O’zbekiston respublikasi qishloq va suv xo’jaligi vazirligi toshkent irrigatsiya va melioratsiya instituti

5.3. Suv-melioratsiya ishlab chiqarishidagi mehnat unumdorligi ko’rsatkichlari va ularni 
aniqlash usullari 
Ish vaqti birligida mahsulot (ish) ishlab chiqarish mehnat unumdorligi darajasining 
asosiy ko’rsatkichi hisoblanadi. Soat, kun, yil, ish vaqti ko’rsatkichi bo’lishi mumkin. Mehnat 
unumdorligi, tegishli ravishda, soatlik (kishi soatiga), kunlik (kishi kuniga) va yillik (o’rtacha 
yillik xodimiga) etib hisoblab chiqiladi. Sermehnatlilik mahsulot yoki ish birligiga kishi 
soatlarida o’lchanadi. 
Suv va qishloq xo’jaligi ayrim ishlab chiqarishlarida mehnat unumdorligi darajasi 
ishlab chiqarish bilan tenglashtiriladi. Mehnat unumdorligining yil smena davomida o’lchash 
mumkin bo’lgan joylarda odatda shunday qilinadi. Mehnat unumdorligi ko’rsatkichi bo’lgan 
ishlab chiqarish suv xo’jaligi qurilishida, remont korxonalarida, melioratsiya va qishloq 
xo’jalik ishlari ayrim turlarini bajarishda qo’llaniladi. 
Melioratsiyalangan yerlardagi dehqonchilikda, ekspluatatsion meliorativ tizimlarda 
mehnat unumdorligi korxona ishlab chiqarish faoliyatining yillik yakunlari bo’yicha 
aniqlanadi. Bunday holda mehnat unumdorligining yillik ko’rsatkichi to’liq ayrim turlaridagi 
ishlab chiqarish ko’rsatkichi esa bevosita bo’ladi. 
Mehnat (ishlab chiqarish) unumdorligi ko’rsatkichi alohida ajratib olinsa, ishlab 
chiqarish samaradorligidan hech qanday darak bermaydi. Boshqa shunday ko’rsatkichlar bilan 
qiyoslangandagina u o’z iqtisodiy ahamiyatiga ega bo’ladi. 
Qishloq xo’jaligining suv-melioratsiya tashkilotlari va korxonalarida mehnat 
unumdorligi ko’rsatkichlari me’yoriy rejali hamda haqiqiy ko’rsatkichlar tarzida belgilanadi. 
Meyoriy sermehnatlilik mahsulot yoki ish birligini ishlab chiqarishga sarflanadigan vaqtning 
tasdiqlangan me’yorlari asosida belgilanadi. Rejali ko’rsatkich rejalashtiriladigan yilda mehnat 
unumdorligining o’sishi hisobga olingan holda hisoblab chiqiladi. Mehnat unumdorligining 
haqiqatdagi darajasi ishlab chiqarish haqiqiy hajmini va ish vaqtining tarkib topgan 
sarflanishini aks ettiruvchi hisobot ma’lumotlariga ko’ra belgilanadi. 
Mehnat unumdorligi o’sishining va mahsulot (ish) sermehnatliligi pasayishining 
ko’rsatkichlari o’zaro chambarchas bog’liqdir. 
Bu ko’rsatkichlar nisbatini quyidagi formulalardan ko’rish mumkin: 
o’sish foizi
ва
100
100
Рт
Рт
В

