O`zbekiston respublikasi sog`liqni saqlash vazirligi toshkent farmasevtika instituti
Yüklə 3,09 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
1 O`ZBEKISTON RESPUBLIKASI SOG`LIQNI SAQLASH VAZIRLIGI TOSHKENT FARMASEVTIKA INSTITUTI TOKSIKOLOGIK, ORGANIK VA BIOLOGIK KIMYO KAFEDRASI TOKSIKOLOGIK KIMYO FANIDAN FARMATSIYA FAKULTETI ―FARMATSIYA‖ VA ―KASBIY TA‘LIM‖ YO`NALISHLARI UCHUN O`QUV- USLUBIY MAJMUA Toshkent – 2016 2 Tuzuvchilar: Yuldashev Z.A. –Toksikologik, organik va biologik kimyo kafedrasi mudiri, f.f.d., prof. Zulfiqoriyeva D.A. -Toksikologik, organik va biologik kimyo kafedrasi dots. v/b, farm.f.n. Alixodjayeva M.I. - Toksikologik, organik va biologik kimyo kafedrasi dots., farm.f.d. Taqrizchilar: Iminova I.M. - Toshkеnt farmatsеvtika instituti, farmatsеvtik kimyo kafеdrasi dosenti, farm.f.n. Muslimov M.K. -Toshkеnt viloyati Sud-tibbiy ekspеrtizasi sud-kimyo laboratoriya mudiri, k.f.n, dots. O`quv uslubiy majmua soha uslubiy kengashida muhokama qilindi vatasdiqlash uchun tavsiya etildi.15 iyun 2016 yil 11- sonli bayonnoma Soha uslubiy kengash raisi: M.A.Tojiyev O`quv uslubiy majmua MUK da ko‘rib chiqildi va tasdiqlandi. ―___iyun‖ 2016 yil ____- sonli bayonnoma Kelishildi: markaziy uslubiy kengash raisi S.U.Aliyev 3 MUNDARIJA 1. Ishchi dastur.................................................................................................6 2. Sillabus (o`qituvchining ish dasturi)..........................................................35 3. Modulni o`qitishda foydalaniladigan interfaol ta`lim metodlari............42 4. Nazariy materiallar.................................................................................... ...45 4.1. Toksikologik kimyo fanining asosiy bo‗limlari va fan o‗rganadigan umumiy masalalar, uning farmatsiya fanlari bilan bog‗liqligi. Toksikologik kimyo tahlilida o‗qitiladigan usullar. Ob‘ektlar. Uchuvchi zaharlarni suv bug‗i yordamida biologik ob‘ektdan ajratib olishning nazariy asoslari. Zaharlarni suv bug‗i yordamida haydab ajratib olish. Sianid kislota…..............................45 4.2. Biologik ob‘ektdan suv bug‗i yordamida ajratib olinadigan zaharli moddalarni tahlil usullari. Formaldegid, sirka kislotasi, aseton……………...64 4.3. Biologik ob‘ektdan suv bug‗i yordamida ajratib olinadigan zaharli moddalarni tahlil usullari. Fenol, krezollar. Anilin, nitrobenzol, toluol…........71 4.4. Alkilgalogenidlar (xloroform, xloralgidrat, to‗rtxlorli uglerod dixloretan). Toksikologik ahamiyati va tahlil usullari…………………….........81 4.5. Metil, etil, amil spirtlari va etilenglikol, ularning toksikologik ahamiyati. Kimyoviy tahlil usullari…………………………….…………………………....87 4.6. Spirtlarni gaz suyuqlik xromatografik usulda sifat va miqdoriy tahlili.95 4.7. Biologik ob‘ektni mineralizatsiyalab ajratib olinadigan zaharli moddalar guruxi. Metall kationlarini organizmdagi faoliyati, ob‘ektni mineralizatsiyalash usullari, mineralizatni denitratsiyalash usullari................97 4.8. Mineralizatni kasrli usulda aniqlashda xalaqit beruvchi ionlarni niqoblash. Zaharli metall kationlarini mineralizatdan aniqlash. Bariy, qo‗rg‗oshin saqlovchi zaharli birikmalar (tetroetilqo‗rg‗oshin), ularni toksikologik ahamiyati, sifat va miqdoriy tahlil usullari. Metallarni aniqlashni fizik-kimyoviy usullari……………………………………….……….……… .103 4.9. Kumush, mis, marganets, xrom, elementlarini saqlovchi zaharli birikmalar, ularni toksikologik ahamiyati, sifat va miqdoriy tahlil usullari..…................