O‘zbekiston respublikasi

Formaldegidni fenol va mochevina bilan polikondensatsiyalab sintetik smolalar; atsetaldegid bilan kondensatsiyalab pentaeritrit; uglerod dioksidi va vodorod bilan reaktsiyasi orqali glikol kislota, so‘ngra esa etilenglikol; polimerizatsiyalab paraform-aldegid olina- di.

Metil spirti. Metil spirtining 50% i formaldegid ishlab chiqarish- ga sarflanadi. Metanol erituvchi sifatida ham, akril va ftal kislotalari efirini sintezida ham ishlatiladi.

Sirka kislota. Sirka angidridi, vinilatsetat, turli metall atsetatlari olishda ishlatiladi.

Atsetaldegid. Sirka kislota, sirka angidridi, pentaeritrit, akrolein, xlorli hosilalar ishlab chiqarishda ishlatiladi.

Quyi parafin uglevodorodlarni to‘g‘ridan to‘g‘ri oksidlash jara- yonlari jarayonni past selektivligi, oksidlash mahsulotlarini ajratib olishning qiyinligi bois keng rivojlanishga ega emas, biroq ushbu jarayonlar doimo mukammallashtirib borilmoqda.

2. 
   Suyuq parafin uglevodorodlarni spirtlarga oksidlash
   

Suyuq parafin uglevodorodlarni oksidlash sintetik yuvish vosita- lari ishlab chiqarishda zarur xomashyo bo‘lgan C₁₀-C₂₀ oliy yog‘li spirtlar olish uchun yo‘naltirilgan.

Yaqin-yaqingacha spirtlar yog‘lardan, ya’ni oziq-ovqat xomash- yosidan yuqori yog‘ kislotalarni yoki ularni efirlarini gidrirlab olinar edi.

Rossiya Federatsiyasi neftkimyo sintezi institutida rus olimi A.N. Bashkirov tomonidan parafinlarni suyuq fazada yo‘naltirilgan oksidlashni yangi usuli ishlab chiqilgan. Ushbu usul bo‘yicha oliy spirtlar olinib, birinchi bor Rossiyada 1957-1958-yillarda sanoatga tatbiq qilingan. Xomashyo sifatida dizel fraksiya (200-350°C)-sidan ajratib olingan yoki uglerod atomlari soni C₁₀-C₂₀ bo‘lgan Fisher- Tropsh sintezi orqali olingan parafin uglevodorodlar ishlatiladi. Bun- day parafin uglevodorodlarni t =275-320 °C va t =24 26°C ga tengdir.


63



Oksidlash jarayonini sekinlashtirishi bois xomashyoda aromatik uglevodorodlar 0,5% dan ortmasligi lozim.

Parafin uglevodorodlarni oksidlash jarayoni 3-4% kislorod saq- lovchi azot-kislorod aralashmasi bilan ilk xomashyo 4-5% borat kislota (uglevodorodlar og‘irligiga nisbatan olganda) ishtirokida 165-170°C haroratda 2-3 soat muddatda olib boriladi.

Oksidlash reaksiyasi quyidagi sxema orqali namoyish etilishi mumkin:

1. Parafin uglevodorodlarni gidroperoksidgacha oksidlash:

RCH₂ - CH₂ - CH₃ + O₂ ^ RCH₂CH(OO) - CH₃


rch₂ - ch₂ - ch₃+o₂ rch₂ch (oo) - c#₃


RCH2-CH-CH3 + RCH2-CH₂-CH₃—►

00 t

t

2RCH,-CH-CH₃

I

он

2. 
   Parafin uglevodorod ilk molekulasi bilan gidroperoksidning o‘zaro ta’siri natijasida 2 molekula spirt hosil bo‘ladi.
   
