O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta-maxsus tallim vazirligi andijon davlat universiteti

---

 

O’ZBEKISTON  RESPUBLIKASI

 

OLIY VA O’RTA-MAXSUS TALLIM VAZIRLIGI 

ANDIJON DAVLAT UNIVERSITETI  

Fizika-matematika  fakulteti  

Infarmatika o`qitish metodikasi yo’nalishi  

 

Tabiat falsafasi

 

mavzusidagi 

REFERAT 

 

                Bajardi:      2 IO`M1 guruhi talabasi Madaminova Muattar 

                Qabul qildi:  Samatov Dilshodbek 

 

 

 

 

 

---

 

Mavzu:

Tabiat falsafasi 

 

 

 

 

Reja:

 

 

1. Tabiat  tushunchasi,  uning  falsafiy 

mohiyati va mazmuni. 

2. Tabiat  va  jamiyat,  tabiiy  va  sun’iy 

muhit, ularning o’zaro aloqasi. 

3. Ekologik  muammolarning  vujudga 

kelish  sabablari  va  ularni  hal  qilish 

muammolari. 

 

 

 

 

---

Tabiat  va  jamiyat  haqidagi  konkret  fanlar  borliqning 

o’z 

predmetlariga 

mos 

keluvchi 

muayyan 

hususiyatlarinigina  o’rganadi.  Borliqning  umumiy 

xossalari haqida esa, falsafa fani tadqiqot olib boradi. 

Tabiat obyektlarining tuzilishi haqida. Bizning tevarak-

atrofimizni xilma-xil ko’rinishdagi, shakldagi turli-tuman 

moddiy  obyektlar  o’rab  olgan.  Ular  turli  xil  xossalarga 

va  xususiyatlarga  egadir.  Bir  paytlar  hamma  jismlar 

materiyaning  bo’linmas  shakli  atomlardan  tashkil 

topgandir,  degan  tasavvur  hukmron  edi.  Atomlarning 

murakkab 

tuzilganligi 

haqidagi 

farazlar 

bizning 

asrimizga kelib uzil-kesil tasdiqlandi. 

Hozirgi  zamon  fanlarining  xulosalariga  ko’ra, 

atrofimizdagi  har  qanday  jism  molekulalardan  tashkil 

topgan,  molekulalar  esa  atomlardan  tuzilgan.  Atomlar 

murakkab tuzilgan yadro va elektron qobiqlardan iborat. 

Atomning  elektron  qavatlari  bir-biridan  va  atom 

yadrosidan  muayyan  uzoqlikda  joylashgan  bo’ladi.  Eng 

sodda  atom  hisoblanuvchi  vodorod  atomining  yadrosi 

bitta  protondan,  murakkabroq  atomlarning  yadrosi  esa, 

proton  va  neytronlardan  tashkil  topadi,  proton  va 

neytronlar  kvarklar  va  ularni  tutashtirib  turuvchi 

klyuonlar  (klyuon-yopishtiruvchi  degan  ma’noni  beradi) 

dan tashkil topgandir. 

Proton  va  neytron  nuklonlar  (lot.  nucleus  —  yadro, 

o’zak)  hisoblanadi,  nuklonlar  va  xiperon  (yun.  hiper-

ustida,  yuqoridan  tashqari)  lar,  barionlar  (yun.  barys-

ogir)  deyiladi.  Bular  og’ir  zarrachalar  sifatida  kuchli 

o’zaro  ta’sirlar  maydonida  bo’lib,  adronlar  (yun.  adros-

kuchli) gruppasiga mansub. 

---

Organik  va  anorganik  moddalar  molekula  tuzilishi 

bilan  bir-biridan  farq  qiladi.  Jonli  organizmlar  organik 

moddalardan 

tashkil 

topgan 

bo’ladi. 

Jonli 

organizmlarning  tarkibi  asosida  hujayralar  va  hujayra 

sistemalari  yotadi.  Yer  shari  atrofini  qurshab  turuvchi 

biosferani  bir  butun  jonli  sistema  deb  olish  mumkin. 

