O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta ta’limi vazirligi urganch Davlat Universiteti Pedagogika fakulteti Boshlang’ich ta’lim va sport tarbiyaviy ish yo‘nalishi

2.2 Savod o‘rgatish jarayonida nutqqa o‘rgatish.
Nutqni rivojlantirish metodikasining asosiy mazmuni bolalarda og’zaki nutqni, uning atrofdagilar bilan nutqiy muloqoti, ko‘nikmalarini shakllantirishdir. Nutqiy rivojlantirish metodikasi quyidagi asosiy savollarga javob topish imkonini beradi: nimani o‘qitish (bolalarda qanday nutqiy ko‘nikmani tarbiyalash), qanday o‘qitish (bolalar nutqini shakllantirishda qanday sharoitlarda qaysi metod va usullardan foydalanish lozim), nega aynan shunday o‘qitish zarur (nutqni rivojla ntirishning taklif etilayotgan usullari nazariya va amaliyotning qaysi ma’lumotlariga asoslanmokda). Nutqni rivojlantirish metodikasi nazariyasida bolalarga ona tilini o‘rgatishning obyektiv xususiyatlari aks ettirilgan nutqni rivojlantirish metodikasi soh asida O‘zbekiston Respublikasida va xorijda yaratilgan va hozirda mavjud bo‘lgan barcha ijobiy natijalar umumlashtirilgan. Nutqni rivojlantirish metodikasi nazariyasida metodik amaliyot bilan birgalikda rivojlanmokda. Ayrim metodik qoidalarning yashovchanl igi amaliyotida tekshirib ko‘rilmokda, amaliyotning o‘zi fan oldiga hali o‘z yechimini topmagan muhim maqsadlarni qo‘ymoqda. Metodik nazariyani bilmaydigan tarbiyachi faqat o‘z farazlaridan kelib chiqib yoki boshqalarning tajribalaridan nusxa ko‘chirgan ho lda bolalarni ko‘ r -ko‘rona tarbiyalaydi. U ko‘p narsani nazardan qochiradi, chunki rang -barang metodlar va usullarni bilmaydi. Nutqni rivojlantirish metodikasi psixolingvistikaning asosiy qoidalari asosida quriladi Uning til inson faoliyatining barcha sohalarida muloqot vositasi bo‘lib xizmat qiladi, degan asosiy qoidasi nutqni rivojlantirish metodikasida dasturilamal bo‘lib hisoblanadi. Shu bois nutqni rivojlantirishga oid bilimlar va qobiliyatlar bilan qurollantirishga qaratilgandir.
Nutqni rivojlantirish – bolaning yakka tartibdagi psixologik rivojlanishida markaziy o‘rin tutadigan ijtimoiy tarixiy tajribani o‘zlashtirishdagi o‘ta murakkab, ko‘p omilli jarayondir. Bu ijtimoiy jarayon emas. Bolalar nutqini rivojlantirishga doir ishlarni o‘zida bolalarga nisbatan qadriyatli munosabatlarni shakllantirgan yaxshi nazariy hamda amaliy tajribaga ega bo‘lgan mutaxassis tashkil qilishi va amalga oshirishi lozim. Ushbu maqsadni amalga oshirish quyidagi vazifalarni hal etishni ko‘zda tutadi: turli yosh bosqichlarida bo‘lgan maktabgacha yoshdagi bolalar nutqini rivojlantirish xususiyatlarini ko‘ra olish va tushunish qobiliyatini shakllantirish; nafaqat bola yoshini, balki uning o‘ziga xos xususiyatlarini ham hisobgaolgan holda uning nutqiga ta’sir ko‘rsatish va u bilan hamkorlik qilishning eng samarali yo‘lini to‘g’ri tanlashii o‘rgatish hamda olingan natijalarni tahlil qilish; bolalar nutqinig turli qirralarini rivojlantirishning aniq metodlari va usullariga doir bilimlar hamda ularni didaktik nutqiy muloqot vaziyatl arida qo‘llash, o‘zlashtirishini ta’minlash; o‘quv metodik qo‘llanmalarni tanqidiy tahlil qilishga tayangan holda maktabgacha tarbiya yoshdagi bolalar nutqiga ta’sir ko‘rsatish borasida o‘zining original usullari va yo‘llarini yaratishga intilishni rag’bat lantirish; kursni o‘rganish jarayonida talabalar nutqini rivojlantirish metodikasining nazariy asoslari va bolalarga