘zbekiston davlati va huquqi”, 9-sinfning “Konstitutsiyaviy huquq asoslari” darsliklarida berilgan mavzular mazmunan yaxlit bo‘lgan holda, adabiy til qoidalariga muvofiq oddiy va sodda, tushunarli hamda ravon tilda bayon qilinib, ma'lumotlar mantiqiy ketma-ketlikda va izchillikda yoritildi, o‘quvchilarni fikrlashga va boshqa sifatlarini shakllantirishga asosiy e'tibor qaratildi. 8-sinf “O‘zbekiston davlati va huquqi” darsligining qayta nashrida “O‘zbekiston Respublikasi - mustaqil davlat”, “SHaxs”, “O‘zbekiston Respublikasining Prezidenti davlat boshlig‘i”, “Huquqiy ong va huquqiy madaniyat”, “YUridik javobgarlik”, “Adliya vazirligi. Advokatura va notarial idoralar”, “Qurolli Kuchlar va yoshlarni harbiy-vatanparvarlik ruhida tarbiyalash” kabi yangi mavzular, 9-sinf “Konstitutsiyaviy huquq asoslari” darsligining qayta nashrida “Qonun loyihasini qabul qilamiz”, “Konstitutsiyaviy sud majlisi” kabi amaliyot darslari kiritildi. 18 2.2.Huquqiy tarbiya vositalari va metodlari Hozirgi kunda yoshlarimizga huquqiy tarbiya berish eng katta ustuvor vazifalarimizdan biri bo'lib turibdi.Shunday ekan bu masalada zarracha ham xato qilishga haqqimiz yoqdir.Yoshlarga huquqiy tarbiya berishda quyidagi usul va vositalar juda ham muhimdir: 1.Ota-ona tarbiyasi 2.Ta'lim tarbiya tizimi 3.Televidineya va Radiokanallar 4.Internet tarmoqlari 5.Mahalla va yoshi ulkan kishilar Har bir oilada farzand dunyoga keladiki ota-ona juda ham xursand boladi.Farzand tarbiyasida ota-onaning roli juda ham muhimdir.Sababi farzand huquqiy tarbiyaning dastlabki ko'rinishlarini eng avvalambor oiladan oladi.Ota-ona farzandiga yoshlikdanoq nima Yaxshi nima yomon nimani qilsa boladi nimani yo'q kabi tushunchalarni singdirib borsa farzand kelajakda huquqiy bilimli kishi bolib yetishib chiqishidagi dastlabki qadamni tashlaydi. Huquqiy tarbiya berishda faqatgina ota-ona emas balki mahalla ko'y qo'ni-qo'shnilar ham muhim rol o'ynaydi.Sababi ular ham yoshlar uchun begona emasdir.Xalqimizda bir bolaga yetti mahalla ota-ona degan so'zlar ham fikrimizning yaqqol isboti bo'la oladi. Zamonning rivojlanishi va Axborot texnologiyalar asrida yashayotganligimizni hisobga olib farzandlarimiz internet tarmog'idan televizorlardan va radiokanallardan ko'p axborotlar olayotganligini ham xisobga olishimiz kerak va shu asosida bu vositani ham tizimli yo'lga qo'yib olish kerak. Ta'lim tarbiya tizimi shubhasiz huquqiy savodxonlik berishda yaqqol ajralib turadi.Sababi yoshlarimizni turli xil huquqbuzarliklar sodir etishlarining oldini olishda ham shubhasiz ta'lim dargohidagi huquqiy tarbiyaning o'rni bilan izohlasak bo'ladi.Aynan shuning uchun ham so'nggi yillarda huquqbuzarliklar 19 ancha kamayganligini ko'rishimiz mumkin.Dars o'tilayotgan jarayonda ham turli xil metodlarni qo'llagan xolda o'quvchilarda huquqga bo'lgan munosabatni qiziqtirishni yo'lga