Mikroorganizmlar,  o’simlik  dunyosi,  hayvonot  dunyosi 

va  insonning  o’zaro  aloqadorliklari  bu  biosferaning 

mavjudligini ta’minlab turadi. 

Yer  shari  va  o’z  atrofida  harakatlanuvchi  Oy  bilan 

birga yilda bir marta Quyosh atrofini aylanib chiqadi. Bu 

sistema ham biosferaga o’z ta’sirini o’tkazadi. Yer yuzida 

mintaqalarning  farq  qilishi,  fasllarning  almashinuvi  ana 

shu  sistema  harakati  bilan  bog’langandir.  Quyosh  va 

uning  atrofida  harakatlanuvchi  sayyoralar,  ularning 

yo’ldoshlari, asteroidlar, meteoritlar, kometalar va kichik 

planetalar  birgalikda  Quyosh  sistemasini  tashkil  etadi. 

Quyoshdan  eng uzoqda joylashgan planeta Pluton uning 

atrofini 247 yarim yilda bir marta to’liq aylanib chiqadi, 

ya’ni Yer yili — 365,25 kunga teng bo’lsa, — Pluton yili 

247ta Yer yiliga tengdir. 

Quyosh  sistemasi  millionlab  yulduzlarni  o’z  ichiga 

oluvchi  galaktika  (Somon  yo’li)  tarkibiga  kiradi.  Uning 

diametri 94,6 mln. Yorug’lik yiliga teng. Undan keyingi 

sistema  galaktikalar  to’pi  bo’lib,  uning  diametri  1 

megaparsekka  teng,  u  30  tagacha  galaktikani  o’z  ichiga 

oladi  (1  parsek  (3,26  yo.  y).  Keyingi  sistema – 

galaktikalarning mahalliy to’pi, unga 2 ta gipergalektika 

va 27 ta mitti galaktikalar kiradi. Majmuada 500 tagacha 

---

galaktika  bo’ladi,  uning  diametri  -5  megaparsek. 

Galaktikalar majmuasi galaktikalarning o’ta majmuasiga 

birlashadi,  uning  diametri  40  megaparsek  bo’lib,  o’zida 

10  mingdan  ziyod  galaktikani  birlashtiradi.  O’ta  yirik 

majmualar  koinotning  boshqa  strukturaviy  birliklariga 

kiradi.  Koinotning  radiusi  esa  15  —  20  mlrd.  yo.y. 

tengdir. 

Bu  sistemalarni  falsafiy  jihatdan  umumlashtirib, 

borliqning  moddiy  ko’rinishlarini  turli  xil  struktura 

darajalariga ajratish mumkin. 

Sifatiy  jihatdan  materiya  ikki  xil  shaklda,  ko’rinishda 

uchraydi:  moddasimon  va  nomodda  ko’rinishida. 

Materiyaning 

moddasimon 

ko’rinishdagi  shakllari 

ikkiga,  modda  va  antimoddaga  ajraladi.  Bular  bir-biri 

bilan chambarchas bog’langan bo’lib, ular to’qnashganda 

keskin  sifatiy  o’zgarish  ro’y  beradi,  ya’ni  moddaning 

moddaviy  ko’rinishi  nomoddaviy  ko’rinishga  aylanadi. 

Materiyaning  nomoddaviy  ko’rinishi  ham  ikki  xil 

shaklda  uchraydi:  maydon  va  nurlanish.  Muayyan 

maydondagi  nurlanishlar  fizik  vakuumda  (fizik  vakuum 

fizik 

jismlardan 

holi 

bo’lgan 

joy) 

moddiy 

zarrachalarning  hosil  bo’lishiga  imkon  beradi.  Xullas, 

bular  ham  bir-biri  bilan  chambarchas  bog’langandir. 

Materiyaning  biz  yuqorida  qayd  etgan  ko’rinishlaridan 

boshqacha  ko’rinishdagi  turlari  ham  bo’lishi  mumkin. 