3. 
   Borat kislotasi hosil bo‘lgan spirtlarni keyingi chuqurroq ok- sidlashdan (aldegidlar, ketonlar, kislotalargacha) borat efirlari hosil qilish evaziga muhofaza qiladi:
   

3RCH-CH(ON)-CH₃+H₃VO₃


(RCH₂-CH(CN₃)-O)₃V+3N₂O

1. 
   Suyuq parafinlarni oksidlab spirtlar ishlab chiqarish prinsipial texnologiyasi
   

Oksidlash jarayoni 2-kolonnada olib boriladi, oksidlovchi- azot-kislorod aralashmasi bir soatda 1 kg parafin uchun 500-700 l. Oksidat oksidlash tamom bo‘lgandan so‘ng borat kislotaning ortiq- cha qismidan tindirish yo‘li bilan tindirgich va sentrafugada ajratib olinadi. Reaksiyaga kirishmay qolgan uglevodorodlar 5 mm simob ustuni vakuumida, 230°C haroratda jarayonga qaytariladi. So‘ngra borat efirlari 75-90°C haroratda suv bilan parchalanadi. Borat kislotaning suvli eritmasi bug‘lantiriladi va kislota yana jarayonga qaytariladi. So‘ngra spirtlar 45% li NaOH eritmasi bilan 110°C haroratda ishlov berilib, yog‘ kislotalar sovunga aylantirilib bog‘lab qolinadi, spirtlar esa C₇-C₉, C₁₀-C₁₃, C₁₃-C₁₆, va C₁₆-C₂₀ fraksiyalarga rektifi- katsiya qilinadi.


64



Bashkirov usuli bo‘yicha oksidlash natijasida 80% ikkilamchi va 20% birlamchi spirtdan tashkil topgan spirtlar olinadi.

Sanoatda jarayon quyidagi sxema bo‘yicha amalga oshiriladi (7-chizma):





7-chizma. Suyuq parafinlarni oksidlab spirtlar ishlab chiqarishni printsi- pial texnologik sxemasi.

Volgodonsk va Shebekino neftkimyo kombinatlarida C₁₀-C₁₈ spirtlari ishlab chiqarish, shunga mos sintetik yog‘ kislotalar metil efirlarini gidrirlash yo‘li bilan spirt oluvchi qurilmalar ekspluatatsiya qilinmoqda.

3. 
   Qattiq parafin uglevodorodlarni sintetik yog‘ kislota (SYOK)larga oksidlash
   

Parafinlarni oksidlab yog‘ kislotalari ishlab chiqarishning asosiy maqsadi - sovun pishirish sanoati yarim mahsuloti bilan oziq-ovqat yog‘lari o‘rnini almashtirish bo‘ladi.

Keyinchalik sintetik yog‘ kislotalarini ishlatish sohalari kengaydi, chunki parafin oksidlanganda uglerod atomi 1 dan 25 gacha bo‘lgan keng gamma kislotalar hosil bo‘lib, ular turli-tuman ishlatiladi.

Qattiq parafinlarni oksidlaganda chumoli va sirka kislotalari kam- roq miqdorda hosil bo‘ladi, ularning ishlatilishi haqida yuqorida ba- yon etilgan.

C₅-C₆ kislotalar o‘zlariga mos efirlarni olishda ishlatilib, parfu- meriya va boshqa sohalarda ishlatiladi.

C₇-C₉ kislotalar plastifikatorlar va boshqa moddalar ishlab chiqa- rishda ishlatiluvchi birlamchi spirtlar olishda ishlatiladi.


65








C₁₀-C₂₀ kislotalar sintetik yuvish vositalarini olishda va birlamchi spirtlarni ishlab chiqarishda ishlatiladi.

C₂₁-C₂₅ kislotalar konsistent surkov moylari tayyorlashda ishlati- ladi.

Shunday qilib, sintetik yog‘ kislotalari (SYOK)ni ishlatilish soha- lari juda kengdir.

1. 
   Sintetik yog‘ kislotalari ishlab chiqarish
   

SYOK ishlab chiqarishga xomashyo sifatida tozalangan qat- tiq neft parafini, qo‘ng‘ir ko‘mir parafini yoki Fisher-Tropsh usuli bo‘yicha olingan parafin xizmat qiladi.

Jarayonni o‘tgan asrning 30-40-yillarida Germaniyada sanoat miqyosida amalga oshirishga kirishilgan. Hamdo‘stlik mamlakatlari (R.F)da esa 1953-yilda yirik SYOK ishlab chiqarish amalga oshiril- gan. Keyinchalik yana ko‘p SYOK sexlari ishga tushirilgan. Ishlab turgan SYOK ishlab chiqarish zavodlarida SYOK-t_erish=52-54°C va moylar miqdori 2,3% dan ortiq bo‘lmagan qattiq parafinlarni oksid- lashga asoslangan.