---

114 
Pasayish foizi
Рв
Рв
Тр
100
100
Bunda: 
Рт
- mahsulot (ish) sermehnatligining bazis davridagiga nisbatan pasayishi, 
%; 
Рв
- ishlab chiqarishning bazis davridagiga nisbatan o’sishi %; 
Mehnat unumdorligi o’sishining foizi sermehnatlilik pasayishi foiziga to’g’ri kelmaydi: 
birinchisi doimo ikkinchisidan ortiq bo’ladi. 
Ish vaqtini rejalashtirish va uchetga olish amaliyetida mehnatning, ya’ni bevosita 
texnologiya jarayonida (Ttx) band bo’lgan xodimlar mehnatining to’ppa–to’g’ri sarflari 
to’g’risidagi ma’lumotlar qabul qilinadi. Xizmat ko’rsatish (Tob) va ishlab chiqarishni 
boshqarish (Tun) xodimlarining mehnat sarflari bevosita sarflarga kiritiladi. Shuning uchun 
mahsulot (ish) ishlab chiqarish to’la sermehnatligi Tpol tarkibiga barcha ishlab chiqarish 
xodimlari mehnat sarflarining summasi qo’shiladi. 
Туп
Тоб
Ттх
Тпол
Mahsulot (ish) to’la sermehnatligi jonli mehnat unumdorligi darajasini eng aniq bilib 
olish imkonini beradi, chunki u to’ppa-to’g’ri va bevosita sarflarni o’z ichiga oladi. Shuning 
uchun to’la sermehnatlikni pasaytirish mehnat sarflarini ishlab chiqarish jarayonidagina emas, 
balki boshqarish sohasida ham qisqartirishni nazarda tutadi. 
Mehnat unumdorligini hisoblashda ishlab chiqarilgan mahsulot yoki ishning miqdori 
o’lchashning ishlab chiqarish dasturi belgilanadigan birliklarida ifodalanadi. Suv va qishloq 
xo’jaligida ishlab chiqarilgan mahsulot (ish) hajmi o’lchashning tabiiy birliklarida (t; ga; Mz; 
dona va xokozo) o’lchashning shartli tabiiy birliklarida (shartli mahsulot, etalon yumshoq 
haydov ozuqa birliklari va hokazo) hamda qiymat ko’rinishida belgilanadi. 
Mehnat unumdorligini tabiiy ko’rinishida o’lchash usuli eng oddiy va puxta usuldir. 
Tabiiy ko’rsatkichlardan mehnat unumdorligi, mahsulot yoki ishlar ayrim turlarini belgilashda 
keng foydalaniladi. Tabiiy shaklda mahsulot chiqarish hajmi bir turli mahsulot ishlab 
chiqaradigan korxonalar uchun belgilanadi. Xo’jaliklararo sug’orish tizimlarini ishlatish 
boshqarmalarida asosiy ishlab chiqarish faoliyati bo’yicha mehnat unumdorligining faqat tabiiy 
ko’rsatkichlarigina hisoblanadi: suv olish hajmi va suv berish hajmi xodim hisobidagi kub 
metrlarda, sug’oriladigan maydon yuklamasi xodim boshiga hisoblanadi. Nasos 
stantsiyalaridagi mehnat unumdorligi ham bir xodim hisobidagi kub metrlarda berilgan suv 
hajmi bilan o’lchanadi. Suv xo’jaligi qurilishi tashkilotlarida yer ishlari hajmi xodim hisobidagi 

---

115 
kub metrlarda belgilanadi. Sug’oriladigan va zahi qochirilgan yerlardagi dehqonchilikda 
mehnat sarflari mahsulot sentneriga kishi-soatlarda hisoblanadi. Korxona ichida ish joylarida, 
brigadalar va ayrim uchastkalarda mehnat unumdorligini o’lchashda natural usul keng tarqaldi. 
Yerlarni melioratsiyalash qishloq xo’jalik ishlab chiqarishining sermehnatligini ancha 
oshiradi. Sug’orish tizimlarini ishlatishda mehnatning anchagina sarfi kanallarni loyqalar va 
o’simliklardan tozalash hamda suv chiqarish ishlari xissasiga to’g’ri keladi.
Sug’orishdagi mehnat unumdorligi sug’orish usuli va texnikasiga bog’liq bo’ladi. 
Yuzaki sug’orishda ishlab chiqarish ko’p darajali bir sug’oruvchiga beriladigan suv sug’orish 
oqimi bilan belgilanadi. Sug’oruvchi smenali ish unumdorligi quyidagi bog’liq holda 
belgilanadi. 
Vsm