…….....................................................................................115 4.10. Talliy, rux, surma va kadmiy elementlarini saqlovchi birikmalar, ularni toksikologik ahamiyati. Mineralizatdan talliy, rux va surmani tahlil usullari……………………………………………………………………………121 4.11. Mishyak elementini saqlovchi birikmalar, ularni toksikologik ahamiyati. Mineralizatdan mishyakni tahlil usullari………………..………131 4.12. Simob va uning birikmalarini toksikologik ahamiyati. Ob‘ektni destruksiyalash, destruktatdan simob saqlovchi birikmalarni aniqlash. Gronazan……………………………………………………….………………134 4 4.13. Sud kimyosi ekspertizasi, byurosi, xodimlar. Sud kimyogarlari, ularning vazifalari, etika va deantologiyasi. Kimyo toksikologik ekspertizasi. Sud kimyosi tekshiruv akti. Sud-kimyo amaliyotida qo‗llaniladigan reaktivlar va ularga qo‗yiladigan talablar…………………………………................….138 4.14. Ekstraksiya usullari. Ajralmalarni yot moddalardan tozalash usullari. Zaharli moddalarni ob‘ektdan ajratib olishda ta‘sir qiluvchi faktorlar. pH-muhiti, elektrolitlar, organik erituvchilar, ekstraksiya soni, qayta ekstraksiyalash…………………………………………......................…144 4.15. Zaharli moddalarni biologik ob‘ektdan qutbli erituvchilar yordamida ajratib olish usullari. Fenatsetin va salitsil kislotasi, atsetilsalitsil kislotasi. Tokskologik axamiyati va tahlil usullari……………………………150 4.16. Pirazol xosilalari: fenazon (antipirin), propifenazon (amidopirin), metamizol natriy (analgin), fenilbutazon (butadion). Toksikologik axamiyati, ajratib olish va tahlil usullari………………………………………………..…161 4.17. Alkaloidlar xaqida ma‘lumotlar. Alkaloidlarni umumiy cho`ktiruvchi va rang hosil qiluvchi reaktivlar. Indol alkaloidlari: Strixnin, brutsin, rezerpin…………………………………………………………………163 4.18. Ksantin xosilasini saqlovchi alkaloidlar. Kofein, teobramin, teofillin, ularning toksikologik ahamiyati, ajratib olish va tahlil usullari. Kofein toksikomaniyasi…………………………………………………………………165 4.19. Piridin, piperidin alkalodlari, ularni toksikologik ahamiyati, tahlil usullari. Nikotin, tamaki chekish toksikomaniyasi, anabazin, paxikarpin, arekolin, koniin…………………………………………………………… . ......168 4.20. Atropin, giossiamin, skopolamin, хinin, papaverin alkaloidlari. Toksikologik ahamiyati va tahlil usullari……………………………..... ........177 4.21. Novokain, dikain, lidokain, dimedrol. Ularning toksikologik ahamiyati, ob‘ektlardan ajratib olish va tahlil usullari……………………….182 4.22. Antiaritmik dori vositalari. Amiadaron, atenolol, propafenon. Ularning toksikologik ahamiyati, ob‘ektlardan ajratib olish va tahlil usullari…………………. ......................................................................................186 4.23. Antidepressant dori vositalari. Amitriptillin, venflaksasin, mirtazapin, fluoksetin. Toksikologik ahamiyati va tahlil usullari...................198 4.24. Is gazi bilan zaxarlanish. Karboksigemoglobinni qondan kimyoviy va fizik-kimyoviy usullarda taxlil qilish…..........................................................204 4.25. Dializ usulida ajratib olinadigan zaharli moddalar. Mineral kislotalar, ishqorlar va tuzlar………………………………………………….209 4.26. Qishloq xo‗jalik ximikatlari. Fosofrorganik va xlororganik karbamin kislota xosilalari. Ularni ob‘ektlardan ajratib olish va tahlil usullari………216 4.27. Qishloq xo‗jalik ximikatlari. Sintetik peritroidlar xosilalari. Ularni ob‘ektlardan ajratib olish va tahlil usullari……………………..