Sanoatda oksidlash jarayoni 105-120°C haroratda kaliy permanganat (0,25% KMnO₄, parafinga nisbatan og‘irlik birligida) ishtiro- kida olib boriladi. Oksidlash havo bilan olib boriladi.


Parafin


H2SO4


HO


HO


Hav


r~*

HO

SYOK


■2

■ ^


H2O


.avo -


Na,CO₃


NaOH


20°C


5


8-chizma. Sintetik yog‘ kislotalarini olish prinsipial texnologik sxemasi.


66


Qattiq parafin uglevodorodlarni oksidlaganda gidroperoksid ho- sil bo‘ladi hamda u bir qancha va turli yo‘nalishlarda parchalanib, aldegidlar, ketonlar, kislotalar va boshqa mahsulotlar hosil qiladi. Shunday qilib, ilk parafinlar oksidlab destruksiya qilinishi oqibati- da kislotalar hosil bo‘ladi. Kislorod istalgan uglerod atomiga biri- kib olishi mumkinligini hisobga olinsa, uzilish ham istalgan yerdan amalga oshishi mumkin. Shu bois oksidlash natijasida C dan C₂₅ gacha bo‘lgan keng gamma kislotalar hosil bo‘ladi.

SYOK ishlab chiqarish quyidagi sxema asosida amalga oshirila- di.

Zanglamas po‘latdan yoki aluminiydan tayyorlangan kolonnaga parafin (1 qism yangi va 2 qism jarayonga qaytarilgan) solinadi va 120°C gacha isitiladi. Ushbu haroratda suvda tayyorlangan 15% li Kmn0₄ eritmasi - katalizat parafin bilan alohida apparatda aralash- tirib beriladi. Kaliy permanganat parafinda yaxshi taqsimlanadi va shu bilan birga u Mn0₂ gacha qaytariladi. Kolonnaga katalizator (parafinga nisbatan 0,1-0,3% miqdorda) solingandan so‘ng havo (1t parafinga 60 m³/soat) beriladi. Jarayon 20-24 soat davomida amalga oshirilib, reaksiya oxirida harorat 120°C dan 105°C gacha pasaytiriladi.

Oksidlash 30-35% chuqurlikkacha olib boriladi.

Reaksiya tugallangandan so‘ng oksidat kukunsimon katalizator qoldig‘idan tozalash uchun tindirgichga yo‘naltiriladi. So‘ngra oksidat quyi molekular kislotalar va katalizator qoldiqlaridan suv yorda- mida yuviladi. Yuvilgan katalizat sovunlanishga jo‘natiladi. Sovun- lash jarayoni 2 bosqichda olib boriladi: 1-bosqich - karbon kislota- larni 25% li soda eritmasi bilan sovunlanishi:

2RCOOH+Na₂CO₃ —^90-100 °^c ) 2RCOONa+H₂O+CO₂

1-bosqich sovunlanishdan so‘ng oksidat tindiriladi, bunda 1-sovunlanmagan va asosan parafindan tashkil topgan mahsulot aj- ratib olinadi va oksidlashga qaytariladi. Sovunlashga mahsulotni 30% li NaON bilan avtoklavda 160-170°C temperaturada keyingi sovunlanishi amalga oshiriladi. So‘ngra mahsulot tindiriladi, bunda qo‘shimcha miqdorda 1-sovunlanmagan mahsulot hosil bo‘ladi va u oksidlashga qaytariladi. Ayrim hollarda unga borat kislota bilan ishlov berib, spirtlar (8-10%) ajratib olinadi. Sovun ishqorda ish-


67





lov berilgandan so‘ng ishqor bilan birga pechga jo‘natiladi. U yerda 320-340°C temperaturada va 20-22 atmosfera bosimi ostida murak- kab efirlar, ketonlar va laktonlarni sovunlanishi amalga oshiriladi (2-bosqich).