qo'yish kerak. Biz quyida oliy va o‘rta maxsus ta'lim muassasalarida dars jarayonida qo‘llanganda kutilgan samarali natijani beruvchi bir qancha metodlarni e'tiboringizga havola qilamiz. T- chizma grafik organayzeri T- chizma munozara vaqtida qo‘shaloq javoblar (ha/yo‘q, tarafdor/qarshi) yoki taqqoslash zid javoblarni yozish uchun universal grafik organayzer hisoblanadi. Masalan “Iqtisodiy-ijtimoiy huquqlar” matnini “tarafdor va qarshi” tamoyiliga asoslanib o‘qilganidan so‘ng, bir juft o‘quvchi quyida keltirilganidek T-chizmani tuzishi va besh minutdan keyin, chizmaning chap tomonida iqtisodiy huquqlarni besh minut ichida qancha o‘ylab topish mumkin bo‘lsa, shunchasini yozishi mumkin. So‘ngra besh minut mobaynida ular bu fikrga qarshi iloji boricha ko‘p sababni keltirishlari kerak. Ana shu vaqt oxirida ular yana besh minut mobaynida o‘z T-chizmalarini boshqa juftlik chizmalari bilan taqqoslashlari mumkin. Ikki qismli kundaliklar Ikki qismli kundaliklar talabalarga matn mazmunini o‘z shaxsiy tajribasi bilan chambarchas bog‘lash, o‘zining tabiiy qiziquvchanligini qondirish imkonini beradi. Ayniqsa, talabalar qandaydir katta matnni uyda, o‘quv auditoriyasidan tashqari o‘qib chiqish topshirig‘ini olishganida ikki qismli kundaliklar foydalidir. Ikki qismli kundalik uchun talabalar yozilmagan qog‘ozning o‘rtasidan tik chiziq o‘tkazib, uni ikkiga ajratishlari kerak. Kog‘ozning chap tomoniga matnning qaysi qismi ularga eng ko‘p taassurot qoldirganini qayd etishadi. Ehtimol, u qandaydir xotirani uyg‘otar 20 yoki hayotlarida yuz bergan voqealarni esga tushirar, yoki shunchaki taajjubga solar. YOxud ularning qalbida keskin norozilik hissini uyg‘otar. O‘ng tomonida ular sharh berishlari kerak: ayni shu sitatani yozishga ularni nima narsa majbur etdi? Ularga qanday fikrlar uyg‘otdi? SHu munosabat bilan ularda qanday savol tug‘ildi? Qisqasi, matnni o‘qirkan, talabalar vaqti-vaqti bilan to‘xtashlari va o‘zlarining qo‘shaloq kundaliklarida shunday belgilar qo‘yib borishlari kerak. “Aqliy hujum” metodi - biror muammo bo‘yicha ta'lim oluvchilar tomonidan bildirilgan erkin fikr va mulohazalarni to‘plab, ular orqali ma'lum bir yechimga kelinadigan metoddir. “Aqliy hujum” metodining mohiyati jamoa hamkorligi asosida muammoni yechish jarayonlarini vaqt bo'yicha bir qancha bosqichlarga (g'oyalarni generasiyalash, ularni tanqidiy va konstruktiv holatda ishlab chiqish) ajratishdan iborat. “Aqliy hujum” metodining yozma va og‘zaki shakllari mavjud. Og‘zaki shaklida ta'lim beruvchi tomonidan berilgan savolga ta'lim oluvchilarning har biri o‘z fikrini og‘zaki bildiradi. Ta'lim oluvchilar o‘z javoblarini aniq va qisqa tarzda bayon etadilar. YOzma shaklida esa berilgan savolga ta'lim oluvchilar o‘z javoblarini qog‘oz kartochkalarga qisqa va barchaga ko‘rinarli tarzda yozadilar. Javoblar doskaga (magnitlar