O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta

Buxoroda jadidpar "yosh buxoroliklar" nomi bilan ish olib bordi. "Yosh buxoroliklar" harakati yangi ijtimoiy-siyosiy O‘rta Osiyoda, Buxoro amirligida XX asr boshlaridagi iqgisodiy o‘zgarishlar, tarixiy va siyosiy vokealar, 1905-1907 yildagi rus inqilobi, Turkiya, Eron, Xindistondagi demokratik harakatlar ta’sirida paydo bo‘lgan jadidizmning so‘l qanoti

⁸Cho’lpon Abdulhamid Sulaymon. Istiqlol uchun kurash. Sovet O’zbekistoni.-T: 1990.

98-b

sifatida shakllangan edi. Bunga turli tabaqa vakillari birlashgan edi. Abdurauf Fitrat mana shu harakatning rahbarlaridan biri edi. Yosh buxoroliklar o‘z faoliyatlarini (birinchi yashirin jamiyat Buxoroda 1908 yili tuzilgan) yangi usul maktablar ochish, ularda bolalarni o‘qitishdan boshlaydilar. Ular ruhoniylarning xohinligi va mutaassibligiga qarshi qaratipgan tashviqot ishlari olib borar, amir amaldorlarining zo‘ravonligi, zulmlarini fosh etar, bosh-qarish va soliq to‘lashni tartibga solish, xalqqa zulm o‘tkazishni chegaralash, mamlakat xo‘jalik hayotining me’yorida davom etishi uchun zarur bo‘lgan birdan-bir huquqi kafolatlarni joriy etishni, senzura zulmini yumshatishni talab qilar edilar.

Yosh buxoroliklar taraqqiyot istiqboli - sanoatni, savdoni, qishloq xo‘jaligini, madaniyatni rivojlantirish bipan bog‘liq bo‘lib, savodsizlik bu yo‘lda asosiy to‘siq deb bildilar. Ular xalqni ma’rifatli qilish, fanni rivojlantirish uchun zarur sharoit yaratish, bu bilan taraqqiyotga yo‘l ochish kerak, deb hisobladilar. Dastlab bu ishni adolatli amir va dono vazir hal etishi mumkin deb o‘ylaydilar. Lekin jadidlarning ta’limi qayta qurish goyalariga Buxoro hukmdorlari qarshi chiqadilar.

Jadidlar Orenburg, Qozon, Ufa, Istambul kabi musunmon madaniyati markazlarining bilim yurtlari orqali kadrlar tayyorlash ishiga alohida e’tibor beradilar. Shu maqsadda 1909 yil 18 iyunda Buxoro yoshlaridan Hoji Rafiy, Mirzo Abdulvohid, Munziy, Jamid, Xo‘ja Mehriy, Ahmadjon Mahdum, Abdurauf Fitrat, Usmonxo‘ja Po‘latxo‘ja, Sadr Amir o‘g‘li va boshqalar “Tarbiyai atfol” ("Bolalar tarbiyasi") nomli xayriya jamiyati tuzadilar⁹. Sayniyning yozishicha, "...Jamiyatning birinchi maqsadi Istambulga o‘quvchilar yubormoq bo‘lib, Usmonxo‘ja Po‘latxo‘ja o‘gli (1879-1968), Ato Xo‘ja (1894-1938), Abdurauf Fitrat, Muqimbeklar "Jamiyati xayriya"ning




⁹ Tursunov I. istiqlolga intilgan qalblar nidosi. –T: O’qituvchi. 1993. 48-b

ko‘magida 1909 yili Turkiyaga o‘qishga ketadilar. Bu jamiyat keyin ham talabalarni xorijga o‘qishga yuborishga harakat qiladi. Ahmad Zaki Validi To‘gonning yozishicha, Istambulda 1911 yili 15 nafar, 1912 yili 30 nafar turkistonlik talaba tahsil olgan¹⁰.

