O'zbekiston respublikasi oliy va o'rta maxsus

Bitiruv malakaviy ish mavzusi obekti:
Ishni bajarish obyekti sifatida 
quyosh energiyasi yordamida suv isitish tizimlari va ularni modernizatsiya qilish 
usullari tanlangan. 
Bitiruv malakaviy ishning amaliy ahamiyati.
Yaratilgan texnik 
ishlanma quyosh energiyasidan unumli foydalanish imkoniyatlarini ochib berdi. 
Ushbu loyixa О‗zbekiston hududidagi, fermer xо‗jaliklarda, xonadonlarda, 
kollej va oliygoh yotoqxonalari va dushxonalarida qо‗llanilsa energiya 
manbalaridan tejalgan holda zarur sharoit yaratilib, issiq suvga bо‗lgan ehtiyoj 
tо‗la qondiriladi. О‗zbekiston sharoitida о‗rtacha 250-260 kun quyosh chiqishi 
kuzatilgan. Quyosh о‗z energiyasini kollektorga uzatadi, kollektor isigan suvni 
issiqlik saqlash bakiga uzatadi. Sovuq suv tarmogi issiqlik saqlovchi bak ichiga 
montaj qilinadi. Sovuq suv bosimi orqali sovuq suv issiqlik saqlovchi bak ichiga 
kiradi va unumli harorat olib, oldidagi jumrakga keladi, u yerda aralashtirgich 
ventili (smesitel) yordamida kerakli haroratni sozlanadi va ehtiyoj uchun 
ishlatiladi. 
Issiqlik saqlovchi baqdagi harorat pasaymasligi uchun uni atrofini issiqlik 
saqlovchi ―penoplast‖ yoki ―menirolovata‖ bilan urab chiqamiz. Qish kunlarida 
quyosh kam chiqqanligi uchun isitish reduktorini (batareya) ga ulab qо‗shimcha 
issiqlik olishimiz mumkin. 
 
 
 
 
 
 
 

---

6 
I
-
BOB. QUYOSH ENERGIYASI YORDAMIDA SUV ISITISH 
TIZIMLARI HAQIDA UMUMIY TUSHUNCHALAR 
 
1.1. Quyosh energiyasi va undan foydalanish haqida umumiy 
ma‟lumotlar. 
 
Quyosh nuri tuganmas energiya manbaidir. Yer atmosferasi chegarasiga 
1,35 kVt/m
2
nurlanish oqimi zichligi tо‗g‗ri keladi va quyosh doimiysi deb 
yuritiladi. Quyosh nuri yer atmosferasidan о‗tganda, uning energiyasi qaytish, 
tarqalish va yutilish jarayonlari natijasida kamayadi. Bu jarayonlar nurni havo 
tarkibiga kiruvchi gaz molekulalari va chang zarralarining о‗zaro ta‘sirlari bilan 
xarakterlanadi. Masalan, azon (ultrabinafsha nurlarining kо‗p qismini yutadi), 
suv bug‗i (infraqizil spektriga yaqin nurlarni yutadi), karbonat angidrit gazi 
(о‗rtacha infraqizil nurlarning kо‗p qismini yutadi). Tо‗g‗ri quyosh nuri yer 
yuzasiga yetib kelganda, uning energiyasi haqiqatdan ham kamayishiga 
qaramasdan, bir yilda yer yuzasi qabul qilayotgan quyosh nurining energiyasi 
tahminan 1,2-10
17
Vt (1.1018 kVt. soat)ni tashqil qiladi. Bu dunyoda iste‘mol 
qilinadigan energiyadan 20000 marta kо‗p. Ammo Quyoshdan keladigan 
energiyaning hammasini tо‗plash juda mushkulligi bilan xarakterlanadi. 
Ekologik muhitga zarar bо‗lmasliga uchun yer yuziga tushadigan hamma 
quyosh energiyasining 1,5%, ya‘ni yiliga 1,62-10
16
kVt soat energiyasidan 
foydalansa bо‗ladi (bu 2-10
12 
t. shartli yonilgiga ekvivalentdir) [2]. 
Yer kurrasi yuzasiga Quyosh nurining taqsimlanishi bir tekisda emas. Yil 
davomida yerning 1 m
2
yuziga tо‗g‗ri keladigan quyosh energiyasi 3000 MJ/m
2
dan 8000 MJ/m
2
gacha о‗zgarib turadi. Yerning 1 m
2
yuzasiga bir kunda 
tushadigan Quyosh energiyasining о‗rtacha yillik miqdori 7,2 MJ/m
2
(shimolda) 
dan 21,4 MJ/m
2
(sahrolarda)gacha о‗zgaradi. Quyosh nuri oqimining о‗rtacha 
yillik zichligi subtropik va sahrolarda 210 ... 250 Vt/m
2
MDX markaziy qismida 
130 ... 210 Vt/m
2
va shimolda 80 ... 130 Vt/m
2
ni tashqil qiladi. Quyosh 
energiyasi oqimining eng yuqori zichligi 1 kVt/m
2
gacha kо‗tariladi. 