yordamida) yoki «pinbord» doskasiga (ignalar yordamida) mahkamlanadi. “Aqliy hujum” metodining yozma shaklida javoblarni ma'lum belgilar bo‘yicha guruhlab chiqish imkoniyati mavjuddir. Ushbu metod to‘g‘ri va ijobiy qo‘llanilganda shaxsni erkin, ijodiy va nostandart fikrlashga o‘rgatadi. “Aqliy hujum” metodidan foydalanilganda ta'lim oluvchilarning barchasini 21 jalb etish imkoniyati bo‘ladi, shu jumladan ta'lim oluvchilarda muloqot qilish va munozara olib borish madaniyati shakllanadi. Ta'lim oluvchilar o‘z fikrini faqat og‘zaki emas, balki yozma ravishda bayon etish mahorati, mantiqiy va tizimli fikr yuritish ko‘nikmasi rivojlanadi. Bildirilgan fikrlar baholanmasligi ta'lim oluvchilarda turli g‘oyalar shakllanishiga olib keladi. Bu metod ta'lim oluvchilarda ijodiy tafakkurni rivojlantirish uchun xizmat qiladi. “Aqliy hujum” metodi ta'lim beruvchi tomonidan qo‘yilgan maqsadga qarab amalga oshiriladi: 1. Ta'lim oluvchilarning boshlang‘ich bilimlarini aniqlash maqsad qilib qo‘yilganda, bu metod darsning mavzuga kirish qismida amalga oshiriladi. 2. Mavzuni takrorlash yoki bir mavzuni keyingi mavzu bilan bog‘lash maqsad qilib qo‘yilganda -yangi mavzuga o‘tish qismida amalga oshiriladi. 3. O‘tilgan mavzuni mustahkamlash maqsad qilib qo‘yilganda-mavzudan so‘ng, darsning mustahkamlash qismida amalga oshiriladi. “Aqliy hujum” metodining bosqichlari quyidagilardan iborat: 1. Ta'lim oluvchilarga savol tashlanadi va ularga shu savol bo‘yicha o‘z javoblarini (fikr, g‘oya va mulohaza) bildirishlarini so‘raladi; 2. Ta'lim oluvchilar savol bo‘yicha o‘z fikr-mulohazalarini bildirishadi; 3. Ta'lim oluvchilarning fikr-g‘oyalari (magnitafonga, videotasmaga, rangli qog‘ozlarga yoki doskaga) to‘planadi; 4. Fikr-g‘oyalar ma'lum belgilar bo‘yicha guruhlanadi; 5. YUqorida qo‘yilgan savolga aniq va to‘g‘ri javob tanlab olinadi. “Kichik guruhlarda ishlash” metodi - ta'lim oluvchilarni faollashtirish maqsadida ularni kichik guruhlarga ajratgan holda o‘quv materialini o‘rganish yoki berilgan topshiriqni bajarishga qaratilgan darsdagi ijodiy ish. Kichik guruhlarda ishlash o'quvchilarning darsda faolligini ta'minlaydi, har biri uchun munozarada qatnashish huquqini beradi, bir-biridan sinfda o'rganishga imkoni tug'ildi, boshqalar fikrini qadrlashga o'rgatadi. Ushbu metod qo‘llanilganda ta'lim oluvchi kichik guruhlarda ishlab, darsda faol ishtirok etish huquqiga, boshlovchi rolida bo‘lishga, bir-biridan o‘rganishga va turli nuqtai- nazarlarni qadrlash imkoniga ega bo‘ladi. 22 “Kichik guruhlarda ishlash” metodi qo‘llanilganda ta'lim beruvchi boshqa interfaol metodlarga qaraganda vaqtni tejash imkoniyatiga ega bo‘ladi. CHunki ta'lim beruvchi bir vaqtning o‘zida barcha ta'lim oluvchilarni mavzuga jalb eta oladi va baholay oladi. “Kichik guruhlarda ishlash” metodining bosqichlari quyidagilardan iborat: 1. Faoliyat yo‘nalishi aniqlanadi. Mavzu bo‘yicha bir-biriga bog‘liq bo‘lgan masalalar belgilanadi. 