ona tilini o‘qitishning psixolingvistik asoslari kabi tushunchalarni o‘zlashtirishlari darkor; zamonaviy o‘zbek tilini ilk va maktabgacha yoshdagi bolalar nutqini rivojlantirish xususiyatlari, ona tilini o‘qitishning psixolingvistik, lingvodidaktik asoslarini bilish asosida ularni amaliyotda qo‘llash metodikasi asoslarini o‘zlashtirish; o‘qishda va nutqda mantiqiy hamda emosional obrazli ifodalilikni o‘rganish qobiliyati va ko‘nikmalarini egallash, badiiy asarni tahlil qila olish va uni ijro etishni bilish bolalarda lug’at boyligini rivojlantirish, talaffuz ko‘nikmalarini grammatik jihatdan to‘g’ri nutqni shakllantirish maqsadida ularning nutqiy faoliyatini yo‘lga qo‘yish hamda bolalarning bir -birlari bilan hamda boshqa shaxslar bilan muloqotlarini tashkil etish ko‘nikmalarini o‘zlashtirish. Til aqliy faoliyatni rejalashtirish imkonini yaratadi. Bu jarayonda tilning muhim vazifasi insonning xulq-atvorini boshqarish vazifasi paydo bo‘ladi. Maktabda o‘qitish elеmеntar o‘qish va yozishga o‘rgatishdan boshlanadi. "Alifbе" ga asoslangan holda qisqa muddatda o‘quvchilar o‘qishga, yozishga o‘rgatiladi, so‘ng o‘qish va yozish ko‘nikmasi takomillashtiriladi, bora— bora malakaga aylantiriladi , O‘qish va yozish malakasi nutqa oid malaka. O‘qish va yozish malakasi nutq faoliyatining- boshqa turlari bilan ham bog‘liq. Malakaning shakllanishi uchun bir faoliyat bir nеcha marta takrorlanishi mumkin . O‘zbek tili yozuvi – tovush yozuvi. Yozuvda o‘quvchi tovushni harfga ,o‘qishda esa tovushga aylantirishdek murakkab aqliy faoliyatni bajaradi . Bu faoliyat doimiy ravishda yuz berishini nazarda tutib, o‘qish va yozish parallel olib boriladi. O‘zbek tili yozuvi – fonematik yozuv. O‘zbek tili yozuvi uchun 1993- yil lotin garfikasi asos qilib olindi. Nutqning har tovushi uchun unga mos shakl qabul qilindi. O‘qituvchi savod o‘rgatish jarayonida o‘quvchilarga tovushlar haqida ma‘lumot berishda o‘zbek tilining fonetik xususiyatlarini hisobga olishi zarur. Savod o‘rgatish analitek – sintetik tovush metodida olib boriladi. So‘z bo‘g‘inga ajratiladi , bo‘g‘indan kerakli- o‘rganilayotgan tovush ajratilib olinadi , tahlil qilinadi, o‘rganilagan harf bilan sintezlanadi. Hozirgi o‘zbek unlilar sistemasi : a, o, o‘, u, i, e. Savod o‘rgatishda tovush – harf bilan tanishtirish unlilardan boshlanadi. e- harfi so‘z va bo‘g‘in boshida o‘rta keng lablanmagan unli o‘rnida v a undoshdan keyin yoziladi. Savod o‘rgatishda oldin so‘z boshida keladigan –e (ye) so‘ng undoshdan keyin keladigan –e o‘rgatilati. -o harfi o‘zbekcha, umurtqiy so‘zlarda quyi keng, lablangan -o tovishini ifodalaydi . ruscha internasinal so ‘zlarda urg‘usiz bo‘g‘inda –a tarzida ( kalxoz ) -o‘ tovushi kabi (to‘nna )qisqa –i tarzida ( rektir ) talaffuz qilinadi. Shuning uchun bu unlili so‘zlar savod o‘rgatish davridan so‘ng o‘quv jarayoniga kiritiladi . O‘zbеk tilida 24 undosh tovush bor. Shulardan 3 tasi xarf birikmasi, 24 undosh tovush 23undosh xarf bilan b еlgilanadi. Undoshlarni o‘rgatishda xam muayyan tartibga, talabga asoslaniladi. Alifbo davri sonor- ovozli (ovozdor) tovushlarni o‘rgatishdan boshlanadi. Lеkin -ng sonor undoshi n va g undoshi tovush xarfi bilan tanishtirilgach o‘rgatiladi. Harf birikmalarini o‘rgatishdagi qiyinchilik xisobga olingan xolda ular alifbе davrining oxirrog‘ida o‘rganiladi. J xarfi ikki tovushni ifodalaydi, shuni xisobga olib, unga aloxida darslar ajra tiladi.