Mahsulotlar pechdan so‘ng kolonnaga yo‘naltiriladi. U yerda 320°C temperaturada II sovunlanmagan mahsulotlar va suv haydab ajratiladi. II sovunlanmagan mahsulotlardan borat kislota bilan ish- lov berish oqibatida yog‘ spirtlar (kislotalarga nisbatan 20%) ham ajratib olinadi. Ularning 2/3 qismi birlamchi, 1/3 qismi esa ikkilam- chi spirtlardir. Spirtlar ajratib olingach II sovunlanmagan mahsulot- lar oksidlashga qaytariladi.

Quruq sovun suv bilan yoki natriy sulfatni suvli eritmasi bilan suyultirilib, parchalash uchun yo‘naltiriladi. Parchalash 9296% konsentratsiyali sulfat kislota yordamida 80-90°C da amalga oshiriladi. «Xom» yog‘ kislotalar natriy sulfat eritmasidan tindiri- ladi va kislota qoldiqlaridan suv bilan yuvishga jo‘natiladi. So‘ng ular suvsizlantiriladi va vakuum kublar sistemasiga distillatsiya uchun yo‘naltiriladi.

Birinchi kubda 160-180°C da va 200-300 mm sim.ust. qoldiq bosimida C₅-C₆ kislotalar haydaladi.

Ikkinchi kubda 170-180°C da va 20 mm sim.ust. qoldiq bosimida C₇-C₉ kislotalar haydaladi.

Navbatdagi kubda 185°C da va 15 mm sim.ust. C₁₀-C₁₃ kislotalar haydaladi. To‘rtinchi kubda 200°C da va 15 mm sim. ust. C₁₃-C₁₈ kislotalar va so‘nggi kubda 280°C da va 15 mm sim.ust. C₁₇-C₂₀ kislotalar haydab olinadi.

Ayrim hollarda C₂₃-C₂₅ kislotalar 310°C da va qoldiq bosim 15 mm sim.ust. ajratib olinadi.

Sintetik yog‘ kislotalar 10% gacha dikarbon kislotalarni o‘z ichi- da saqlaydi.

Bir tonna parafindan 450-600 kg C₁₀-C₂₀ sintetik yog‘ kislotalar va 100 kg ga yaqin C₁₀-C₂₀ sintetik yog‘ spirtlar olinadi.

2. 
   Olefin uglevodorodlarni oksidlash
   

Kislorod saqlovchi mahsulotlarning turli aralashmasini ho- sil bo‘lishiga olib keluvchi parafin uglevodorodlarni oksidlashga qarama-qarshi o‘laroq olefinlarni oksidlash selektiv jarayondir.


68



Quyi olefin uglevodorodlar - etilen va propilanlarni oksidlash sanoatda katta ahamiyat kasb etadi; shu bilan birga olefin oksidlari, akrolein, atsetaldegid va boshqa qimmatli mahsulotlar olinadi.

1. 
   Olefin oksidlarini olish
   

Etilen oksidi juda yirik ko‘lamda ishlab chiqarilmoqda. AQSHda uni ishlab chiqarish 1965-yilda 300 ming tonna bo‘lsa, 2010-yili 14 mln.t ga yetgan va keyingi sur’atlar bundan ham jadallashgan.

1. 
   Etilen oksidini olish
   

Hozirgi vaqtda etilen oksidi ikki usul bilan olinadi: etilenni to‘g‘ridan to‘g‘ri va xlorgidrin usuli bilan oksidlash.

1. 
   Etilenni to‘g‘ridan to‘g‘ri oksidlash
   

Etilenni to‘g‘ridan to‘g‘ri oksidlash jarayoni kumush katalizatori- da 220-280°C temperaturada va 7-10 atmosfera bosimda ketadi:

CH₂=CH₂₊^1/2O₂ - ^CH₂-CH₂

O

Oksidlash uchun 98% li etilen ishlatiladi. U havo bilan aralash- tirilib, reaksion aralashmadagi uning kontsentratsiyasi 3% ni tashkil etadi. Katalizator bilan kontakt vaqti 1,5 sekund.

Oksidlash jarayoni, odatda, statsionar katalizatorda, kamroq - «qaynar» qatlamda ham olib boriladi.

