O’zbekiston Respublikasi Oliy va o’rta ta’lim Vazirligi tdiu samarqand filiali Bugalteriya xisobi va auditi yonalishi 122-guruh talabasi Rajabboyev Sarvar tomonidan “Iqtisodiy ta’limotlar tarixi” fanidan bajargan

---

O’zbekiston Respublikasi Oliy va o’rta
ta’lim Vazirligi TDIU Samarqand filiali
Bugalteriya xisobi va auditi yonalishi
122-guruh talabasi Rajabboyev Sarvar
tomonidan “Iqtisodiy ta’limotlar tarixi” 
fanidan bajargan
MUSTAQIL ISH
Mavzu: Institutsionalizm yo’nalishi mohiyati va ahamiyati
Bajardi: Rajabboyev S.

---

Reja:
1.
Institutsional nazariyalarning paydo bo`lishi va
rivojlanishi tarixi.
2.
Institutsionalizm evolyutsiyasi bosqichlari.
3.
Ijtimoiy-huquqiy institutsionalizm.

---

Ilmiy iqtisodiy nazariyalar shakllanishi XVII asrda
Yevropada dastlab V.Petti, Buagilber, keyinroq esa, A.Smit
va D.Rikardolarning klassik iqtisodiy ta’limotlari bilan
tavsiflanadi. XIX asrning yetmishinchi yillariga kelib, klassik
nazariyaning K.Menger, M.Jevons, L.Valras va boshqa
tadqiqotchilarning faoliyati zamiridagi marjinal yondashuv
bilan kengayishi neoklassik nazariya sifatida A.Marshallning
“Iqtisodiyot prinsiplari” asarida o`z ifodasini topdi. 
A.Marshallning qarashlari J.B.Klark izlanishlarida
takomillashdi.
Institutsional nazariyalarning paydo bo`lishi va rivojlanishi tarixi

---

Neoklassik nazariyaning asosiy tamoyillari ikki qismdan iborat. Asosiy
tamoyillarning birinchi qismini klassikaning “eski” tamoyillari, ikkinchi qismni esa, 
neoklassikaning “yangi” tamoyillari tashkil etadi. “Eski” tamoyillar “qat’iy negiz” 
bo`lsa, “yangi” tamoyillar neoklassikaning «himoya qobig`i»ni tashkil etadi.
•
“Eski” tamoyillarga quyidagilar kiradi:

bozorda hamma vaqt muvozanat mavjud, u yagona Pareto (Valras-ErrouDobre) 
optimumi talablariga mos keladi; 

bozorda individlar tomonidan oqilona tanlov amalga oshiriladi; 

individlarga tashqi omillar ta’sir ko`rsatmaydi, ularning biror holatni afzal
bilishi barqaror va ekzogen xususiyatga ega; 

xarajatlarning yagona turi – ishlab chiqarish xarajatlari hisobga olinadi. Ayni
chog`da ayirboshlash xarajatlari e’tiborga olinmaydi. 
•
“Yangi” tamoyillarga ko`ra: 

bozorda ayirboshlashni amalga oshirish uchun resurslarning xususiy mulkligi
asosiy zamin hisoblanadi; 

individlarda bitim to`g`risidagi barcha axborot mavjud;

ayirboshlash chegaralari kamayib boruvchi foydalilik tamoyili asosida hamda
resurslarning dastlabki taqsimlanishidan kelib chiqib, belgilanadi. 

