O‘zbekistOn Respublikasi Oliy
Yüklə 0,74 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Ikkinchi bob. madaniyatning asOsiy sOhalaRi
munosabat va axloqiy faoliyatni o‘z ichiga oladi. Axloqiy ong tarixan o‘zgarib boradigan axloqiy munosabatlarni ifodalab, axloqiylikning sub’ektiv jihati bilan bog‘langandir. Axloqning hayotiy faoliyat ustidan nazorat qilish tabiatidan kelib chiqib, axloqiy ongning tabiati va o‘ziga xosligini belgilash mumkin. Axloq kishilar oldiga shunday xatti-harakatlarni amalga oshirishni shart qilib qo‘yadiki, uni burch deb ataydilar. Shuning uchun insonning tarixiy ehtiyojlari qat’iy amalga oshirilishi yoki oshirilmasligi to‘g‘risidagi g‘oyalar axloqiy tasavvurlar shaklida ifoda etiladi. Kishilarning ijtimoiy zaruriyatni anglab yetishi o‘ziga xos axloqiy majburiyatga asoslanadi. Buning ma’nosi shuki, xatti-harakatlar ezgulik, olijanoblik, boshqalar oldida ma’naviy ustuvor bo‘ladigan faoliyat tusini oladi. Shunday qilib, axloqiy ong voqea-hodisalarni va xatti-harakatlarni nafaqat zaruriyat, balki insoniy fazilat, qadriyat ekanligi jihatidan ham qarab chiqadi. Axloq inson oldiga yaxshilik va yomonlikdan birini tanlab olish masalasini qo‘yadi, o‘zining insoniylik fazilatlariga qarab chiqib inson ulardan birini ixtiyor etadi, amalga oshiradi. Shunga muvofiq axloqiy ong kishilarning xatti-harakatini, ijtimoy hodisalarni baholaydi, shuningdek, axloqiy ong ularning kelib chiqishini emas, balki ularga o‘z munosabatini ifoda etadi. Bu munosabat axloqiy baho kategoriyasi orqali namoyon bo‘ladi. Voqelikka va inson faoliyatiga qadriyat sifatida munosabatda bo‘lish axloqiy ongning muhim xususiyatidir. Demak, axloqiy ong o‘ziga xos sohada amal qilib, kishilarning o‘z xatti-harakatlarini muayyan maqsadlarga qanchalik yo‘naltirganligi, ya’ni ularni erkin tanlash imko niyatlarining nechog‘liq keng va yuqori bo‘lishiga asoslanadi. Bu ayni individual xulq sohasi bo‘lib, shunga muvofiq tarzda axloqiy ong, ya’ni xulq-atvor ro‘yobga chiqadi. Axloqiy ong tarkibida axloqiy tuyg‘uning alohida o‘rni bor. Axloqiy tuyg‘u mazmunan ijtimoiy hayotning turli tomonlariga insonning sub’ektiv, shaxsiy qarashi va munosabatini bildiradi. Masalan, muhabbat tuyg‘usi, nafrat tuyg‘usi, ishonch tuyg‘usi, hamdardlik tuyg‘usi, rashk tuyg‘usi va boshqalar kishilar o‘rtasidagi amaliy-axloqiy munosa batlarning ruhiy ifodasidan boshqa narsa emas. Demak, axloqiy tuyg‘u kelib chiqishi va ahamiyati jihatidan ijtimoiy bo‘lib, uning aksariyati insonning ijobiy va salbiy sifatlarini mujassam etadi, bu sifatlar esa axloqiy ong tarzida baholanadi, ya’ni shaxsninig axloqiy qiyofasini bildiradi. Axloqiy tuyg‘u e’tiqoddan nafaqat mazmunan, balki ruhiylik shakli bilan ham tafovut qiladi. Inson ongida tarkib topadigan insonparvarlik, vatanparvarlik, kelajakka ishonch, tushkunlik, millatchilik kabi tasavvurlar nafaqat aqliy-ratsional, shu bilan birga uning emotsional, dunyoni ruhiy his etishiga ham tegishlidir. 