---

7 
Geografik kengliklardagi ayrim mintaqalarda Quyosh nurining yillik 
oqimi keng oraliqa о‗zgaradi, ya‘ni 1 m
2
gorizontal yuzaga: Sibirning shimoli-
sharq, va shimoliy orollariga 550 ... 830 kVt/soat, Sibir va Yevropa 
mintaqasining kо‗p qismiga 83 ... 1100 kVt/soat, Uzok Sharq, Sibir, Povoljye, 
Moldaviya va Ukrainaning janubiy tumanlariga 1100 ... 1380 kVt/soat, 
Turkmaniston saxrolariga 2000 kVt/soat Quyosh energiyasi tushadi. 
Quyosh energiyasi sochilib turishi Turkmanistonda 3100 soat, 
О‗zbekiston va Tojikistonda 2815 ... 2830 soat, Qozog‗istonda va Qirg‗izistonda 
2575 soat, Armaniston, Gruziya va Ozarbayjonda 2125 ... 2520 soat, Ukraina va 
Moldaviyada 2005 ... 2080 soatni tashqil etadi. 
Yer tashqarisidagi quyosh 
nurlanishi 
Yerdan quyosh f=32° burchak о‗lchamli disk shaklida kо‗rinadigan 
yorug‗lik nurini manbai hisoblanadi (1.1- rasm).
Quyosh doimiysi: I = 1358Vt/m
2
= 487I qaj/ (m
2
. soat) 
1.1-rasm. Quyosh va Yerning о‗zaro joylashishi (masshtabsiz) 
Quyosh diametrini undan yergacha bо‗lgan masofaga nisbatan Quyosh 
nurlarining parallelmaslik darajasi burchak hisobida 0,0093 radianni tashqil 
qiladi. 

---

8 
Yer atmosferasi tashqarisida Quyosh nurining jadalligi deyarli о‗zgarmas 
bо‗ladi. Quyosh va Yer masofasi о‗rtasidagi fazo о‗rtasidagi fazo bо‗shlig‗ida 
nurlanish oqimiga perpendikulyar bо‗lgan, vaqt birligida maydon yuz birligiga 
tushgan Quyosh energiyasiga Quyosh doimiysi deyiladi. Quyosh doimiysidan 
tashqari, uning energiyasi spektral taqsimotini ham bilish foydalidir. Yuqori va 
kosmik о‗lchamlarga asoslangai holda qurilgan monoxromatik oqimi, sirt 
zichligining standart diagrammasi 1.2-rasmda keltirilgan. 
Quyoshdan keladigan nurlarning yо‗nalishini о‗zgartirmaganlariga
nurlanish deyiladi. Atmosfera ta‘sirida yо‗nalishini о‗zgartirib sochilgan va 
qayta Quyosh nurlariga diffuzli nurlanish deyiladi. Normal bо‗yicha yer yuziga 
tushadigan Quyosh nurlari quyidagi о‗zgarish holatlariga duchor bо‗lishi 
mumkin: I-Quyosh va Yer masofasining о‗zgarishi; 2-havo, suv buta va chang 
molekulalari ta‘sirida atmosferada tarqalishi; 3- kislorod, azon, suv va karbonat 
angidrid gazlari ta‘sirida atmosferadagi yutilish. 
1.2-rasm. Monoxramatik nurlanish oqimi yuza zichligining standart 
diagrammasi 