Jarayon prinsipial texnologik sxemasi quyidagidan tarkib topgan: etilen va havo tozalagichlardan o‘tib, aralashtiriladi, issiqlik almash- tirgichdan o‘tib (u kontakt gazlar issiqligi hisobiga isiydi) reaktor- ga boradi. Reaktor-quvurchali (d=25mm, L=3-9 m). Quvurchalar oralig‘ida reaksiya issiqligini olib ketadigan issiqlik tashuvchi ayla- nib harakat qiladi. Oksidlash mahsulotlari reaktordan chiqishi bilan issiqlik almashtirgichda va sovutkichda sovutiladi hamda absorberga jo‘natiladi.

Absorbsiyani 7-10 atmosfera bosimi ostida olib boriladi, ush- bu sharoitda etilen oksidi suvda eriydi. Absorberdan chiqayotgan 1,5% ga yaqin etilen saqlovchi gazlar oksidlashni ikkinchi bosqi-


69

Qo‘llanish sohalari	1965-y.		1980-y.		2000-y.
	Ming t.	% da	Ming t.	% da	Ming t.	% da
Etilenglikol	703	67,4	669,4	59	11180,8	59
Sirt faol moddalar	113,7	10,9	145,3	12	1258,8	13
Etanolaminlar	90,7	8,7	91,0	8	1127,0	6
Polietilenglikollar* Glikol efiri	90,7	8,7	118,0	10	1182,0	9
Boshqalar	45,4	4,3	104,4	9	1159,0	8
Hammasi	1046	100	1192,1	100	1998,6	100

* Etilen 1968-yilgacha boshqalar tarkibiga kirgan.


70



Xorijda etilen oksidining eng yirik iste’molchisi etilenglikol (60% gacha, umumiy iste’molga nisbatan) hamda sirt faol moddalar (13% gacha) ishlab chiqarishlardir. AQSHda etilen oksidini iste’mol strukturasi 8-jadvalda keltirilgan.

2. 
   Propilen oksidi olishning turli usullari
   

Hozirda propilen oksidi xlorgidrin usuli bilan olinmoqda. Ushbu usul bo‘yicha jarayon etilen oksidi olish kabi olib boriladi. Propi- lenni to‘g‘ridan to‘g‘ri oksidlab propilen oksidi olish jadal sur’atlar bilan ishlab chiqilayapti.

So‘nggi vaqtlarda propilen oksidini olishning bir nechta yangi usullari taklif qilindi. Ular Prilejayevning ma’lum reaksiyasiga asos- langan: olefinlar gidroperoksidlar bilan o‘zaro ta’sirlashib olefinlar oksidi hosil bo‘ladi.

Gidroperoksidlar sifatida nafaqat alifatiklari, aromatiklari ham ishlatiladi.

Hamdo‘stlik mamlakatlarida (R.F) akademik Emanuel va uning hamkorlari propilen oksidini atsetaldegid va propilenlarni o‘zaro bog‘lanishli oksidlash orqali olishni taklif etdi. Birinchi bosqichda atsetaldegidni nadsirka kislotasiga oksidlash reaksiyasi ketib, hosil bo‘lgan kislota ikkinchi bosqichda kislorodini propilenga berib yu- boradi. Bunda ikki qimmatli mahsulot - propilen oksidi va sirka kis- lotasi hosil bo‘ladi.

1. 
   Propilen oksidini etilbenzoldan olish usuli
   

«Halqon» firmasi tomonidan taklif etilgan propilen oksidi olishning boshqa jarayoni - etilbenzolning gidroperoksidini ishlatishga asoslangan. Ushbu jarayon sanoat sharoitlarida qo‘llab ko‘rilgan va yaxshi natijalar ko‘rsatgan.

Jarayon uch bosqichdan iborat:

1. 
   Etilbenzolni gidroperoksidga oksidlash:
   

Reaksiya 100-120°C haroratda va 3-5 atmosfera bosimi ostida ketadi, oksidlash havo bilan amalga oshiriladi. Katalizatorlar sifatida molibden, volfram, vanadiy naftenatlari va boshqalar ishlatiladi.


71



Gidroperoksidning salmog‘i miqdoriy, u yetarli barqaror va kont- sentrlangan holida ajratib olinishi mumkin.

2. 
   Propilenni etilbenzol gidroperoksidi yordamida propilen oksidi va metilbenzil spirtiga aylantirib epoksidlash:
   

U


СН-СНя

I

ООН

Ushbu reaksiya 80-130°C haroratda, 17,5-70 atmosfera bosimi ostida 1-3 soatda ketadi. Katalizator sifatida marganets naftenati ish- latiladi. Olefin: gidroperoksid=2,6:1 mol nisbatda.