Ularning  tabiati  hali  fanga  ma’lum  emas.  Agar  biz 

borliqning  moddiy  ko’rinishlarini  tuzilishi  jihatidan 

---

turkumlashtirsak,  borliqning  struktura  darjalari  haqidagi 

xulosa hosil bo’ladi. 

Tabiat  borlikining  struktura  darajalari.  Biz  tevarak 

atrofimizga  nazar  tashlasak,  umuman  borliqqa  emas, 

balki, muayyan jismlarga, narsa va hodisalarga ko’zimiz 

tushadi. Siz bilan biz inson sifatida Yer sharida istiqomat 

qilamiz,  o’zimizga  mos  keluvchi  o’lchovlar  bilan  ish 

yuritamiz.  Biz  odatlangan  o’lchovdagi  kattaliklarni 

makroskopik  kattaliklar,  deb  hisoblaymiz  va  bu 

makrodunyoni tashkil qiladi. 

Shu  nuqtai  nazardan  borliqning  struktura  darajalarini 

miqyosiy-struktura  va  tashkiliy-struktura  darajalariga 

ajratamiz.  Borliqdagi  obyektlar  miqyosi  bilan  farq 

qiluvchi  uchta  miqyosiy  struktura  darajalariga  ajraladi. 

Ular: 

mikrodunyo, 

makrodunyo 

va 

megadunyo. 

Mikrodunyo  atom  miqyosidan  kichik  bo’lgan  dunyodir. 

Bu  dunyoga  atom  strukturasi  va  elementar  zarrachalar, 

atom  yadrosi,  kvarklar,  kernlar  kiradi.  Bu  dunyoning 

yaxlitligini  va  turg’inligini  saqlab  turuvchi  ikkita 

fundamental  kuch  mavjuddir,  ular  kuchli  va  kuchsiz 

yadroviy o’zaro ta’sirlardir. 

Kuchli  o’zaro  ta’sirlar  atom  yadrosining  strukturaviy 

yaxlitligini  saqlab  tursa,  kuchsiz  o’zaro  ta’sirlar  atom 

strukturasining  yaxlitligini  ta’minlaydi.  Molekulalar 

tuzilishidan 

tortib, 

Yer 

sharining 

yaxlitligini 

saqlashgacha xizmat qiluvchi kuch elektromagnit o’zaro 

ta’sirlaridir. 

Elektromagnit  o’zaro  ta’sirlari  tufayli  molekulali 

birikmalar va Yerdagi barcha hayotiy jarayonlar o’zining 

strukturaviy  birliklarini  saqlaydi.  Agar  elektromagnit 

---

o’zaro  ta’sirlari  bo’lmaganda  edi  —  Quyosh  nurlari 

(ya’ni elektromagnit 

 

 

---

nurlanishlari) Yerga yetib kelmagan bo’lar edi va Yerda 

hayotiy jarayonlar shakllanmagan bo’lar edi. 

Yer,  uning  tabiiy  yo’ldoshi  Oy  va  boshqa  sayyoralar 

Quyosh  atrofida  harakatlanadi.  Bu  sistemaning  va 

umuman  butun  koinotning  strukturaviy  yaxlitligi  esa 

kravitasion o’zaro ta’sirlari tufayli saqlanadi. Kravitasion 

o’zaro  ta’sirlari  biriktirib  turgan  dunyo  —  megadunyo 

deb ataladi. 

Ular 

bir-biri 

bilan  chambarchas  bog’langandir, 

shuningdek,  ular  bir-biriga  almashinishi  ham  mumkin. 