Fitrat, Muqimbek, Sodiq Ashurzoda kabi talabalar tashabbusi bilan Istambulda ham "Buxoro ta’limi umumiy maorif jamiyati" nomli rasmiy jamiyat tuzilib, uning maqsadi Buxoro va Turkiston maorifi rivojlanishiga yordam ko‘rsatish edi. Istambuldagi barcha turkistonlik talabalar bu jamiyatga a’zo bo‘lganlar.

Fitrat 4 yil Istambulda o‘qiydi. Bu erdagi ham, turk ma’rifatparvarlari, adib va shoirlari ijodi bilan tanishish, evropacha falsafa va ijtimoiy ta’limotlarni o‘rganish uning qarashlarida keskin burilish yasaydi. Fitrat bu erda turk inqilobchi harakati ishlariga ham aralashadi. I.Gaspirali ta’limotlari bilan yaqindan tanishadi va uning "Dorulrohat musulmonlari" asarini fors tiliga tarjima qiladi.

Endi Fitrat Buxoro va Turkiston hayotidagi qoloqliklarni, bid’at va xurofotni aniqroq ko‘radi, jamiyat rivojiga to‘siq bo‘lib yotgan kuchlar haqida teranroq o‘ylay boshlaydi. Uning qarashlari keskinlashishiga Eron va Turkiya inqilobchilarining qarashlari ham katta ta’sir ko‘rsatadi. Fitratning istiqlol, tenglik va hurriyat haqidaga g‘oyalari marksistik g‘oyalardan emas, balki musulmon Sharqidagi milliy ozodlik harakatlari va uning bosh xabarchisi “Tarjimon”ni o‘qish natijasida paydo bo‘lgan edi.

"Tarjimon"ning 1909 yil 27-sonida "Buxoroni qayon etaklamoqdamiz" nomi bilan bosh maqola berilib, u asosan yoshlarga qaratilgan va "usuli jadid"ning o‘rnak bo‘larli tomonlari yoritilgan edi. Ayniqsa, I.Gaspirali tomonidan ilgari surilgan “Til va istiqlol uchun birlashingiz!" shiori

¹⁰ Ahmad Zakiy Validiy To’g’on. Bugungi tuk eli.Turkiston va yangi tarixi. Istanbul. 1981. 351-b

Rossiyani qurqitib yuborgan, undan ta’lim olgan Buxoro jadidlari ham endilikda istiqlol g‘oyalari bilan qurollanib, o‘z vatanini chorizm zulmidan ozod qilishni o‘ylay boshlagan edilar.

Fitratning ijodiy faoliyati ham Turkiyada boshlanadi. Izlanishlar adibni islohotchilik yo‘liga olib keladi - u din bilan ilmni qo‘shishga intiladi va ijtimoiy turmushni yaxshilash g‘oyalarini ilgari suradi. Uning jamiyatni isloh qilish haqidagi goyalari Turkiyada fors tilida yozilgan dastlabki asarlari - "Hindistonda bir farangi ila buxorolik bir mudarrisning bir necha masala ham usuli jadid xususida qilgan munozara" (1909)¹¹ si va "Hind sayyohi qissasi"da (1911)¹² ifodalangan.

"Munozara"da Buxoro amirligidagi o‘quv-o‘qituv ishlarining ahvoli yoritilib, maktab va o‘qitish usullarini tubdan o‘zgartirish tadbirlari keltiriladi. Yapon olimi Xisao Kumapu “Fitratning “Munozara”si xususida qaydlar”¹³ tadqiqotida “Munozara”ni fors, o‘zbek, rus tilidagi nusxalarini, tarjimalarini o‘rganib, asarni chuqur tahlil qiladi. Asar o‘z qamrovi jihatidan siyosat, maorif, san’at, tarix, ilohiyot kabi 20 dan ortiq jabhalarni o‘zida birlashtirib, XX asr boshlaridagi Buxoro va Turkiston hayotini o‘rganishda qimmatli manba ekanligini ta’kidlaydi.