2. Kichik guruhlar belgilanadi. Ta'lim oluvchilar guruhlarga 3-6 kishidan bo‘linishlari mumkin. 3. Kichik guruhlar topshiriqni bajarishga kirishadilar. 4. Ta'lim beruvchi tomonidan aniq ko‘rsatmalar beriladi va yo‘naltirib turiladi. 5. Kichik guruhlar taqdimot qiladilar. 6. Bajarilgan topshiriqlar muhokama va tahlil qilinadi. 7. Kichik guruhlar baholanadi. “Davra suhbati” metodi - aylana stol atrofida berilgan muammo yoki savollar yuzasidan ta'lim oluvchilar tomonidan o‘z fikr-mulohazalarini bildirish orqali olib boriladigan o‘qitish metodidir. bo‘yicha ta'lim oluvchilar bilan o‘zaro bahs, fikr almashinuv tarzida o‘tkaziladigan o‘qitish metodidir. Bu metod yordamida o'quvchilarga muayyan muammo bo'yicha to'liq axborotlar etkaziladi, munozara uchun tanlangan mavzuni o'quvchilar ayovsiz “shturm” qiladilar va pirovard natijada muammoga tegishli ma'lumotlarni atroflicha o'rganadilar. “Bahs-munozara” metodi biror mavzu 23 Har qanday mavzu va muammolar mavjud bilimlar va tajribalar asosida muhokama qilinishi nazarda tutilgan holda ushbu metod qo‘llaniladi. Bahs- munozarani boshqarib borish vazifasini ta'lim oluvchilarning biriga topshirishi yoki ta'lim beruvchining o‘zi olib borishi mumkin. Bahs-munozarani erkin holatda olib borish va har bir ta'lim oluvchini munozaraga jalb etishga harakat qilish lozim. Ushbu metod olib borilayotganda ta'lim oluvchilar orasida paydo bo‘ladigan nizolarni darhol bartaraf etishga harakat qilish kerak. “Bahs-munozara” metodini o‘tkazishda quyidagi qoidalarga amal qilish kerak: > barcha ta'lim oluvchilar ishtirok etishi uchun imkoniyat yaratish; > “o‘ng qo‘l” qoidasi (qo‘lini ko‘tarib, ruhsat olgandan so‘ng so‘zlash)ga rioya qilish; > fikr-g‘oyalarni tinglash madaniyati; > bildirilgan fikr-g‘oyalarning takrorlanmasligi; > bir-birlariga o‘zaro hurmat. “Bahs-munozara” metodining bosqichlari quyidagilardan iborat: 1. Ta'lim beruvchi munozara mavzusini tanlaydi va shunga doir savollar ishlab chiqadi. 2. Ta'lim beruvchi ta'lim oluvchilarga muammo bo‘yicha savol beradi va ularni munozaraga taklif etadi. 3. Ta'lim beruvchi berilgan savolga bildirilgan javoblarni, ya'ni turli g‘oya va fikrlarni yozib boradi yoki bu vazifani bajarish uchun ta'lim oluvchilardan birini kotib etib tayinlaydi. Bu bosqichda ta'lim beruvchi ta'lim oluvchilarga o‘z fikrlarini erkin bildirishlariga sharoit yaratib beradi. 4. Ta'lim beruvchi ta'lim oluvchilar bilan birgalikda bildirilgan fikr va g‘oyalarni guruhlarga ajratadi, umumlashtiradi va tahlil qiladi. 5. Tahlil natijasida qo‘yilgan muammoning eng maqbul yechimi tanlanadi. 