---

9 
Tо‗lqin uzunlik 2,5 mkm dan yuqori kuchsiz va yer tashqarisidagi 
nurlanish suv va karbonat angidrid gazlarida jadal yutiladi. Faqatgina Quyosh 
energiyasining bir qismi, ya‘ni tо‗lqin uzunligi 0,25 ... 2,5 mkm bо‗lgan nurlar 
Yergacha yetib keladi. 
О‗rta Osiyo respublikalarida Quyosh energiyasidan foydalanish uchun 
sharoit juda ham yaxshi, chunki iyun oyida yorug‗ kunning uzunligi 16 soat, 
dekabrda esa 8-10 soat. Bu yerda yiliga 300 kun, yozda oyiga 320-400 soat 
ochiq Quyosh nuri tо‗g‗ri keladi. [2] 
Sayyoramizda kuzatilayotgan global ekologik muammolar: iqlimning 
о‗zgarishi, ozon qatlamining siyraklashuvi, kislotali yomgirlar, atmosferaning 
zaxarli gazlar bilan tо‗yinishi, atrof-muhitni radiatsion ifloslanishi kabi qator 
masalalar aynan energiya ishlab chiqarish va uni iste‘mol qilish jarayoni bilan 
bog‗liqdir. Tabiyki energiya iste‘moli miqdori bir tomondan yer yuzida aholi 
sonining oshishi bilan bog‗liq bо‗lsa, ikkinchi tomondan bu aholining yashash 
farovonligining о‗sishi bilan bog‗liq. 
Hozirgi kunda dunyo bо‗yicha kishi boshiga yiliga о‗rtacha hisobda 2kVt 
soat energiya tо‗g‗ri keladi, vaholanki, u normal farovon xayot kechirish uchun 
bu miqdor yiliga 10kVt soatni tashqil qilishi lozim hisoblanadi. 
Biz ushbu ishimizda energiya ishlab chiqarish va uni iste‘moli 
samaradorligini oshirishning ba‘zi uslublari haqida ham sо‗z yuritishga harakat 
qildik. 
Yer yuzida mavjud energiya manbalari asosan ikki turga ajraladi: qayta 
tiklanmaydigan va qayta tiklanuvchi. Energiyaning qayta tiklanmaydigan 
manbalariga yokilg‗ining qazib olinuvchi turlariga asosan neft, gaz, kо‗mir, torf 
kiradi. Qayta tiklanuvchi energiya manbalariga biosferada doimiy ravishda 
mavjud bо‗lgan energiya turlari: Quyosh, shamol, biomassa, okean va dengiz 
tо‗lqinlari, hamda daryolarning gidroenergiyalari kiradi. 
Energiyaning qayta tiklanuvchi va qayta tiklanmaydigan turlari Yer 
biosferasiga kо‗rsatadigan ta‘sirlariga qarab bir-birlaridan prinsipial farq 
qiladi.Energiyaning qayta tiklanmaydigan manbalarini qо‗llash atrof-muhitning 

---

10 
qо‗shimcha ravishda qizishiga olib keladi, ya‘ni ularning energiyasi hisobiga 
Quyosh tomondan qizdirilayotgan planetamizning qо‗shimcha ravishda 
qizishiga sababchi bо‗ladi. Shuning uchun energiyaning bunday turlari 
qо‗shiluvchi energiya turlari deb ham ataladi. Shuningdek energiyaning qayta 
tiklanuvchi turlari energiyaning qо‗shilmaydigan turlari deb ham ataladi.Chunki 
bunda manbadan qanchalik miqdorda energiya olinsa, u shuncha qilib 
qaytariladi. Masalan, Quyoshdan Yerda ishlovchi qurilmalarga ma‘lum bir 
miqdordagi fotonlar energiyasini oldik deylik, shu bilan birga ularning Yerni 
qizdirishdagi faoliyatidan maxrum qildik, lekin fotonlarni qurilmalarda ishlatib 
bо‗lgandan keyin olingan energiyaga teng miqdordagi issiqlik energiyasi Yerga 
chiqariladi. Natijada, energetik balans saqlanib qoladi. Shunday qilib, 
energiyaning qо‗shilmaydigan turlarini ishlab chiqish sohasini chiqindisiz ishlab 
chiqarish deyish mumkin. 
Necha o‘n yillar mobaynida kuzatilib kelayotgan yillik energiya ishlab 
chiqarishning о‗sish tempini (3%) e‘tiborga olsak, tahminan 75 yildan keyin 
energiyaning qо‗shiluvchi turini qо‗llash uchun ajratilgan, limit tugaydi. Demak, 
insoniyat global miqiyosidagi halokatdan kutilib qolishi uchun, u XXI asr 
о‗rtalariga kelib energiyaning qо‗shiluvchi turlarini ishlab chiqarishdan tiyilishi 
va zudlik bilan energiyaning qо‗shilmaydigan (noan‘anaviy) turlarini yetarli 
darajada ishlab chiqarishni yulga quymog‗i lozimdir. Planetamizda aholi soni 
ortishi bilan bir qatorda energiya ishlab chiqarish va uni iste‘mol qilish jarayoni 
ham yil sayin oshmoqda. Aholi soni, hisob-kitoblarga qaraganda 2075-2100 
yilga borib tahminan 12mlrd ga yetishi, energiya iste‘moli esa kishi boshiga 
hozircha о‗rtacha 4 kVt dan, 2075 yili 9,1 kVt ga yetishi kutilmoqda. 
Yer yuzida energiya iste‘moli va uni ishlab chiqarishni baholash uchun, 
odatda, о‗tgan davr uchun grafik chizib, uni kelajak zamonga ekstropolyatsiya 
qilinadi va xulosa chiqariladi. Baholashning bu usuli bir qancha kamchiliklarga 
ega. Bundan tashqari shuni ham takidlash joizki, bazi rivojlangan davlatlarda 
aholining о‗sish tempi ham, ularning energiya iste‘moli tempi ham bir muncha 
pasayishi kuzatilmoqda. Shu sababli, bu usuldan emas, balki bu sohaning yirik 