Hozir  megadunyo  hisoblangan  koinotimiz  bundan  15-20 

mlrd.  yil  muqaddam  o’ta  kichik  mikroskopik  obyekt 

bo’lgan,  degan  taxminlar  bor.  Shuningdek,  biz 

mikroobyekt  deb  hisoblayotgan  elementar  zarracha 

neytron  o’zining  ichida  milliardlab  yulduz  va 

galaktikalariga  ega  bo’lgan  butun  boshli  koinot  bo’lishi 

va  aksincha,  diametri  bir  necha  milliard  yorug’lik  yiliga 

teng bo’lgan ulkan Koinotimiz ham chetdan kuzatayotgan 

kishiga  o’ta  kichik  elementar  zarracha  hisoblanishi  ham 

mumkin.  Borliqning  strukturaviy  tuzilishini  uning  sifatiy 

rivojlanishi  nuqtai  nazaridan  olib  qarasak,  moddiy  olam 

bu  holda  ham  uchta  darajaga  ajraladi.  Uning  tashkiliy 

struktura  darajalarini:  anorganik  dunyo  (notirik  tabiat), 

organik dunyo (tirik tabiat) va ijtimoiy dunyo (jamiyat) ga 

ajratiladi.  Ular  bir-biridan  xilma-xilligi,  uyushganligi, 

nisbiy mustaqilligi va faolligi bilan farq qiladi. 

Anorganik  dunyo  yoki  notirik  tabiatda  fizikaviy  va 

ximiyaviy  aloqadorliklar  hukmronlik  qiladi,  shu  tufayli 

notirik  tabiatdagi  qonuniyatlar  shu  tabiat  fanlari 

---

doirasida  cheklangan  bo’lib,  tirik  dunyoga  nisbatan 

passiv va tashkiliy uyushganligi past darajada bo’ladi. 

Tirik  tabiatda  ya’ni  organik  dunyoda  esa  biologik 

aloqadorliklar 

ham 

qatnashganligi 

sababli 

uning 

uyushganlik darajasi yuqoriroq, faolroq va murakkabroq 

tuzilgan bo’ladi. 

Ijtimoiy  dunyo  darajasida  esa,  yuqorida  aytilgan 

aloqadorliklardan  tashqari,  jamiyatga  xos  bo’lgan 

ijtimoiy  aloqadorliklar  ham  ishtirok  etadi.  Bunday 

dunyoning tuzilishi nihoyatda murakkab bo’lib, borliq bu 

darajada 

o’zining 

o’ta 

uyushganligini, 

nisbiy 

mustaqilligini  va  yuqori  darajada  faolligini  namoyish 

qiladi.  Bu  dunyoning  strukturaviy  elementi  bo’lgan  har 

bir  inson  jamiyatga  xos  bo’lgan  barcha  aloqadorliklarni 

o’zida  aks  ettiradi  va  ijtimoiy  munosabatlarda, 

aloqadorliklarda  ongli  ravishda,  maqsadga  binoan, 

muayyan  muljallarni  oldindan  belgilagan  holda  harakat 

qiladi. 

Bu  borada  oddiy  bir  misol  keltiraylik.  Masalan, 

qo’lingizdagi 

kitobni 

ham 

har 

xil, 

bir-biriga 

o’xshamaydigan,  ammo  bir  kasbdagi  olim  va 

mutahassislar  yozishgan.  Agar  siz,  masalaga  ijtimoiy 

dunyoning  tuzilishi  nuqtai  nazaridan  baho  bermoqchi 

bo’lsangiz,  unda  mazkur  kitobning  qaysi  qismi  qanday 

yozilgani,  kimning  qanday  fikrlashi,  mavzuni  sodda  va 

xalqchil  tushuntira  olishi  yoki  murakkab  tilda  bayon 

qilishiga  e’tibor  bering.  Shunda  masala  biroz 

oydinlashadi.  Xuddi  shunday  holni  sizga  turli  fanlardan 

dars berayotgan o’qituvchilar misolida ham kuzatishingiz 

mumkin.  Keyin  esa,  o’zingiz  va  o’rtoqlaringizning 

---

darslarga,  kitoblarga,  ularni  o’zlashtirib,  o’qib  va  o’qib 

olishga,  hayotga  munosabatingizga  vijdonan  baho 

beraolsangiz,  bu  boradagi  murakkab  jarayonlarni 

muayyan  darajada  to’g’ri  anglabolishingiz  mumkin. 