24 “ MENYU ” metodi - Yakka tartibda yoki kichik guruhlar bilan ish olib borishni xoxlagan ijodkor o'qituvchiga “Menyu” metodidan foydalanish tavsiya etiladi. Bunda kichik guruh (o'quvchi) ga aniq topshiriq beriladi. Misol, “O'zbekiston fuqarolarining huquqlari” tasnifi xilma-xil. O'qituvchi har bir guruh uchun alohida topshiriq tayyorlaydi. I. SHaxsiy huquqlar I. Siyosiy huquqlar II. Iqtisodiy huquqlar IV. Ijtimoiy huquqlar V. Fuqarolarning burchlari Har bir guruh topshiriq oladi va 3 minut davomida muhokama qilishadi, so'ngra har guruhlardan bittadan vakil o'qituvchi stoliga kelishadi va tayyor “Menyu”ni olib qaytishadi. Bu uzun qirqilgan qog'ozlar - “Tillar” bo'lib, ularda xilma-xil huquq normalari bayon qilingan bo'ladi. Guruh vakili tillardan tanlab oladi va o'z guruhiga olib keladi, keyin boshqa o'quvchi shu ishni bajaradi va zaruriy materiallar yig'ilguncha bu holat davom etadi. 10 minut davomida topshiriq muhokama qilinadi va rasmiylashtiriladi. Bu jadval qo'lda tayyorlanishi ham mumkin yoki javoblar og'zaki og'zaki ham bo'lishi mumkin. Boshqa guruh vakillari savollar berishadi, o'qituvchi esa guruh ishlarini, sardor faoliyatini baholab beradi. “Qarorlar shajarasi” (“qaror qabul qilish”) strategiyasi Strategiya muayyan fan asoslariga oid bir qadar murakkab mavzularni 25 o‘zlashtirish, ma'lum masalalarni har tomonlama, puxta tahlil etish asosida ular yuzasidan muayyan xulosalarga kelish, muammo yuzasidan bildirilayotgan bir nechta xulosa orasidan eng maqbul hamda to‘g‘risini topishga yo‘naltirilgan texnik yondashuvdir. U avvalgi vaziyatlarda qabul qilingan qarorlarni yana bir bora tahlil qilish, uni mukammal tushunishga xizmat qiladi. Ta'limda strategiyani qo‘llash o‘rganilayotgan muammo yuzasidan oqilona qaror qabul qilish (xulosaga kelish) uchun talabalar tomonidan bildirilayotgan har bir variantni tahlil qilish, maqbul va nomaqbul jihatlarini aniqlash imkoniyatini yaratadi. Unga ko‘ra mashg‘ulotlarda talabalar quyidagi chizma asosida ishlaydi (u yoki bu tartibdagi faoliyatni olib borishda yozuv taxtasidan foydalanadi): Strategiyaning o‘ziga xos jihati shundaki, u bevosita ma'lum loyiha asosida qo‘llaniladi. Loyiha quyidagi ko‘rinishga ega: Umumiy muammo 1-qaror varianti 2-qaror varianti 3-qaror varianti Afzalligi Kamchiligi Afzalligi Kamchiligi Afzalligi Kamchiligi Qaror: Innovatsion metodlarni qo‘llashda talabalarning yosh, psixologik xususiyatlari, dunyoqarash darajasi, hayotiy tajribalari inobatga olinsa, dars samaradorligi yanada oshadi. Bu esa o‘qituvchilardan kasbiy mahorat, malaka, bilimdonlik, sezgirlik va intuitsiyaga ega bo‘lishni taqozo etadi. 