“Munozara” sodda va ravon tilda, xalqning ruhiyatini hisobga olgan holda yozilganligi uchun xalqda yaxshi taassurot qoldiradi. Asar yashirin yo‘llar bilan Buxoroga yuboriladi va mamlakatning turli erlariga tarqatiladi. 1911 yili Hoji Mo‘in Samarqandiy uni o‘zbek tiliga tarjima qiladi va “Turkiston viloyatining gazeti” saxifalarida shu yili bosilib chiqadi. 1913 yilda asar Mahmudxo‘ja Behbudiy so‘z boshisi bilan alohida kitob holida nashr qilinadi. S.Ayniy asarning ahamiyatini ko‘rsatib yozadi: “Munozara”

¹¹ Fitrat A. Hindistonda bir farangi ila buxoroli mudarrisning bir necha masalalari ham usuli jadidi xususinda qilg’on munozarasi.-T: Turkiston kutubxonasi. 1913. 134-b

¹² Fitrat A. Hind sayyohining qissasi. // Sharq yulduzi. 1991.№8 39-b

¹³ Karimov E. Fitrat tug’ma iste’dod degani // Buxoro xaqiqati. 1990 24-fevral

davr taraqqiyotiga g‘oyat kuchli samarali ta’sir ko‘rsatdi.

Fitratning yana bir mashhur asari “Hind sayyohi qissasi”ni samarqandlik mufti Mahmudxo‘ja 1913 yili rus tiliga tarjima qiladi. Asarda adib ma’lum darajada Buxoro amirligiga nisbatan o‘z e’tiroznomasini bayon etadi. U “Munozara”dagi islohot g‘oyalaridan voz kechmaydi, biroq Buxoro davlatining madaniyati, tabobati, sanoati, yer osti boyliklaridan xalq manfaati yo‘lida foydalanmas; o‘lkaning ma’naviy va moddiy boyliklari haqida kayg’urib yanada yuksaklikka ko‘tariladi.

1910 yili Fitratning “Sayxa” she’rlar to‘plami ham Istambulda maydonga kelib, yashirin yo‘llar bilan Turkistonga keltirib tarkatiladi. Bu she’rlar to‘plami hatto Turkiya, Germaniya, Rossiyaning markaziy shaharlariga ham tezda tarqalib ketadi, ko‘plab tallarga tarjima kilinadi. F.Xo‘jaev bu asarning ahamiyatini ko‘rsatab deydi: “Vatanparvarlik she’rlari to‘plami bo‘lgan “Sayxa”ni o‘qigan kishilarni Buxoro hukumatigina emas, shu bilan birga rus hukumati ham ta’qib qila boshladi. Chunki bu she’rlarda Buxoro mustaqilligi g‘oyasi birinchi marta sheriy shaklda ifodalab beriladi”¹⁴.

Fitrat o‘zining asarlarida mavjud tuzumni qattiq tanqid qiladi, uning kamchiliklarini ochib, amirlikning chirik sistemasini fosh qiladi. Jadidlarning mustaqillik uchun kurashdan iborat bo‘lgan asosiy maqsadini ochiq bayon etadi. Shuning uchun adib asarlarini o‘qigan kishilarni amir ma’murlari va chor hukumati ta’qib ostiga ola boshlaydilar. Shunga qaramasdan bu asarlar jamiyatning barcha tabaqalari orasida keng tarqalib, katga qiziqish bilan o‘qiladi.

Fitrat 1913 yili 4 yillik o‘qishdan so‘ng Buxoroga ilg’or qarashlar bilan

¹⁴ Xo’jayev F. Buxorodagi revolutsiya va O’zbekistonning milliy chegaralanishiga doir // Tanlangan asarlar. 3 tom.- T: 1976. 98-b

qaytib keladi. U endi faqat ma’rifat va madaniyat tarqatish g‘oyasi bilan cheklanib qola olmasdi. Uning va jadidlarning harakatida siyosiy ko‘tarilish faollashadi.