….................228 4.28. Zaharli moddalarning farmakokinetika va farmakodinamika masalalari……………………………………………………………………….233 5 5. Laboratoriya mashg`ulot uchun materiallar............................................245 6. Keyslar banki..............................................................................................309 7. Mustaqil ta‘lim mavzulari.........................................................................317 8. Test................................................................................................................318 9. Glossariy............................................................................ ..........................357 10. Adabiyotlar ro`yxati................................................................................... .372 6 O`ZBЕKISTON RЕSPUBLIKASI SOG`LIQNI SAQLASH VAZIRLIGI TOSHKЕNT FARMATSЕVTIKA INSTITUTI Ro`yxatga olindi № ___________________ 2016yil ‘‘___‘‘________ ―Tasdiqlayman‖ O‘quv ishlari bo‘yicha prorеktor S.U.Aliyev________________ ―_____‖____________2016 yil TOKSIKOLOGIK KIMYOFANINING ISHCHI O`QUV DASTURI Bilim sohasi: 500000-Sog`liqni saqlash va ijtimoiy ta'minot Ta'lim sohasi: 510000 - Sog`liqni saqlash Ta'lim yo`nalishi: 5510500 – Farmatsiya (farmatsevtik tahlil) 5510500 – Farmatsiya ( klinik farmatsiya) 5510500 – Farmatsiya (farmatsevtika ishi) 5111000 – Kasb ta‘limi (5510500-farmatsevtika ishi) Umumiy soat - 283 Jami - 168 Ma`ruza - 56 Laboratoriya mashg`uloti - 112 TMI - 115 Toshkеnt – 2016 7 Fanning ishchi o‘quv dasturi o‘quv, ishchi o‘quv reja va o‘quv dasturiga muvofiq ishlab chiqildi Tuzuvchilar: Yuldashev Z.A. –Toksikologik, organik va biologik kimyo kafedrasi mudiri, farm.f.d., prof. Zulfiqoriyeva D.A. -Toksikologik, organik va biologik kimyo kafedrasi dots. v/b, farm.f.n. Taqrizchilar: Iminova I.M. - Toshkеnt farmatsеvtika instituti, farmatsеvtik kimyo kafеdrasi dosenti, farm.f.n. Muslimov M.K.. -Toshkеnt viloyati Sud-tibbiy ekspеrtizasi sud-kimyo laboratoriya mudiri, k.f.n, dots. Fanning ishchi o`quv dasturiToksikologik, organik va biologik kimyo kafedrasining2016 yil ―15 июнь‖ №21-dagi yig‘ilishida muhokamadan o‘tgan va fakultet kengashida muhokama qilish uchun tavsiya etilgan. Kafеdra mudiri: Z.A.Yuldashev Ishchi dastur soha uslubiy kengashida muhokama qilindi vatasdiqlash uchun tavsiya etildi.15 iyun 2016 yil 11- sonli bayonnoma Soha uslubiy kengash raisi: M.A.Tojiyev Ishchi dasturi MUK da ko‘rib chiqildi va tasdiqlandi. ―___iyun‖ 2016 yil - sonli bayonnoma 8 Kirish Ushbu o‘quv dasturi Toksikologik kimyofanining namunaviy dasturi asosida tuzildi. Kimyo-toksikologik tekshiruvning xar bir bosqichida ekspert kimyogar, bajarish texnikasini mukammal olib borishi va amaliy ko‗nikmalarga ega bo‗lishi kerak. SHuning uchun kimyo-toksikologik taxlilning boskichlari bo‗yicha toksikologik kimyo fanini bo‗limlarga ajratib o‗qitishning samarasi yuqori bo‗ladi. Qisqa soxani (alohida bo‗limni) chuqur bilish xatolik darajasini kamaytiradi. Dunyo miqyosida sud-toksikologlarining ilg‗or tajribalariga e‘tiborni qaratsak, sud-kimyo laboratoriyaning ish jarayonida xar bir bo‗lim bo‗yicha alohida mutaxassis o‗z vazifasini mukammal bajaradi. Asosiy taxlilda qo‗llaniladigan usul albatta validatsiya qilingan, ya‘ni usulning aniqligi, qaytaruvchanligi, sezgirligi va xatolik darajasi ko‗rsatilishi kerak. SHularni inobatga olib, sud-kimyogar ekspertni tayyorlashda dastlabki tekshirish va skrining usullarni ko‗rsatib, biologik ob‘ektdan ajratish usullarini asoslab berish, tekshiriluvchi moddani ballast moddalardan tozalash usullarining o‗rinli tanlanishiga ahamiyat berish, zamonaviy fizik-kimyoviy taxlil usullarining nazariy asoslari bilan qo‗llanilishini o‗rgatish, hamda olingan natijalarni to‗g‗ri baxolab, xulosa chiqarish bo‗yicha toksikologik kimyo fanini o‗qitish samarali bo‗lib va bu davr talabidir. SHu yul orkali sud-kimyoviy ekspertiza