26 XULOSA Mamlakatimizda davlat qurilishi, siyosat, iqtisodiyot, ma’naviyat sohalarida amalga oshirilayotgan islohotlar ana shu vazifani ro‘yobga chiqarishga qaratilgan. Bu maqsadga erishishda xalqning huquqiy jihatdan bilimli bo‘lishi, jamiyatning siyosiy faolligi, demokratik tamoyillarning kishilar ongiga teran singib borishi muhim ahamiyat kasb etadi.Qabul qilinayotgan qonunlar, farmonlar, hukumat qarorlari odamlarga yetib borishi, xalqimiz islohotlarning mohiyatini teran tushunib yetishi uchun avvalo aholiga chuqur huquqiy bilim berishni yo‘lga qo‘yish, bu orqali huquqiy madaniyatning yuksalishiga erishish, boshqacha aytganda, tom ma’nodagi huquqiy ongni shakllantirish talab etiladi. Bu jamiyatning to‘g‘ri, demokratik yo‘ldan rivojlanishi uchun zarurdir.Huquqiy ong shakllanishida va huquqiy madaniyatni yuksaltirishda juda ko‘p omillar huquqiy bilimga tayanar ekan, bugungi kunda huquqiy ta’limni bir tizimga solish, uning ilmiy, nazariy va amaliy asoslarini o‘rganish va huquqiy ta’limning zamonaviy pedagogik texnologiyalar asosida O‘quvchilarning huquqiy ongiga ta’sirini isbotlash asosiy vazifa bo‘lib qolmoqda. O‘quvchilarning huquqiy ongiga ta’sirini isbotlash asosiy vazifa bo‘lib qolmoqda. Huquqiy ta’lim asosida o‘z huquqlari, erkinliklarini va burchlarini yaxshi bilgan kishilargina jamiyat ijtimoiy hayotining hamma sohalarida ongli ravishda mehnat qiladilar va ularning yaratuvchanlik faoliyati yuqori bo‘ladi.Huquqiy ta’lim-tarbiya demokratik huquqiy davlatning poydevori ekanligi bilan hamda O‘quvchilarning huquqiy ta’limining ilmiy-amaliy muammolari bilan belgilanadi. Huquqiy ta’lim yurtboshimiz ta’kidlaganidek, huquqiy madaniyatni yuksaltirishga va huquqiy ongni shakllantirishga xizmat qiladi.Huquqiy ta’lim asosida o‘quvchilar huquqiy ongini rivojlantirish hamda inson va fuqarolarning huquqlari, erkinliklari, burchlarini amaliy ta’minlash ehtiyojlari bilan bog‘liq. Demokratlashayotgan, erkinlashayotgan ijtimoiy-milliy ong sharoitida aholining ayniqsa yoshlarning mustaqil yangicha huquqiy tafakkurini shakllantirish va yuksaltirish davlat siyosati darajasiga ko‘tarildi. Majlisning «Jamiyatda huquqiy madaniyatni yuksaltirish Milliy dasturi» shular jumlasidandir. Ushbu dasturning maqsadidan kelib chiqib, yoshlarning huquqiy ongiga, ruhiga mustaqil va erkin tafakkurni singdirish, ularning huquqiy dunyoqarashini keskin o‘zgartirish muhim bo‘lib qolmoqda. Mamlakatimizda huquqiy ta’limdagi o‘qitish texnologiyasi birinchi navbatda insonparvarlik tamoyillariga asoslanadi. Falsafa, pedagogika va psixologiyada ushbu yo‘nalishning o‘ziga xos jihati umumiy o‘rta ta’lim maktablari o‘quvchilarining, ya’ni huquq sohasidagi bo‘lajak mutaxassisning individualligiga, uning O‘quvchilarningiga alohida e’tibor berish, uning yosh xususiyatlarini hisobga olib, mustaqil o‘rganish faoliyatiga aniq yo‘naltirishdir. Huquq fanlarini o‘qitish jarayonida ko‘pgina usullar, texnik vositalar qo‘llaniladiO‘zaro faol (interfsol) usullar jamiyat va davlat faoliyatining o‘zaro faol turlarini o‘quv 27 maqsadlarida ko‘rsatib berish (imitatsiya)dir. Ushbu usul asosida demokratik tizimlarga xos sharoitlarda muayyan vaziyatlarni o‘ylab topish, ularni modellashtirish, ularning yechimi yuzasidan