Jadidlar soliqdarni kamaytirish, xalqning og’ir ahvolini yaxshilash uchun kurash boshlaydilar. Jadidlarning siyosiy haoliyati kuchayishi bilan ular ustidan rus ayg‘oqchilarining ta’qibi ham ortib bordi. Turkiyadan qaytgan jadidlar maktablar bilan boglanib, maktablar ishini yaxshilash choralarini ko‘ra boshlaydilar. Chor hukumati esa bundan tahlikaga tushib, yangi maktablarga qarshi harakat boshlaydi.

Fitrat yosh buxoroliklarga rahbarlik qilish bilan birga o‘zining ijodiy faoliyatini ham davom ettiradi. 1913 yili “Rahbari najot”, 1916 yili “Oila” nomli falsafiy asarini yozadi. 1917 yili “O‘quv” kitobi nashr etiladi.

Fitrat birinchi jahon urushi va fevral inqilobi arafasida ham Buxoroda chor ma’murlari va amir amaldorlarining taraqqiyparvar ziyolilarga ta’qibi kuchaygan yillarda ham ta’lim-tarbiya berish, ma’rifatni targ‘ib qilishdan to‘xtamaydi.

“Yosh buxoroliklar” siyosiy talablar bilan chiqa boshladilar. Ularning siyosiy dasturi quyidagicha edi: amir va beklarning qoshida vakolatli organ barpo etish; ma’muriyatni yaxshilash va uning ustidan xalq vakillari nazoratini o‘rnatish; shariatda aytilmagan soliqlarni bekor qilish; xalqqa matbuot va maktab erkinligini berish; reaksion ba’zi amaldorlarni ishdan olish¹⁵.

Amir oxiri islohot o‘tkazishga rozilik berib, 1917 yil 7 aprelda islohot bayonnomasi e’lon qilinadi. Shu munosabat bilan yosh buxoroliklar tinch namoyish o‘tkazmoqchi bo‘ladilar, lekin amir qora guruhchilarni ishga solib,



¹⁵ Tursunov I. istiqlolga intilgan qalblar nidosi. –T: O’qituvchi. 1993. 7-b

yosh buxoroliklardan shavqatsiz o‘ch oladi. Ko‘plab jadidlar o‘ldiriladi. F.Xo‘jaev, A.Fitrat va boshqa jadid etakchilari zo‘rg‘a qochib quguladilar.

Jadidlar tinch yo‘l bilan islohotlarga erishib bo‘lmasligini tushunadilar. Jadidlarning so‘l qanoti A.Fitrat, M.Saidjonovlar rahbarligida qurolli qo‘zg‘olonga tayyorlanmoqchi bo‘ladilar.

1918 yili yanvarda yosh buxoroliklar Fitrat tuzgan “Yosh buxoroliklar” komitetining Buxoroda o‘tkazadigan islohoti loyihasini tasdiqlaydilar. Bunda ularning iqtisodiy, siyosiy, madaniy sohadagi asosiy talablari ta’riflab beriladi. Ularning harakat dasturida qishloq xo‘jaligi va sanoat sohasida, hokimiyatni boshqarish, sud hokimiyati to‘g‘risidagi qarashlari bayon etilgan edi.

Yosh buxoroliklar bu tadbirlarni amalga oshirish uchun sovet Turkistonining yordamig‘a tayanmoqchi bo‘ladilar. 1918 yil martda ularning iltimosiga ko‘ra Turkiston XKK raisi F.Kolesov rahbarligida Buxoroga qo‘shin keladi. Lekin yosh buxoroliklarning bu hamkorlikdagi qo‘ztoloni ham muvoffaqiyatsizlikka uchraydi. Yosh buxoroliklardan o‘ch olinadi, ulardan 1500 dan ortiq kishi qatl etiladi, omon qolgan 150-200 yosh buxoroliklar Sovet Turkistonidan Samarqand va Toshkentdan panoh topadilar¹⁶.

Fitrat bu voqealardan so‘ng Toshkentga boradi, u erda yangi o‘zbek maorifi va madaniyati asoslarini yaratishga kirishadi.