Savod o‘rgatish jarayonidayok harfning 4 xil varianta (bosma, yozma, bosh va kichik)ning ishlatilishi o‘rgatiladi. O‘quvchilarni o‘qishga o‘rgatish bo‘g‘in asosida olib boriladi.O‘qishning dastlabki boskichida orfografiya o‘qishdan foydalanilsa sеkin- asta orfoepik o‘qitish ko‘nikmalari shakllantiriladi. Bo‘g‘inlab o‘qishga o‘rgatish uchun so‘zni bo‘g‘inga bo‘lish, bo‘g‘in hosil qiluvchi tovushni aniqlash, ochiq –yopiq bo‘g‘inlarni farqlashga o‘rgatish muhim sanaladi.
XULOSA
O‘qish ham, yozish ham murakkab nutq faoliyati. U kichik yoshdagi o‘quvchidan iroda, aql, hatto jismoniy xarakatni ham talab qiladi. Kichik yoshdagi o‘quvchini o‘qishga o‘rgatishda quyidagilar kuzatiladi:
1.Bola o‘qish paytida bitta harfni ko‘radi, uni bilis h uchun oldingi ko‘z oldiga kеltirilgan ras mlarni yo boshka harflarni eslaydi, esga tushirgach, uni aytishga oshiqadi, biroq o‘qituvchi aytishga yo‘l qo‘ymaydi, ikkinchi xarfni eslab ko‘rguncha birinchisi esdan ko‘tariladi, yoki ularni qo‘shib butun, bug‘indan so‘z xosil qilguncha o‘qish jarayoni sustlashadi. Ko‘pincha bola o‘qiyotgan qatorni yo‘qotib qo‘yadi, xarfni, bo‘g‘inni, so‘zni qayta o‘qishiga to‘g‘ri kеladi. O‘quvchining diqqati kеngaygan sari bo‘g‘in va so‘zni butunligicha idrok eta boshlaydi.
3.O‘qishni endi o‘rganayotgan bola o‘qiyotgan matn mazmunini o‘zlashtnrmaydi, chunki so‘zni qanday o‘qishga kuch bеradi -da, so‘z ma'nosiga e'tibor bеrmaydi. Darslikdagi rasmlar, o‘qituvchining savollari, ko‘rgazmali qurollar ongli o‘qishlarini ta'minlaydi.
4.Tajribasiz kitobxon o‘zni birinchi bo‘g‘iniga yoki rasmga qarab topadi. Bu xato o‘qishga olib kеladi. Bu xatoning oldini olish uchun so‘z bo‘g‘inlab o‘qitiladi, so‘zni bunga-tovush tomondan tahlil qilishga, tovush -harf tomondan analiz va sintеz qilishga diqqat qaratiladi. O‘qishni muvaffaqiyatli egallashlari uchun o‘quvchilarning idroki, xotirasi, tafakkurini va nutqini o‘stirishga katta e'tibor bеrish kеrak. Savod o‘rgatishda fonеmatik eshitish qobiliyatlarini o‘stirish, turi va aniq talaffuz qilishga o‘rgatish, tovushni ajratish ko‘nikmasini o‘stirish muxim sanaladi. Yozuv o‘quvchilar ruchkani to‘g‘ri ushlash, daftarni to‘g‘ri qo‘yish, xarfni yozishda yozuv chiziqlari, ular bo‘ylab qo‘lni xarakatlantirishni esda saqlash, xarfni xarfga ulashi, qatorga sig‘ish-sig‘masligini mo‘ljallashi lozim. Bular o‘quvchini aqliy va jismonan charchatadi , ayniqsa, barmoq va еlka muskullari charchaydi, bular darsda ikki-uch marta fizkultura mashqlarini o‘tkazishni taqozo etadi.