Gidroperoksidni amaldagi to‘la konversiyasida propilen oksidini salmog‘i 90-95% ga yetadi.

3. 
   Metilbenzil spirtini stirolgacha degidratatsiyasi:
   

Ushbu reaksiya 220-250°C da yoyuvchidagi titan oksidi ishtiro- kida ketib, stirol miqdoriy salmoqda hosil bo‘ladi.

Shunday qilib, jarayon ikki qimmatli mahsulot - propilen oksidi va stirol olish imkoniyatini beradi.

Hozirgi vaqtda chet mamlakatlarda propilen oksidi ishlab chi- qarish quvvatlari 1,5 mln.t ga, ishlab chiqarishning o‘sishi 15% ga to‘g‘ri kelayapti.

Etilen va propilen oksidlari mos holidagi glikollar, etanol va pro- panolaminlar hamda noionogen yuvish vositalari ishlab chiqarishda ishlatiladi. Etilen oksidi sintetik kauchuk va tolalarning ilk monomeri bo‘lgan akrilonitril ishlab chiqarishda ham ishlatiladi.

2. 
   Olefinlarni aldegidlar va ketonlargacha oksidlash
   

Sanoatda ishlab chiqarilayotgan hamma aldegidlar ichida ishlab chiqarish ko‘lami bo‘yicha atsetaldegid birinchi o‘rinni egallaydi.

AQSHda 2000-yilda 5630 ming tonnaga yaqin atsetaldegid ishlab chiqarilgan.


72



Yaqin paytlargacha uni olishning quyidagi usullari ma’lum edi: etil spirtini oksidlab degidridlash, mis katalizatorida etil spirtini de- gidrirlash, Kucherov usuli bo‘yicha atsetilenni gidratatsiya qilish, etilen oksidini izomerlash.

1959-yili Shmidt tomonidan palladiy xloridi katalizatoridan foy- dalanib suv yoki suv bug‘i ishtirokida olefinlarni karbonil birikma- larga oksidlash jarayoni ishlab chiqildi. Bir bosqichda ushbu usul bo‘yicha etilen oksidlanganda atsetaldegid hosil bo‘ladi:





Oksidlash 100-200°C haroratda palladiy xloridni suvli eritmasi- da 3-10 atmosfera bosim ostida olib boriladi. O‘tkazilgan etilenga nisbatan atsetaldegidning salmog‘i 90-95% ga yetadi, shu bilan bir- ga 1-1,5% sirka kislotasi va 1-1,3%ga yaqin xlorli hosilalar hosil bo‘ladi.

Etilenni atsetaldegidga oksidlash reaksiyasi turli usullar bilan olib borilishi mumkin: bir va ikki reaktorli jarayonni suyuq katalizator vositasida va qattiq katalizator ishlatish orqali.

Birinchi holida reaktorga hamma komponentlar kiritiladi. Ikki reaktorli sxemada metallik palladiyni palladiy xloridga aylantirish, ya’ni katalizatorni regeneratsiyasi alohida apparatda amalga oshiri- ladi.

Statsionar katalizator ishlatilganda promotorlar va katalizator qat- lamlari orqali etilen hamda suv bug‘i aralashmasi o‘tkaziladi.

Atsetaldegid hosil bo‘lish reaktsiyasi ekzotermikdir, shuning uchun reaktor yaxshi sovutishni talab qiladi.

1970-yili xorijda atsetaldegid ishlab chiqarish 2 mln. t/yiliga (1,03 mln t. AQSHda, 550 ming t./yildan G‘arbiy Yevropa va Yapo- niyada) dan ortib ketdi.

1965-yildayoq Yaponiyada ishlab chiqarilgan hamma atsetaldegidning 68% etilen asosida bo‘lgan. GFRda etilen asosga o‘tish sekinroq amalga oshgan (atsetilenda ishlagan qurilmalarning ko‘p sondaligi bois). AQSHda ishlab chiqarishning ko‘pchiligi etanol asosda edi, biroq 2000-yili etilen usulining ulushi 54% ni tashkil


73

Mamlakat	Etilen	Atsetilen	Etanol	Boshqalar
Yaponiya	93	7	-	-
AQSH	54	6	28	12
GFR	69	31	-	-
Italiya	54	46	-	-
Fransiya	30	31	39	-

Etilen xomashyoga o‘tish 100-150 ming t./yil quvvatli yirik qu- rilmalar qurish imkoniyatini beradi.