ishining mukammal bilimga ega bo‗lgan mutaxassissini tayyorlashimiz maqsadga muvofiq bo‗ladi. Amaliy tibbiyot ehtiyojlaridan kelib chiqqan holda zaharli moddalar bilan o‘tkir zaharlanishda laboratoriya eksperss-diagnostikasini o‘tkazish, umumiy va xususiy toksikologiya, toksikokinetika va toksikodinamika haqida ma‘lumot berish, tashqaridan organizmga tushgan zaharli birikmalar transport mexanizmi, ularni organizmdan chiqarilishi, inson tanasi a‘zolarida va murdada bo‘ladigan metabolizm jarayonlari, kimyo toksikologik tahlil usullari yordamida biologik ob‘ekt va suyuqliklardan zaharlarni ajratib olish, ajralmalarni chinligini va miqdorini aniqlash hamda olingan natijani sharhlashga oid masalalarni o‘rganishni o‘z ichiga oladi. Ishchi dasturda xorijiy adabiyot (Principles of forensic toxicology / edited by Barry Levine.—2nd. ed., rev. and updated, p.; cm) asosida ma`ruza va laboratoriya mavzulariga o`zgartirish kiritildi. Zaharli moddalarning farmakokinetika va farmakodinamika masalalari, toksikologik kimyoda qo`llaniladigan usullar validasiyasi, antidepressant dori vositalari tahlili, antiaritmik dori vositalari tahlili kabi mavzular kiritildi. Toksikologik kimyo fani farmasevtika ixtisosligiga oid maxsus fanlardan biri bo‘lib, u: 1. Zaharli moddalar xossalarini o‘rganish, ularning organizmdagi va murdadagi o‘zgarishlari, tahlilning yangi usullarini yaratish bilan shug‘ullanadi. 2. Inson va hayvon a‘zolarida hamda biologik suyuqliklar tarkibidan zaharli moddalarni ajratib olish. 3. Ajralmalardan zaharli moddalarni chinligini va miqdorini aniqlash. Zarur xujjatlarni to‘ldirish. 9 4. O‘tkir zaharlanish holatlarida zaharlanish sabablarini aniqlash uchun tez eksperss tahlil usullarini o‘tkazish. Fanning maqsad va vazifalari Fanni o‘qitishningasosiy maqsadi va vazifalari talabalarda inson o‘z hayotida turli xil surunkali va o‘tkir zaharlanishga uchrashi, ko‘plab zaharli moddalarga duch kelishi, ayrim hollarda ular organizmni zaharlanishiga sababchi bo‘lishi mumkinligini, og‘ir patologik o‘zgarishlar hamda zaharlanish hollarini aniqlash, zaharlanishni oldini olish choralarini o‘rgatish. Shuningdek,toksikologik kimyo fani biologik ashyodagi zaharli moddalar va ularning metobolitlarini ajratib olish. ularning chinligini, miqdorini aniqlash usullarini yaratish, toksikologik kimyo ekspertizasini olib borish, mos bilim, ko‘nikma va malakani shaklantirishdan hamda o‘rgatishdan iborat. Toksikologik kimyo fanini o‘zlashtirishda oldingi kurslarda o‘qib o‘rganilgan barcha farmasevtika yo‘nalishiga oid fanlardan olingan bilimlar asos bo‘lishini nazarda tutilgan. Fanni o‘zlashtirishda ma‘ruzalar, laboratoriya mashg‘ulotlari hamda o‘qtishning zamonaviy interaktiv usul va vositalaridan foydalaniladi. Fan bo‘yicha talabaning malakasiga qo‘yiladigan talablar Toksikologik kimyo fanini o‘qitishda talabalar quyidagi bilimlarni o`zlashtirishlari va ular asosida mustaqil faoliyatni amalga oshirishlari nazarda tutiladi: -toksikologiya va toksikologik kimyo fanlari nuqtai-nazaridan zaharlanish ro‘y berish ehtimolini baholash va tushuntirish; -zaharlanishdan saqlanish extiyot choralarini bilish va baholash, klinikadan oldingi birinchi yordam ko‘rsatish usullarini o‘zlashtirish; -inson va hayvon a‘zolarida, biologik suyuqliklar tarkibida bo‘lishi mumkin bo‘lgan dorivor, narkotik va zaharli ta‘sir qiluvchi moddalarni aniqlash; -to‘liq va to‘liq bo‘lmagan sud kimyo tahlillarini biologik ob‘ektlardan iborat bo‘lgan ashyoviy dalillarda olib borish; -o‘tkir zaharlanish hollarida zaharlanish sabablarini aniqlash uchun ekspress-tahlil olib borish; -zarur