tegishli qarorlar ishlab chiqish va hal qilish yotadi. O‘quv mashg‘uloti jarayonida o‘quvchilar ishlashning jamoaviy shakli ishtirokchilariga aylanadilar va jamiyat, davlat tuzilmalari oldida turgan ijtimoiy ahamiyatli tipik muhim vazifalarni hal qiladilar. Interfsol usullar uchun tashqi shartlarga rioya etish yoki imitatsiya shakllariga rioya etish, masalan, sud majlisi, qonunchilik loyihalari munozaralarini tinglash, shuningdek, ichki mantiqni qo‘llash, murakkab vaziyat yechimlarini topish, qaror qabul qilish mexanizmiga, mantig‘iga izchil rioya etish xosdir. Ko‘rgazmali qurollar sifatida so‘zga chiqish mavzusi bilan bog‘liq har qanday vositalar - sxema, chizma, jadval, diagramma, fotorasm, videotasmalar bo‘lishi mumkin. Bu yerda «Yuz marta eshitgandan ko‘ra bir marta ko‘rgan yaxshi» prinsipi amal qiladi. Ko‘pincha tinglovchilar ko‘z o‘ngida so‘zga chiqish rejasi, tezislar, hujjatlar, slaydlar turishi foydali bo‘ladi. Bular esa o‘ziga xos tarzda ma’ruzachi uchun qulaylik tug‘diradi, ma’ruza matniga bog‘lanib qolishni istisno qiladi va tinglovchilar bilan muloqotni kuchaytiradi. O'zbekiston Respublikasida amalga oshirilayotgan ta'lim sohasidagi islohotlarning samarasi sifatida shakllangan uzluksiz ta'lim tizimi muhim o'rin tutadi. Mazkur o'quv yurtlari faoliyatining bosh g'oyasi - ma'naviy axloqiy jihatdan etuk, zamonaviy bilim asoslaridan xabardor, shuningdek, muayyan kasb- hunarni puxta o'zlashtirgan, kasbiy faoliyati yo'nalishini aniq belgilab olgan kichik malakali mutaxassislarni tayorlashdan iboratdir. Ta'lim muassasalari faoliyatini samarali tashkil etish - barkamol shaxs va malakali mutaxassisni tayyorlash jarayonining muhim bosqichi hisoblanadi. Mazkur tadqiqot o'quv muassasalarida amalga oshirilayotgan huquqiy tarbiya samaradorligini oshirishga yo'naltirilgan dastlabki ilmiy izlanishlardan biridir. Ta'lim muassasalari da huquqiy tarbiyani tashkil etishga nisbatan tegishli muassasalar, xususan, O'zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi, O'zbekiston Respublikasi Oliy va o'rta maxsus ta'lim Vazirligi, Respublika o'quv-uslubiy Markazi, yangi turdagi o'quv muassasalari uchun pedagog kadrlarni tayyorlab beradigan hamda o'quv manbalari bilan ta'minlashga mas'ul bo'lgan etakchi pedagogika oliy o'quv yurtlari, o'rta 28 maxsus o'quv yurtlari faoliyatini muvofiqlashtiruvchi Markaz va boshqa tashkilotlar tomonidan bir qator ijobiy ishlar amalga oshirilayotganligiga qaramay, bu sohada o'z echimini kutayotgan ayrim muammolar ham mavjud. Yuqorida ko'rsatib o'tilgan omillar qatorida o'quv yurtlari huquq fani o'qituvchilarini yangi pedagogik texnologiyalar bilan qurollantirish ham alohida o'rin tutadi. Zero, huquqiy ta'limni texnologik yondashuv asosida olib borish bu o'quvchilarning huquqiy bilimlarni puxta o'zlashtirishlari, bu sohada muayyan ko'nikma va malakalar hosil