O‘zbekistOn Respublikasi Oliy
Yüklə 0,74 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Birinchi bob. madaniyatning ijtimOiy mOhiyati
Go‘dak hayotga qadam qo‘yar ekan, avvalo, o‘zini bevosita o‘rab turgan kishilar — ota-ona, aka va opalari yordamida insoniyat to‘plagan tajribani o‘zlashtirib boradi. Keyinchalik, bu doira kengayib unga maktab va oliy o‘quv yurtlari tizimi, fan, adabiyot, san’at asarlari kelib qo‘shiladi va, inson, endi ular yordamida to‘plagan tajribani o‘zlashtira boshlaydi. Bu tajriba, bilim esa unga har bir kuzatilayotgan hodisani his qilish, sinab ko‘rish, tekshirish zaruratini yo‘qqa chiqarib, oldin erishilgan natijalarni faoliyat dasturi sifatida qabul qilishga olib keladi. Madaniyatning axborot funksiyasining mazmuni to‘plangan tajribani yorqinroq ochadi. Agar tajribani uzatishning bunday shakli bo‘lmaganda edi, har bir xalq aytaylik, velosipedni, muzlatgichni o‘ziga o‘zicha yangidan yaratavergan bo‘lur edi, hayotda esa bunday emas. Bir xalq madaniyatida erishilgan ahamiyatli natijalar boshqa xalqlar tomonidan tayyor holda qabul qilinadi va milliy-madaniy hayotni tarkiban boyitib boradi. hozirgi davrda bozor iqtisodiyotiga asoslangan demokratik tuzumni barpo etishga harakat qilayotgan mamlakatlar o‘zlarining milliy, tarixiy, iqtisodiy, geografik xususiyatlaridan kelib chiqqan holda, bozor iqtisodiyotini rivojlantirishda katta yutuqlarga erishgan, ijtimoiy hayotning barcha sohalarida demokratik qadriyatlarning ustuvorligini ta’minlagan davlatlar tajribasini o‘rganayotganligi ham fikrimizning isboti bo‘la oladi. Madaniyatning axborot funksiyasi kishilar o‘rtasida muomala, muloqot, o‘zaro ta’sir bo‘lgandagina yuzaga chiqadi. Shuning uchun madaniyatning axborot funksiyasi uning aloqa (kommunikativ) funksiyasi bilan uzviy bog‘liqdir. Madaniyat muloqot orqali mavjuddir. Ayni paytda, madaniyat inson muloqot sohasining kengayishiga xizmat qiladi: kishilar o‘rtasidagi to‘g‘ridan- to‘g‘ri, bevosita muloqot o‘tmish avlodlarga mansub kishilar, shuningdek, muloqot bilan to‘ldiriladi. Biz Forobiy, Beruniy, Ibn Sinoning falsafiy asarlari, Lutfiy va Navoiyning g‘azallari, Qodiriy va Cho‘lpon romanlarini o‘qib, ularning dunyoqarashi, fikrlash tarzi bilan oshno bo‘lamiz, fikran so‘zlashamiz. Shuni ta’kidlash lozimki, bevosita muloqot ham, bilvosita muloqot ham shaxs rivojlanishiga hamma vaqt ham birday ta’sir ko‘rsatavermaydi. Ayrim hollarda muloqot shaxs rivojlanishiga salbiy ta’sir qilib, unda zararli odatlar, xarakterli xususiyatlarni keltirib chiqarsa, boshqa hollarda shaxsning ma’naviy kamoloti uchun xizmat qilishi mumkin. Ayni paytda muloqot shaxs rivojlanishida hech qanday iz qoldirmasligi ham mumkin. hozirgi ilmiy-texnika inqilobi asrida ommaviy axborot vositalari: matbuot, radio, televideniye ta’sirida bilvosita muloqotning doirasi nihoyatda kengayib bormoqda. Demakki, shaxs rivojlanishida bilvosita muloqotning roli ham o‘smoqda. Shuning uchun ommaviy axborot vositalarining