---

“YUqori nafl” vakillari jamiyat asosiy iqtisodiy sub`ekti sifatida Robinzon
(alohida individ)ni tanlasa, institutsionalizm mafkurachilari kollektiv –
jamoa ―psixologiyasi‖ni birinchi o`ringa qo`yadilar. Ular ―yuqori naf‖
nazariyasiga qarshi chiqib, jamiyatning stixiyali rivoji o`rniga ishlab
chiqarishni boshqarishda ijtimoiy tadbirlar qo`llashni afzal ko`radilar. 
Boshqa maktablardan farqli ravishda, institutsionalizm iqtisodiy hayotining
ba`zi ijtimoiy tomonlarini tanqidiy o`zgarishni asos qilib oldi, ammo davlat
monopolistik kapitalizmi tizimini qo`llab quvvatladi. Ularning g`oyalarida
―Ijtimoiy nazoratni‖ himoya qilish orqali yangi sharoitda iqtisodiyotni
tartiblashni tashkil etishi lozim deb ko`rsatiladi. 
Eski institutsionalizm metodologik xolizmdan foydalanadi, uni umumiy
tarzda quyidagicha ta`riflash mumkin: ―institutlar birlamchi, individlar
ikkilamchi‖. Ushbu neoinstitutsional nazariyaga asos qilib olindi.

---

Klassik nazariyaning rivojlanishida kuzatiladigan istalgan qoida
tuzatishlar va aniqlashtirishlar jarayonida «Eski tamoyillar»ni
tashkil qiluvchi fikrlar o`zgarishsiz qolishi lozim. Ular tadqiqot
paradigmasini, nazariyani izchil qabul qiluvchi har qanday
tadqiqotchining tanqidi qanchalik keskin bo`lmasin, “eski” 
tamoyillardan voz kechilmaydi. Aksincha, nazariyaning
rivojlanishiga qarab uning tadqiqot predmetiga «yangi
tamoyil»ni tashkil qiluvchi qarashlarga doimiy tuzatishlar, 
yangi unsurlar kiritiladi.
Bozor iqtisodiyoti munosabatlarining jadal rivojlanishi
barobarida iqtisodiy tadqiqotlar ko`lami yanada kengaydi va
chuqurlashdi. Bu bilan hozirgi zamon iqtisodiy ta’limotlarining
yirik yo`nalishlari shakllanishi ro`y berdi.

---

Institutsionalizm evolyutsiyasi bosqichlari.
50-60-yillarda iqtisodiy o`sishning mazmunli
maqsadlari, uning qarama-qarshiliklari va
"xarajatlari", iqtisodiy rivojlanishning tabiati 107 
bilan bog`liq muammolarni ko`targanlar orasida
J.M.Klark, G.Kolm, R.Xeylbronerning nomlarini tilga
olish mumkin. Ularning barchasi "boshqariladigan
rivojlanish" muammosini qo`ydi, uni milliy
rejalashtirish tizimi zarurligini asoslash bilan
bog`ladi. 

---


Bu bosqich vakillari demografik muammolarni o`rganish, kasaba
uyushmalari mehnat harakati nazariyasini ishlab chiqish va hokazolar
e`tiborini, birinchidan, kapitalizmning ijtimoiy-iqtisodiy
qaramaqarshiliklarini bayon etishga, ikkinchidan, islohotlarni amalga
oshirish bo`yicha takliflar ishlab chiqish va ilgari surishga qaratdilar. XX-
asrning 60-yillarning o`rtalaridan boshlab institutsionalizm ta`sirining
kuchayishi va unga qiziqishning kuchayishi kuzatildi. Bu davrda
institutsionalizmga qiziqish ortib borishi davlat farovonligi
nazariyalarining aniq nomuvofiqligi bilan izohlanadi. 

70-yillarning o`rtalariga kelib, davlat tomonidan tartibga solishning
an`anaviy usullari ularning cheklovlari va to`lovga layoqatsizligini to`liq
ochib berdi. 1970-yillardan boshlab AQSHda siyosiy iqtisodning
fundamental masalalari bo`yicha boshlangan nazariy munozaralar davlat
siyosatining amaliy jihatdan mazmunli nazariyasini ishlab chiqishga
qaratilgan. 60-yillarda institutsionalizmning metodologik masalalari
amerikalik nazariyotchi P.Louan va shved iqtisodchisi G.Meyerdal
tomonidan ishlab chiqilgan. 