qilishlari o'z vaqtlari va kuchlarini tejashlariga imkon beradi. Shuning uchun ham o'quv yurtlari huquq fani o'qituvchilari orasida yangi pedagogik texnologiyalarga oid bilimlarni targ'ib etishga yo'naltirilgan maxsus metodikaning ishlab chiqilishi maqsadga muvofiqdir. Ta'lim muassasalarida amalga oshirilayotgan huquqiy tarbiya samaradorligini oshirish bo'yicha quyidagi tavsiyalar ni ilgari suramiz: 1. Ta'lim muassasalarining mutaxassislik xususiyatlarini inobatga olgan holda huquqiy ta'lim samaradorligini oshirishga oid ilmiy-metodik tavsiyalar ishlab chiqish. 2. Huquqiy tarbiyani tashkil etish sohasidagi ilg'or tajribalarni barcha talim tizimida ommalashtirish, bu sohada Respublika, viloyat, shahar, tuman hamda mintaqalar miqyosida ko'chma seminar va treninglarni o'tkazish. 3. Respublikadagi ilmiy jurnallarda huquqiy tarbiya samaradorligini oshirishga yo'naltirilgan ilmiy-metodik yondashuvlar, tavsiyalar, didaktik materiallarni muntazam chop ettirishga erishish. 4. Huquqiy tarbiyani shakllantirishda, uni takomillashtirishda oila, mahalla va ommaviy-axborot vositalari o'zlarining tarbiyaviy sohasidagi vazifalariga mas'uliyat bilan qarashlari kerak. 5. Huquqiy ta'lim va huquqga oid tushunchalar berish va turli huquqbuzarliklar aks etgan lavhalar va jinoyatga albatta jazo muqarrar ekanligini yoshlarga tushintirish va umuman olganda huquqni yoshlarimizga yaxshi o'rgatish maqsadida "HUQUQ TV" telekanilini tashkil etish kerak. 29 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR: 1. Karimov I.A. Yuksak ma'naviyat - engilmas kuch. -T.: “Ma'naviyat”, 2008 2. O'zbekiston Respublikasi Konstitustiyasi , T, O'zbekiston, 2018 3. Jamiyatda huquqiy madaniyatni yuksaltirish milliy dasturi, «O'zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi axborotnomasi, 1997y. 4. Sinfdan va maktabdan tashqari tarbiyaviy ishlar konstepstiyasi.: Ma'rifat g. 1993. 3 mart. 5. Huquqiy tarbiyani yaxshilash, aholining huquqiy madaniyat darajasini yuksaltirish, huquqshunos kadrlarni tayyorlash tizimini takomillashtirish, jamoatchilik fikrini o'rganish ishini yaxshilash haqida (O'zbekiston Respublikasi Prezidentining Farmoni.: Xalq so'zi g. 1997. 27 iyun. 6. Huquqiy umumiy ta'lim-davr taqozosi.-T.: O'zbekiston. 1991.-56 b. 7. Tojixonov U, Saidov A,«Huquqiy madaniyat nazariyasi», 1-qism,T,1990 8. Tojixonov U, Saidov A,«Huquqiy madaniyat nazariyasi», 2-qism,T,1998 9. Karimova O. Davlatova M. «Huquqni o'qitish metodikasi» O'quv qo'llanma, Toshkent. 2006 y. 10. Kudaybergenova T.K. «O'rta maxsus o'quv yurtlarida huquqiy talim samaradorligini oshirish yo'llari».-Metodik qo'llanma, T-2011. 1 1 .Kudaybergenova T. K. “Huquqshunoslik fanlarini o‘qitishda innovatsion metodlardan foydalanish”. O‘quv metodik qo'llanma.- Nukus “Golden-Print-Nukus” MCHJ bosmaxonasi.- 2017, 114 bet. Yüklə 0,78 Mb. Dostları ilə paylaş:
|