bo‘lgan xujjatlarni rasmiylashtirish uchun mutaxassislik bilimlariga ega bo‘lmoq kabilar. Fan talabalarga: -toksikologik kimyo ekspertizasiga tegishli bo`lgan me`yoriy xujjatlar bilan tanishtirish; -toksikologik kimyo fani amaliyotiga ruxsat etilgan uslubiy qo‘llanmalar bilan tanishtirish va amalda qo‘llashga o‘rgatish; -laboratoriya mashg‘ulotlarini bajarishda texnika xavfsizligi, zaharli moddalar bilan tahlil olib borilayotganda zarur ehtiyotkorlik qoidalarini singdirish; -toksikologik kimyo tahlillari olib borish katta ma`suliyatni talab qilgani uchun kimyogar ehtiyotkor bo‘lmog‘i va tahlilni talab darajasida olib borishi zarurligi ko‘nikmasini hosil qilish. 10 Laboratoriya mashg‘ulotlari ustida ish olib borilganda talabalar avval zaharli moddalarning kam miqdorda bo‘lgan hollarda qanday reaksiyalar va usullar yordamida chinligi va miqdorini aniqlash usullarini o‘rganadilar, so‘ngra ularni ob‘ektdan tegishli usul yordamida ajratadilar, yot moddalardan tozalaydilar va ularga xos bo‘lgan tekshiruv yo‘llarini qo‘llaydilar. Bu ishlarni olib borishda har bir talaba aniq tahlil rejasini tuzib olmog‘i lozim. Olib boriladigan ekspertiza yuzasidan toksikologik kimyo tahlil dalolatnomasini (aktini)rasmiylashtirishtalab qilinadi. O‘quv rеjadagi boshqa fanlar bilan bog‘liqligi 1. Anorganik kimyo, analitik va fizkolloid kimyo 2. Organik kimyo, 3. Farmasevtik kimyo, 4. Biologik kimyo, 5. Farmakognoziya. Toksikologik kimyo fani ixtisoslik fani hisoblanib 7 va 8 semestrlarda o‘qitiladi. Dasturni amalga oshirish o‘quv rejasida rejalashtirilgan. Zaharlar, zaharlanish turlari, ob‘ektlar, ularning olinishi, saqlanishi, ekspertizani olib borish tartiblari, zaharli moddalarni suv bug‘i yordamida; qutbli va qutbsiz erituvchilar yordamida; mineralizasiyalash va destruksiyalash yordamida hamda dializasiyalab ajratib olish usullarini, har bir guruh moddalarini hamda ularning metabolitlarini sifat va miqdorini aniqlash usullarini o‘zlashtirish uchun (toksikodinamikaga, farmakologiya, toksikologiya, toksikokinetika), analitik va anorganik kimyo (kislotalar, asoslar, tuzlar), organik kimyo (alifatik, aromatik, geterosiklik birikmalar), farmasevtik kimyo (moddalarni chinligi va miqdorini aniqlash usullari), biologik kimyo (aminokislotalar, oqsillar va b.) fanlaridan etarli, bilim va ko‘nikmalarga ega bo‘lishi talab etiladi. Shuningdek gumanitar, ijtimoiy- iqtisodiy bilim hamda ko‘nikmalardan ham foydalaniladi. Fanni o`qitishda zamonaviy axborot va pеdagogik tеxnologiyalar Talabalarning Toksikologik kimyo fanini o‘zlashtirishlari uchun o‘qitishning ilg‘or va zamonaviy usullaridan foydalanish, yangi innovation-pedagogik texnologiyalarni tadbiq etish muhimdir. Fanni o‘zlashtirishda dasrlik, o‘quv-uslubiy qo‘llanmalar, ma‘ruza matnlari, tarqatma materiallar, kompyuterda multimedialar, elektron materiallar, stendlardan hamda xromatografiyaning turli usullari, ayniqsa, gaz-suyuqlik, yuqori samarali suyuqlik xromatografiya usullarini, UB, IQ, Mass va Xromato-Mass-spektroskopiya usullarini qo‘llash hamda talabalarni shu usullar yordamida zaharli moddalarni, ularni metabolitlarini aniqlashni o‘zlashtirishlari talab qilinadi. 11 Toksikologik kimyo fanining kirish qismi, uchuvchi, organik, metall zaharlar bo‘limlaridan kompyuterda test seminarlar o‘tkaziladi. Ma‘ruza va laboratoriya mashg‘ulotlarida mos ravishdagi ilg‘or pedagogik texnologiyalardan foydalaniladi. Laboratoriya mashg‘ulotlarida talabalar o‘zlashtirish darajalarini aniqlashda ilmiy asoslangan pedagogik texnologiyalardan ―Fikrlar xujumi‖, ―Klaster‖, Yüklə 3,09 Mb. Dostları ilə paylaş:
|