---

Amerika institutsionalizmi vakillari iqtisodiy jarayonlar
asoslarining umumiy ta`rifiga ega emas edilar. Veblen iqtisodiy
jarayonlarni psixologiya, biologiya va antropologiyaga, Kommons -
108 psixologiya va huquqqa, Mitchell - antropologiya va matematik
hisobkitoblarga bog`liq qilib qo`ydi. 
Amerika neoinstitutsionalizmi iqtisodiy jarayonlarni sanoat
rivojlanishiga va texnokratiya rolining kuchayishiga bog`liq qilib
qo`yadi, shuningdek, jamiyatning ijtimoiy hayotidagi iqtisodiy
jarayonlarning izohini topishga intiladi. Bu xilma-xillik
ijtimoiyinstitutsional yo`nalishda ko`plab oqimlar va maktablarning
paydo bo`lishiga olib keldi. 
Bu davrda ishlab chiqarish va kapitalni jadal kontsentratsiyalash
jarayoni sodir bo`ldi, sanoatning eng muhim tarmoqlari
monopollashtirildi, Amerika iqtisodiyotida bank kapitalining gigant
markazlashuvi sodir bo`ldi. 

---

Ilg`or mafkurada monopoliyaga qarshi motivlar asosiy va umuman olganda -
monopoliyalar hukmronligini zaiflashtirish, Amerika jamiyatining iqtisodiy va
siyosiy tizimini barqarorlashtirish va inqilobning oldini olish uchun uni
demokratlashtirish mavzusi edi. Institutsionalizm atamasi umumiy falsafiy
yo`nalish, ijtimoiy tizimning qarama-qarshiliklarini umumiy qarash va
iqtisodiyotni o`rganishga keng kulturologik yondashuv bilan birlashgan
iqtisodchilarga nisbatan qo`llaniladigan kollektiv tushunchaga aylandi.
"Institutsionalizm" atamasining o`zi AQSHda paydo bo`lgan va birinchi navbatda
Amerika tarixiy tajribasi, milliy sharoitlari va an`analarining o`ziga xos
xususiyatlarini o`zida mujassam etgan Amerika burjua siyosiy iqtisodidagi ma`lum
bir tendentsiyani bildiradi. Biroq, institutsionalizmning asosiy xususiyatlari ushbu
tendentsiyaning 19-asrning so`nggi o`n yilliklari - 20-asr boshlarida asosiy
kapitalistik mamlakatlarda paydo bo`lgan ijtimoiy-iqtisodiy fikrdagi o`xshash
tendentsiyalar bilan yaqin aloqada ekanligini ko`rsatadi. 
Institutsionalistlarning asosiy g`oyasi iqtisodiyotning barqarorligini va jamiyatning
boshqariladigan rivojlanishini ta`minlaydigan etarlicha ishonchli ijtimoiy nazorat
mexanizmini yaratish g`oyasi edi. 

---

Ijtimoiy-huquqiy institutsionalizm.
Kommonsning iqtisodiy qarashlari chegaraviy foydalilik nazariyasi
qoidalari va iqtisoddagi huquqiy kontseptsiyaning birikmasidan iborat
edi. Ishlab chiqarishda sodir bo`layotgan jarayonlardan mavhumlashar
ekan, Kommons kapitalizmning mohiyatini bozor munosabatlari bilan
aniqladi, uning fikricha, hozirgi kapitalizm sharoitida "nohaq raqobat" 
rolini o`ynadi. Kommonsning fikricha, kapitalistik jamiyatning bu
kamchiligini tuzatish, ayirboshlash munosabatlarini adolatli qilish, 
raqobat tahdidini bartaraf etish, davlatning qonun chiqaruvchi
organlaridan foydalanish mumkin. 

---

Kommons ziddiyatli vaziyatlarni bartaraf etishni huquqiy normalarni
takomillashtirish bilan bog`ladi. Kommons kapitalistlar va ishchilar
o`rtasidagi munosabatlarni qonunchilik qoidalariga muvofiq tuzilgan
jamiyatning teng huquqli a`zolarining huquqiy bitimi sifatida taqdim
etdi. Jamiyatning barcha eng muhim institutlari: oila, aktsiyadorlik
jamiyati, kasaba uyushmalari, tadbirkorlar birlashmalari va hatto
davlatning o`zi ham "kelishuv" ishtirokchilari bo`lishi mumkin. 
"SHartnomalar" uchta nuqta, ziddiyat, o`zaro ta`sir, qarorni o`z ichiga
oladi. "SHartnoma" qoidalarini huquqiy tartibga solish orqali, deb 
hisoblaydi Kommons, barcha ichki qarama-qarshiliklarni, barcha
nizolarni bartaraf etish mumkin. Kommons jamiyatdagi ijtimoiy
qaramaqarshiliklarning keskinlashuvini nizolarni huquqiy tartibga solish
mexanizmining kamchiliklari bilan izohladi.