faoliyati doimo jamiyatning qattiq nazorati ostida bo‘lishi lozim. Bu keng soha xalqaro 26 madaniyatshunOslik asOslaRi munosabatlarga kirishib borayotgan, demokratik o‘zgarishlarni boshdan kechirayotgan respublikamiz uchun ayniqsa muhimdir. Chunki demokratiya, so‘z erkinligi bayrog‘i ostida ko‘pgina davlatlarda, ayniqsa, g‘arb mamlakatlarida chuqur ildiz otgan faxsh, zo‘ravonlik, giyohvandlikni targ‘ib qiluvchi san’at, adabiyot, kino asarlari, teleko‘rsatuvlarning kirib kelishiga aslo yo‘l qo‘yib bo‘lmaydi. Milliy qadriyatlarimizga, hayot tarzimizga zid bo‘lgan bunday «asarlar» ning kirib kelishi jamiyatimizning ma’naviy negiziga katta zarba etkazadi. Bunda yoshlarimizning milliy istiqlol g‘oyasi va mafkurasi asoslari bilan qurollanishi muhim ahamiyatga egadir. Madaniyat, bir tomondan, kishilar o‘rtasidagi bevosita va bilvosita muloqotni tartibga solsa, boshqa tomondan, muloqotning o‘zi madaniy hodisa sifatida baholanadi va biz bunday hollarda «muloqot madaniyati» degan tushunchani ishlatamiz. Kishilar o‘rtasidagi muloqot turli vositalar yordamida amalga oshiriladi. har bir millatning o‘z tili bor. Ayni paytda, har bir millat muloqotning rang- barangligi, mazmundorligini ta’minlaydigan o‘ziga xos imo-ishoralar, raqs, musiqa, xulq-odob me’yorlari «tiliga» ham ega. «Shashmaqom»ni, «Munojot»ni, «Tanovar»ni tinglab, tomosha qilib jafokash xalqimiz tarixi, his-tuyg‘ulari, kechinmalari, dardi, orzu-umidlarini dil-dildan his qilamiz, xalqimizning axloq-odob tamoyillariga quloq tutar ekanmiz, undagi noziklik, insoniy mehr- muhabbat, hurmat va ulug‘vorlikni qalbdan sezamiz. Milliy tarix va psixologiyani aks ettiruvchi milliy tillar bilan bir qatorda hamma uchun barobar va tushunarli bo‘lgan, millatlararo muloqotda va ilm-fan yutuqlarining tez tarqalishida muhim rol o‘ynaydigan internatsional til — fan tili, uning tushunchalari va formulalari tili ham borligini unutmaslik kerak. Ayni paytda, XX asr elektron hisoblash mashinalarining «al-gol», «beysik», «fortran» kabi tillari ham yaratildi. Internet va kompyuterlarning ijtimoiy hayotdagi roli tez o‘sib borayotgan hozirgi davrda bu «til» axborotlarning uzatilishi hamda qabul qilinishida katta ahamiyat kasb etmoqda va vaqt bu jarayonlarning yanada tezlashayotganligini ko‘rsatmoqda. Madaniyat nafaqat kishilar o‘rtasidagi muloqotning amalga oshishiga yordam beradi, balki kishilarning faoliyatini va ular o‘rtasidagi munosabatlarni tartibga solishga ham xizmat qiladi. Bunda madaniya t ning tartibga solish (regulyativ) funksiyasi namoyon bo‘ladi. Mada niyatning tartibga solish funksiyasi kishilarning jamiyatdagi sharoitlarga muvaffaqiyatli ko‘nikishi uchun xizmat qiladigan turli me’yorlarda namoyon bo‘ladi. Axloqiy, estetik, diniy, siyosiy, huquqiy me’yorlar ana shular jumlasidandir. Madaniyatni tartibga solish vazifasi maro simlar, urf-odatlarda yorqin ko‘rinadi. Albatta, har qanday madaniyat me’yori kishining ichki e’tiqodiga aylangan paytdagina uning |