holbuki  bu  —  bor-yo’g’i  siz,  o’qituvchilaringiz  va 

mazkur  kitobni  yozgan  kishilar  hayotining  kichik  bir 

qismidagi  jarayonlar,  xolos.  Hayot  esa  nihoyatda 

murakkab,  unda  bir  vaqtning  o’zida,  birvarakayiga 

qanchadan-qancha voqea va hodisalar kechadi. Masalan, 

siz  xozir  ana  shu  satrlarni  o’qiyapsiz,  jismingiz  va 

hayolingizda,  atrofingizda,  siz  bilan  birga  yashayotgan, 

siz  biladigan  va  bilmaydigan  odamlar  jismi,  ongi  va 

qalbida  ne-ne  o’zgarishlar,  jarayonlar  kechmoqda... 

Demak,  tabiat  doimiy  o’zgarishda  va  harakatda,  bir 

holatdan  ikkinchi  holatga  o’tishda,  rivojlanishda  va 

taraqqiyotda.  Siz  va  bizning  umrimiz  esa,  ana  shu 

cheksizlikning  bir  lahzasi,  jismimiz  va  jonimiz  ham 

azaliy  va  abadiy  o’zgarishlar  jarayonidagi  olamning 

mujizasidir.  Bu  olamda  aynan  siz  va  bizning  dunyoga 

kelganimiz  ham  ana  shunday  mujizadir.  Biz  esa  mana 

shu  yorug’  olamda  o’tganlarning  kelajakdagi  avlodlar 

bilan  bog’lanishida  bir  xalqamiz,  holos  va  aynan  ana 

shunday  bo’lganligi  uchun  ham  tabiat,  jamiyat, 

rivojlanish  va  taraqqiyot  qarshisida  doimiy  qarzdormiz. 

Bu  qarzdorlik  dunyoga  bizgacha  kelganlar  va  ketganlar, 

keladiganlar  va  kelmaydiganlar,  kela  olganlar  va  kela 

olmaganlar ruhi qarshisidagi chuqur mas’uliyat xissidir. 

Inson tomonidan nom qo’yilgan dunyolar xech qachon 

bir-biridan ajralib, alohida xolda mavjud bo’lmagan.Ular 

ham  bir-biri  bilan  uzviy  aloqadorliklarda  bo’ladi  va 

ularning biri ikkinchisidan kelib chiqadi. Odatda, kamroq 

---

aloqadorliklarga  ega  bo’lgan  sistema  unga  nisbatan 

ko’proq  alokadorliklarga  ega  bo’lgan  sistemaga 

qaraganda 

murakkabroq 

va 

tashkiliy 

jihatdan 

uyushganroq bo’ladi. Bu yerda ham ana shu qoida amal 

qiladi. 

Anorganik  dunyoda  in’ikosning  eng  sodda  va  quyi 

shakli  —  mehanik  in’ikos  faoliyat  ko’rsatsa,  organik 

dunyoda  unga  nisbatan  murakkabroq  ko’rinishdagi 

biologik  in’ikos  namoyon  bo’ladi.  Bunday  in’ikosning 

o’ziga 

xos 

bo’lgan 

tomoni 

tanlovchanlik, 

sesganuvchanlik va maqsadga muvofiq harakat qilishdir, 

jamiyatda  esa,  in’ikosning  eng oliy  shakli sosial  in’ikos 

faoliyat ko’rsatadi. Bu in’ikos o’zida in’ikosning boshqa 

shakllarini  ham  qamrab  olgan  bo’ladi.  Ongli  va  yuqori 

doirada  uyushgan  faol  in’ikos,  aloqadorlik,  xatti-

harakatlar ijtimoiy dunyoga xosdir. 