Atsetaldegid sirka kislotasi, etilatsetat, n-butil spirtlari olishda ishlatiladi.

Etilenni oksidlab atsetaldegid olish analogik sharoitlarida propilen va n-butilenlarni oksidlab mos holida atseton va metiletilketon- lar olinadi:

CH₃ - CH = CH₂ +1 /2O₂ ^PdCY ^{80-100 0C3am} >CH₃ - C(O) - C(₃

CH₃ - CH₂ - CH = CH₂ +1 / 2O₂ ^{1-3 atm} > CH₃ - CH₂ - C() - CH₃

ya’ni, yuqoriroq molekular olefinlar oksidlaganda aldegidlar emas, balki ketonlar hosil bo‘ladi; oksidlash tezligi va maqsadga muvofiq mahsulotlarning salmog‘i ilk olefinlarni molekular og‘irligi ortishi bilan tushadi: o‘tkazilgan atsetaldegidni salmog‘i 95% ga yetadi, at- setonniki - 90%, metiletil ketonniki - 80%.

Olefinlarni to‘g‘ridan to‘g‘ri oksidlab ketonlar olish jarayoni iqti- sodiy jihatdan manfaat keltiradi. Turli usullar bilan olingan atseton- ning nisbiy tannarxi texnik - iqtisodiy hisobi, quyidagicha (%): Izopropil spirtini degidrirlab - 100%

Kumol usuli bilan - 50-60%

Propilenni to‘g‘ridan to‘g‘ri oksidlash bilan - 35%

Ushbu jarayon bir bosqichda, reaksiya yuqori selektivlikda (yo- naki mahsulotlarning salmog‘i uncha ko‘p bo‘lmagan miqdorda) amalga oshadi.


74



Xomashyo sifatida propan-propilen va butan - butilen fraksiya- lari qo‘llanilishi mumkin.

Atsetaldegid olishdagi kabi jarayonni bir yoki ikki reaktorli sxe- ma bo‘yicha olib borish mumkin. Birinchi variant tozaroq ilk xomashyo talab qiladi, ikkinchisi esa kamroq konsentrlangan olefinlar uchun qo‘llanilishi mumkin.

3. 
   Metil guruhi qiyofasini o‘zgartirib olefinlarni oksidlash
   

Metil guruhi qiyofasini o‘zgartirib, propilen oksidlanganda akro- lien va uning asosida allil spirti glitserin, akrilonitrillar olinadi.

1. 
   Akrolein ishlab chiqarish
   

Ushbu usul bo‘yicha olinadigan eng zarur mahsulot akroleindir. U propilenni molekular kislorod bilan oksidlaganda hosil bo‘ladi:

//°

сн₂=сн-снз+а ► сн₂=сн-с +h₂o

ⁿh

Jarayon karborund (kremniy karbidi)dagi 0,4-1,4% miqdorda bo‘lgan mis (I) oksidi katalizatorida 350-400°C haroratda, 1-10 atmosfera bosimi ostida olib boriladi.

Jarayon katalizator yuzidan 7,9% О₂, 26,4% C₃N₆, 65,8% suv bug‘i aralashmasini (portlash xavfi bor kontsentratsiya hosil bo‘lishini oldini olish maqsadida) o‘tkazib amalga oshiriladi. Kon- takt vaqti 0,1-2 sekund. Akrolein salmog‘i 85% ga yetadi. Akrolein allil spirti, glitserin va akrilonitril olishda ishlatiladi.

2. 
   Allil spirti olish
   

Allil spirti akrolein va izopropil spirti bug‘lari aralashmasini 1^2:3 nisbatda magniy va rux oksidlaridan iborat katalizatordan 400°C haroratda o‘tkazib olinadi.