1 I. A. Karimov. Bizdan obod va ozod Vatan qolsin. T.: «O‘zbekiston», 1994, 3-b. 70 madaniyatshunOslik asOslaRi Nihoyat, shaxsning axloqiy o‘z-o‘zini anglashini tashkil etadigan holat (burch, mas’uliyat, vijdon, uyat, fazilat va h. k. )lar ham muayyan ruhiy kechinmalar orqali namoyon bo‘ladi. Masalan, burch hissi, mas’uliyat hissi, vijdonan ezilish hissi, uyat hissi va boshqalar. e’tiqodiga ko‘ra faoliyat ko‘rsatganda inson vaziyatni o‘z bilimlari asosida tahlil etadi, ularni ijobiy yoki salbiy tarzda baholaydi. Biroq inson o‘ziga taalluqli xususiy muammolarni hamma vaqt ham ijtimoiy- axloqiy tasavvurlar asosida tahlil etavermaydi. Inson shunday holatlarga ham duch keladiki, unda masalani zudlik bilan o‘zi yechishi lozim bo‘ladi. Bunday hollarda kutib o‘tirishga vaqt ham, imkon ham bo‘lmaydi. Bunda unga axloqiy tuyg‘ular yordam berishi mumkin, inson ularga suyanib, amal qilib, voqealarga o‘z ruhiy munosabatini bildiradi, g‘ayriixtiyoriy ravishda yig‘ilgan ruhiy tajribalar asosida yondashadi. Bu narsa hissiyotlar va da’vatlarda o‘z ifodasini topadi. Axloqiy munosabatlar axloqiy madaniyatning elementi sifatida ijtimoiy munosabatlarning alohida ko‘rinishidir. U axloqiy faoliyat jarayonida kishilar o‘rtasida tarkib topadigan o‘zaro aloqalar yig‘indisidir. Kishilar faoliyatidagi o‘zaro axloqiy aloqalarning usuliga qarab, bu munosabatlar mazmuni va shaklini tasnif qilish mumkin. Axloqiy munosabatlar mazmunan burch kategoriyasida to‘laroq namoyon bo‘ladi. Umumiy olib qaralganda, insonning axloqiy burchi, majburiyati uning jamiyatga, boshqa kishilarga va o‘z-o‘ziga munosabatida aks etadi va uni shunga asoslanib tasnif qilish mumkin. Insonning jamiyat oldidagi burchi uning halol mehnat qilishi, o‘z Vataniga, o‘z kasbiga va oilasiga sodiqligi kabilarda aks etadi. Oilaviy turmush axloqi, ayollarga munosabati, sevgi, do‘stlik, olijanoblik, baxt, jasurlik kabi hodisalarda insonning jamiyatga, boshqa kishilarga va o‘z- o‘ziga axloqiy munosabati mujassam bo‘ladi. Axloqiy munosabatlar shaklan tasnif etilganda axloqiy talablarni ko‘zda tutadi. Bu talablar har bir kishining muayyan vaziyatda o‘zini qanday tutishiga oid yo‘l-yo‘riqlari shaklida; kishilarning o‘xshash shart-sharoitlardagi umumiy xatti-harakatlari (axloqiy me’yorlar) shaklida; ma’lum axloqiy fazilatlarning insonning o‘zida tarkib topishi shaklida; axloqiy ideal shaklida ifodalanishi mumkin. Shuningdek, bu talablar hamma vaqt shaxsiy axloqiy munosabatlarning alohida ko‘rinishi bo‘lib, burch, mas’uliyat, sha’n, vijdon, fazilat kabilar tarzida yuzaga chiqadi. Kishilar o‘zaro hamkorlik asosida faoliyat ko‘rsatganda, bir-birlari bilan muayyan munosabatga kirishadilar, ijtimoiy intizomga bo‘ysunadilar, qat’iy 1 I. A. Karimov. O‘zbekiston iqtisodiy islohotlarni chuqurlashtirish yo‘lida. 18-b. 2 I. A. Karimov. O‘zbekiston: milliy istiqlol, iqtisod, mafkura. 74-b. |