Borliq  shakliy  struktura  darjalarining  balki  biz  hali 

bilmaydigan  yanada  murakkabroq  turlari  ham  bordir, 

lekin  ular  xali  bizning  tushunchalarimiz  doirasiga 

sig’maydi.  Xullas,  borliqning  tashkiliy  struktura 

darajalari  bir-biridan  aloqadorliklarining  soni  va  sifati 

jihatidan,  energiya  va  informasiya  almashish  xususiyati 

bilan, faolligi va uyushganligi darajasi bilan farq qiladi. 

Hayot  nima?  Borliqning  eng  murakkab  shakllaridan 

biri  hayot  va  uning  mohiyati  haqida  to’xtalaylik.  Biz 

hayot  ekanimiz,  olamni  bilamiz.  hayotning  xilma-xil 

turlari,  shakllari  borki,  ular  borliqning  moddiy  shaklini 

harakatga  keltirishda,  boshqarishda  asosiy  o’rin  tutadi. 

Hayotning  eng  murakkab  shakli  inson  hayotidir.  Bu 

inson  ruhiyati,  ongi,  tafakkuri  bilan  chambarchas 

---

bog’langan.  Har  bir  odamga  bir  marotabagina  hayot 

kechirish  imkoniyati  berilgan.  Insonning  qadr-qimmati 

shu hayotni qanday o’tkazganligi bilan o’lchanadi. 

Odamning  tabiati  va  hayoti  u  yashayotgan  jamiyatdagi 

ijtimoiy  muhitka  ham  bog’liq.  Farovon  jamiyatda 

insonlar 

ham 

farovon 

hayot 

kechirishadi. 

Qashshoqjamiyatda esa qashshoqlik tomir otadi. Demak, 

jamiyatimizni 

qanchalik 

farovon 

qilsak, 

unda 

yashaydigan  insonlarning,  kelgusi  avlodlarimizning 

hayoti 

ham 

shunchalik 

baxtli 

va 

farovon 

bo’ladi.Hayotning  vujudga  kelishi  va  mohiyati  haqida 

xanuzgacha  olimlar  bir  nuqtai  nazarga  kelishmagan.  har 

bir insonning hayoti takrorlanmas va o’ziga xosdir. Balki 

stanokning bir detali urniga boshqa detalni qo’yish bilan 

natija  o’zgarmas  yoki  bir  ishchining  urniga  boshqa 

ishchini qo’yish bilan stanok to’xtab qolmas. Ammo bir 

otaning  o’rnini  boshqa  ota,  bir  do’stning  o’rnini  boshqa 

do’st  bo’la  olarmikin?  Shunday  ekan,  har  bir  odam 

takrorlanmas  va  o’z  o’rnida  qadrli.  Insonni,  uning 

hayotini qadrlash muhim ijtimoiy vazifadir. 

Insonning  yaxshi  hayot  kechirishi,  bir  tomondan,  u 

yashayotgan  jamiyatga  bog’liq  bo’lsa,  ikkinchi 

tomondan,  tabiiy  muhitka  bog’liq.  Butun  tarixiy 

taraqqiyot  davomida  inson  bilan  tabiat  o’rtasidagi 

munosabat  takomillashib  borgan.  Inson  tabiiy  muhitsiz, 

suv,  xavo,  Quyosh  va  tuproqsiz  yashay  olmaydi.  Bu 

unsurlar  uning  tirikchiligini  ta’minlaydi.  Bunday  qulay 

sharoit inson uchun faqat Yer sharida mavjuddir. 

Yerning  hayot  tarqalgan  qismi  biosfera  deb  ataladi. 

Biosfera tirik organizmlarning hayot kechirish muhitidir. 

Agar  Yer  shari  Quyoshga  yaqinroq  joylashganida,  yer 

---

yuzasidagi  harorat  ko’tarilib  ketgan  bo’lar  edi  va 

oqibatda  yerdagi  namlik,  suv  yo’qolar  edi.  Agar  u 

Quyoshdan uzoqda joylashganida, yer yuzasidagi harorat 

pasayib,  hamma  joy  mangu  muzlik  bilan  qoplanar  edi. 