1920 yili Buxoro Xalq Jumhuriyati tashkil etilgandan so‘ng, Tashqi ishlar vaziri, Buxoro Markaziy Ijroiya Qo‘mitasi Xalq Nozirliga Sho‘rosi raisining o‘rinbosari, Buxoro Xalq Maorif noziri (1921-1925) bo‘lib ishlaydi. Shu paytda yana Buxoro jumhuriyatinnng Nozirlar Kengashi huzuridagi plan va smeta tashkiliy hay’ati raisi, Buxoro Jumxuriyati xalq xo‘jaligi kengashi




¹⁶ Qosimov B. Abdurauf Fitrat xalq farzandi.// Saodat.1998/ №5 15-b

raisi lavozimlarida ishlaydi. Ayni paytda Buxoro Jumhuriyati xalq xo‘jaligi Oliy Kengash raisining muovini sifatida ham faoliyat ko‘rsatadi.

Fitrat 1923-1924 yillarda Moskva ijod qiladi. 1924 yili Leningrad Davlat dorilfununi adibga o‘zbek va tojik adabiyoti klassik namoyandalari to‘g‘risidagi tadqiqotlari uchun professorlik unvonini beradi.

1924 yildan 1935 yilgacha Fitrat turli madaniy oqartuv, maorif va ilmiy tadqiqot institutlarida ishlaydi. Fitratning ijodii va ijtimoiy faoliyatini 3 davrga bo‘lish mumkinligi haqidagi N.Karimovning fikriga qo‘shilgan holda adibning ijodini shu uch davr ichida ko‘rib chiqish mumkin:

Birinchi davr. 1908 - 1918 yillar bo‘lib, bu davrda yosh buxoroliklar harakatining g‘oyaviy dasturi bo‘lib xizmat qilgan “Munozara”, “Hind sayyohi qissasi”, “Oila”, “Rahbari najot” asarlarini yaratib, jadid adabiyotining ko‘zga ko‘ringan arboblaridan biriga aylanadi.

Fitrat ana shu dastlabki asarlari bilan o‘zi yashab turgan feodal jamiyatining g’oyaviy asoslarini larzaga keltiradi. Asarlarining asosiy mavzunini vatanparvarlik tashkil qiladi. Vatan uchun najot yo‘lini ma’rifatda deb bilib, xalqqa madaniyat va ma’rifat berish uchun kurashadi.

Ikkinchi davr: 1918 - 1924 yillarni o‘z ichiga oladi. Bu davrda Fitratning “Uchqun” she’rlar to‘plami, “Qiyomat” hikoyasi, “O‘g’uz-xon”, qator publitsistik asarlari, “Imlo masalalari” maydonga keladi. Bu davrda o‘nga yaqin dramatik asarlar yozib, bularda o‘zbek va tojik xalqlarining qahramonlik an’analari, chet el bosqinchilariga qarshi kurashi, adolatga tashnaligini tasvirlaydi.

Uchinchi davr: 1925-1930 yillarni o‘z ichiga oladi. N.Karimov ta’biricha, u bu davrlarda “hamma sohalarda - ijtimoiy, siyosiy va adabiy qarashlarida o‘ziga xos etuklik darajasiga ko‘tarilgan edi¹⁷.

¹⁷ Aliyev A. Sening nurli ko’zlaringda baxt o’qidim.// O’zbekiston ovozi. 1992 yil 9-yanvar

Panturkistlik tamgasi Markaziy Osiyo xalqlarining bevosita madaniy yaqinlashuvini targib qilgan faollarni ijodkorlar safidan yulib oldi. Panturkizmda ayblanish tahlikasi umumiy merosning bir qismidan voz kechishga ham olib keldi.

1937 yilga kelib, F.Xo‘jaev, A.Qodiriy, U.Nosir, Cho‘lpon, Elbek kabilar bilan birga Fitrat ham Stalin qirg‘inining qurboni bo‘ldi.

Fitrat 1937 yilning 23 aprelidan 24 apreliga o‘tar kechasi hibsga olinadi. “Xalq dushmani”, “millatchi”, “panturkist” kabi ayblar qo‘yilib, sud A.Fitratni 1938 yil 4 oktyabrda otishga hukm qiladi. Hukm ijro etiladi.

2.