---

Jon R. Kommons davlat tomonidan qonunchilikni isloh qilish va turli ―kollektiv
institutlar‖ rahbarlari vakili bo`lgan hukumat tuzish 113 zarurligiga ishongan. 
U jamoatchilik fikri tomonidan boshqariladigan va iqtisodiyotni monopoliyadan
chiqaradigan hukumatni yaratish zarurligiga ishonch hosil qildi. J.R.Kommons
o`zi ilgari surgan qiymat kontseptsiyasida huquqiy jihatdan ham foydalangan, 
unga ko`ra tovar mahsulotining qiymati "jamoa institutlari"ning huquqiy
kelishuvi natijasidan boshqa narsa emas. Iqtisodiyot tarixidan ma`lumki, J.R. 
Kommons "jamoa harakati"ning huquqiy jihatlari, shuningdek, T.Veblen
asarlaridagi monopoliyaga qarshi islohotchilik g`oyalari 30-yillarda - so`nggi
yillarda haqiqiy amaliy qo`llanilishini topdi. 
O`z davri uchun mos ravishda u manufakturani ishlab chiqarishning eng
progressiv, eng ilg`or shakli deb baholadi, uning tarixan o`tkinchiligini
tushunmadi, bu albatta sharoitning ta`siridir. A.Smit ishchilar, kapitalistlar va
er egalarining turli sinf vakillari ekanligini yaxshi tushungan va iqtisodiy
rivojlanishning umuman yaxshi oqibatlari hamma uchun tegishli, xalq
boyligining ortishidan esa jamiyatning hamma a`zolari bir xil manfaatdor deb 
o`ylagan edi. O`z davrida tanqid qilingan bu g`oya hozirgi paytda haqiqatga
ancha yaqindir.

---

Faylasuf aravakashdan tug`ma xususiyatlari bilan emas, balki
boshqa turdagi mehnat va hayot tarzi bilan farq qiladi. Mehnat
taqsimoti qancha mukammal va bozor qancha keng bo`lsa, mehnat
taqsimoti, ixtisoslashuv uchun shuncha keng sharoit bo`ladi, tor 
bozorda bu imkoniyatlar cheklangan bo`ladi va mehnat
unumdorligining o`sishi ham qiyinlashadi. A.Smit bir tomondan
manufaktura miqyosida va ikkinchidan jamiyatdagi turli korxonalar, 
sohalar mehnat taqsimoti o`rtasida printsipial farq yo`q deb 
hisoblaydi. Uningcha, butun jamiyat yirik manufaktura bo`lib, 
mehnat taqsimoti esa odamlar hamkorligining umumiy shaklidir. SHu
bilan birga obektiv sharoitni hisobga olib, manufakturadagi mehnat
taqsimoti va endigina rivojlanib kelayotgan mashina sanoatining
salbiy oqibatlari ham tan olinadi.
D.Rikardo yagona iqtisodiy kontseptsiya asosida pul muammosi va
kredit, xalqaro iqtisodiy munosabatlar, soliq, er rentasi, xalqaro
mehnat taqsimoti to`g`risida funadamental fikrlar berdi. Iqtisodchi
J.S.Mill bilan do`stona munosabatda bo`lgan. Smitdan keyinroq
yashagan D.Rikardo sanoat inqilobi natijalarini to`laroq tushundi, 
uning fikrlari nisbatan teran bo`lib, klassik iqtisodni nihoyasiga
etkazdi; u sanoat davrining iqtisodchisi edi.