 

Xullas,  har  ikkala  holatda  ham  yer  yuzasida 

hayotning  paydo  bo’lishiga  imkoniyat  yo’qolgan 

bo’lardi.  Yana  boshqa  holni  olaylik:  Quyosh  sistemasi 

Galaktika  markaziga  yanada  yaqinroq  joylashganda  edi, 

yer  yuzasida  kuchli  kravitasiya  ta’sirida  narsalarning 

vazni  og’irlashib,  insondek  murakkab  jonzodning,  balki 

umuman  hayotning  paydo  bo’lishiga  sharoit  bo’lmagan 

bo’lar  edi.  Aksincha,  Quyosh  sistemasi  Galaktikamiz 

markazidan hozirgiga nisbatan chetda joylashganda ham, 

kravitasiya  kuchining  zaifligi  ayrim  ximiyaviy  va 

biologik  jarayonlarning  ro’y  berishiga  xalaqit  bergan 

bo’lar  edi.  Buning  oqibatida  yer  yuzasida  hayot  paydo 

bo’lmas edi. Demak, inson o’zi uchun eng qulay bo’lgan 

joyda yashaydi va bunga shukur qilsa arziydi. 

Insonning tabiiy muhitga ta’siri qadimgi davrlarda o’ta 

kuchsiz  bo’lgan.  Davrlar  o’tishi  bilan  inson  qo’lida 

qudratli  kuch  va  quvvat  manbalari  to’plangach,  uning 

tabiatga  ta’siri  sezilarli  darajada  o’zgara  boshladi.  Inson 

atrof-muhitni 

ifloslantirib, 

biosferadagi 

tabiiy 

muvozanatni izdan chiqara boshladi. 

Bu  masalaning  yechilishi  insonning  aql-idrok  kuchi 

bilan  bog’langandir.  Inson  aql-idrokining  olamga  ta’sir 

ko’rsatish chegarasi noosfera deb ataladi. Inson o’zligini 

anglamas  ekan,  uning  sayyoramizga  halokatli  ta’siri 

kuchaygandan kuchayib, oxir-oqibatda uning o’zini ham 

halokatga  olib  borishi  mumkin,  degan  ilmiy  bashoratlar 

---

bor.  haqiqatan  ham  inson  faoliyati  aql-idrok  bilan 

oqilona  boshqarilmas  ekan,  u  yer  yuzining  halokatini 

tezlashtirishi muqarrardir. 

Hozirgi  zamondagi  ekologik  muammolardan  biri  ham 

inson  faoliyati  tomonidan  atrof-muhit  ifloslanishining 

oldini olish va bu halokatni to’xtatib qolishdan iborat. Bu 

olamni  qay  darajada  yaxshi  bilib  olishimiz  va  uning 

hayotiga  nisbatanjamiyatda  esa  qashshoqlik  tomir  otadi. 

Demak,  jamiyatimizni  qanchalik  farovon  qilsak,  unda 

yashaydigan  insonlarning,  kelgusi  avlodlarimizning 

hayoti ham shunchalik baxtli va farovon bo’ladi. 

Hayotning  vujudga  kelishi  va  mohiyati  haqida 

xanuzgacha  olimlar  bir  nuqtai  nazarga  kelishmagan.  har 

bir insonning hayoti takrorlanmas va o’ziga xosdir. Balki 

stanokning bir detali urniga boshqa detalni qo’yish bilan 

natija  o’zgarmas  yoki  bir  ishchining  urniga  boshqa 

ishchini qo’yish bilan stanok to’xtab qolmas. Ammo bir 

otaning  o’rnini  boshqa  ota,  bir  do’stning  o’rnini  boshqa 

do’st  bo’la  olarmikin?  Shunday  ekan,  har  bir  odam 

takrorlanmas  va  o’z  o’rnida  qadrli.  Insonni,  uning 

hayotini qadrlash muhim ijtimoiy vazifadir. 