---

11 
mutaxasislari taklif qilgan analitik usuldan foydalanish maqsadga muvofiq. Bu 
modelga binoan aholining о‗sish tempi bilan uning energiya iste‘moli tempi 
ma‘lum bir davrga kelib muvozanatli holga erishadi deb hisoblanadi. Bu model 
gipotetik model bо‗lib, unda aholining о‗sish tempi 2125 yilgacha mо‗ljallangan 
BMT ning demo grafik prognozlaridan olingan. Bu prognozlarga binoan 
aholining о‗sish tempi 2100 yilga kelib tahminan 12 mlrd atrofida stabillashadi. 
Yer yuzida aholi sonining о‗sish tempi bо‗yicha boshqa raqamlar mavjud bо‗lsa 
ham, kо‗pchilik tadqiqotchilar yuqoridagi raqamni (12mlrd) tо‗g‗ri va ilmiy 
asoslangan deb hisoblaydilar. 
Energiyaning bir turdan boshqasiga aylanish jarayonlarini tahlil qilishda 
energiya samaradorligini belgilovchi kattalik sifatida, odatda, chiqishdagi 
foydali energiya miqdorining kirishdagi umumiy energiya miqdoriga nisbati 
olinadi. 
Shuningdek, 
qayta 
tiklanadigan 
energetikani 
rivojlantirish 
mexanizmlariga ham aloxida e‘tibor qaratishimiz lozimdir. 
Qayta tiklanadigan energiya ma‘lum miqdorining mavjud bо‗lishi ayni 
paytda zarur hisoblanadi, lekin bu mamlakat energetika balansiga keng 
kо‗lamda jalb etish Qayta tiklanadigan energetikaning zamonaviy 
texnologiyalarini joriy etish bо‗yicha halqaro tajriba shundan dalolat beradiki, 
har bir mamlakatda qayta tiklanadigan energetika texnologiyalarini rivojlantirish 
hamda joriy etishga tо‗sqinlik qiluvchi muayyan meyoriy-huquqiy, iqtisodiy, 
texnik, psihologik, axborot va boshqa omillar mavjud. Bularning barchasi qayta 
tiklanadigan energetika texnologiyalariga bevosita taalluqli bо‗lmasa-da, qayta 
tiklanadigan energiya manbalarining mavjud saloxiyatini keng kо‗lamda 
uzlashtirishga halaqit bermoqaa. 
Bu omillarni aniqash va bartaraf etishda kо‗pincha davlatning keng 
kо‗lamda va izchil xarakat qilishi, shuningdek, bu boradagi ishlarda qayta 
tiklanadigan 
energetika 
texnologiyalarini 
joriy 
etish 
hamda 
yanada 
rivojlantirishdan manfaatdor tashqilotlar va shaxslar ishtirok etishi talab qilinadi. 

---

12 
Sunggi yillarda о‗tkazilgan tadqiqotlar О‗zbekistonda qayta tiklanadigan 
energetika texnologiyalarini keng miqiyosida rivojlantirishga yordam beradigan 
ayrim 
mexanizmlarni 
identifikatsiyalash, 
shuningdek, 
bu 
boradagi 
kamchiliklarni aniqash hamda bartaraf etish bо‗yicha qator tavsiyalarni 
tayyorlash imkonini berdi. [2]