Insonning  yaxshi  hayot  kechirishi,  bir  tomondan,  u 

yashayotgan  jamiyatga  bog’liq  bo’lsa,  ikkinchi 

tomondan,  tabiiy  muhitka  bog’liq.  Butun  tarixiy 

taraqqiyot  davomida  inson  bilan  tabiat  o’rtasidagi 

munosabat  takomillashib  borgan.  Inson  tabiiy  muhitsiz, 

suv,  xavo,  Quyosh  va  tuproqsiz  yashay  olmaydi.  Bu 

unsurlar  uning  tirikchiligini  ta’minlaydi.  Bunday  qulay 

sharoit inson uchun faqat Yer sharida mavjuddir. 

---

Yerning  hayot  tarqalgan  qismi  biosfera  deb  ataladi. 

Biosfera tirik organizmlarning hayot kechirish muhitidir. 

Agar  Yer  shari  Quyoshga  yaqinroq  joylashganida,  yer 

yuzasidagi  harorat  ko’tarilib  ketgan  bo’lar  edi  va 

oqibatda  yerdagi  namlik,  suv  yo’qolar  edi.  Agar  u 

Quyoshdan uzoqda joylashganida, yer yuzasidagi harorat 

pasayib,  hamma  joy  mangu  muzlik  bilan  qoplanar  edi. 

 

Xullas,  har  ikkala  holatda  ham  yer  yuzasida 

hayotning  paydo  bo’lishiga  imkoniyat  yo’qolgan 

bo’lardi.  Yana  boshqa  holni  olaylik:  Quyosh  sistemasi 

Galaktika  markaziga  yanada  yaqinroq  joylashganda  edi, 

yer  yuzasida  kuchli  kravitasiya  ta’sirida  narsalarning 

vazni  og’irlashib,  insondek  murakkab  jonzodning,  balki 

umuman  hayotning  paydo  bo’lishiga  sharoit  bo’lmagan 

bo’lar  edi.  Aksincha,  Quyosh  sistemasi  Galaktikamiz 

markazidan hozirgiga nisbatan chetda joylashganda ham, 

kravitasiya  kuchining  zaifligi  ayrim  ximiyaviy  va 

biologik  jarayonlarning  ro’y  berishiga  xalaqit  bergan 

bo’lar  edi.  Buning  oqibatida  yer  yuzasida  hayot  paydo 

bo’lmas edi. Demak, inson o’zi uchun eng qulay bo’lgan 

joyda yashaydi va bunga shukur qilsa arziydi. 

Hozirgi zamondagi ekologik muammolardan biri ham 

inson faoliyati tomonidan atrof-muhit ifloslanishining 

oldini olish va bu halokatni to’xtatib qolishdan iborat. Bu 

olamni qay darajada yaxshi bilib olishimiz va uning 

hayotiga nisbatan 

 

 

 

---

 

 

Xulosa 

 

 

Borliq  bizning  mavjudligimiz  asosi,  notiqlik,  tirik 

tabiatning yashash usulidir. Borliq yo’qdan bor bo’lmatdi 

bordan  yo’q  bo’lmaydi.  Dunyodagi  barcha  narsalar  biri 

ikkinchisining  mavjudligini  taqazo  qiladi.      Hozirgi 

zamondagi  ekologik  muammolardan  biri  ham  inson 

faoliyati  tomonidan  atrof-muhit  ifloslanishining  oldini 

olish  va  bu  halokatni  to’xtatib  qolishdan  iborat.  Bu 

olamni  qay  darajada  yaxshi  bilib  olishimiz  va  uning 

hayotiga nisbatan 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

---

 

 

 

 

ADABIYOTLAR RO’YXATI: 

 

1. Jahon  falsafasi  tarixidan  lavhalar.  1-kitob. 

Toshkent - 2004. 

2. G. Skirbekk, N.Gilye  Falsafa tarixi.  Toshkent - 

2002. 

3. Google qidiruv tizimi. 

 

 

 

---