Bunda 77% gacha salmoqda akroleinni allil spirtiga katalitik qaytarilishi va izopropil spirtini atsetonga oksidlanishi amalga oshadi:

CH₂ = CH - C (OH) + CH₃ - CH(OH) - CH₃ —⁴⁰⁰ °^C- ^M—^ZnO >

> CH₂ = CH - CH₂OH + CH₃ - C(O) - CH₃


75

3. 
   Propilenni oksidlab ammonoliz qilib akrilonitril olish
   

Propilenni oksidlab olingan akroleindan va ammiakdan akrolonit- ril olish mumkin:


СН₂ = СН - С + NH₃ + 0,5 О₂ ^ СН = СН - С = N +₂Н₂О H

Jarayon bir bosqichda - propilenni oksidlash orqali ammonoliz qilib olib boriladi. Ushbu jarayon 1959-1960-yillarda ishlab chiqil- gan bo‘lib, quyidagi reaksiya bo‘yicha ketadi:

CH=CH-CH₃+1/20₂+NH₃ ^ CH₂=CH-C=N+3N₂0

Reaksiya akrolein hosil bo‘lish bosqichi orqali ketadi.

Jarayon 450°C haroratda, 3 atmosferaga yaqin bosimda yoyuvchi-silikagel bo‘lgan molibden, vismut, kobalt, xrom va bosh- qa oksidlar bor katalizatorlarda amalga oshiriladi.

Oksidlovchi ammonolizda ishlatiladigan propilenni kontsentrat- siyasi 90% dan kam bo‘lmasligi kerak. Reaksiyani, portlash xav- fi bor kontsentratsiya hosil bo‘lishini oldini olish maqsadida, suv bug‘i ishtirokida olib boriladi: komponentlarning nisbati stexiomet- rik ko‘rsatkichga yaqin:

C₃H₆:NH₃:0₂:N₂0=1:0,7:1,7:3

3 6 3 2 2

Propilenning bir o‘tishdagi konversiyasi 60% ni tashkil qilib, se- lektivlik 75% atrofidadir.

Oksidlovchi ammonoliz jarayoni, odatda, regeneratsiyasiz 6 oy ishlaydigan statsionar katalizatorlarda olib boriladi. Reaksiya mah- sulotlari reaktordan chiqishi bilan temperaturani 250°C gacha pasay- tirish uchun suv yordamida toblashga yo‘liqtiriladi so‘ngra ammiak- ni neytrallash qaynoq ammoniy sulfat va sulfat kislota bilan amalga oshiriladi. Ammiak mavjudligida akrolonitrilni polimerizatsiyasi o‘ta samarali borgani sababli neytralizatsiya jarayoni uning oldini olish uchun zarurdir.

Akrilonitril va yonaki mahsulotlar - atsetonitril, sinil kislotasi suv bilan yuttirilib, so‘ng ekstrfaol distillatsiya vositasida akrilonitril ajratib olinadi.


76

yil	AQSH	Angliya	Fransiya	Italiya	GFR	Yaponiya
1990	30,0	—	—	—	—	77,4
2000	89,1	100	100	77,3	92,8	100

Akrilonitril boshqa ayrim usullar bilan ham olinishi mumkin: eti- len oksidi va vodorod sianiddan; atsetilen va sinil kislotadan; at- setaldegid va sinil kislotadan. Akrilonitrilni propilenni oksidlovchi ammonoliz orqali sintezi eng ko‘p iqtisodiy foyda keltiruvchi hisob- lanadi.

Respublikamizda akrilonitril «Nitron» sintetik tolasi ishlab chiqarishda foydalaniladi. U benzin va moyga chidamli nitril kauchuklari, plastmassalar ishlab chiqarishda ishlatiladi.

Akrilonitril ishlab chiqarish quvvatlari kapitalistik davlatlar- da 1960-yili bor-yo‘g‘i 150 ming t./yil bo‘lsa, 1970-yilga kelib 1,6 mln tonnadan ortib ketdi. Akrilonitrilga bo‘lgan talab akril tolalari- ni ishlab chiqarishni keskin ortishi oqibatida dunyo bo‘yicha sintetik tolalar ishlab chiqarish umumiy hajmining 20% ini tashkil qildi (1970-y.). AQSHda akrilonitril sotishning umumiy hajmidan 60% i akril tolalarga to‘g‘ri kelgan bo‘lsa, G‘arbiy Yevropada ushbu ko‘rsatkich 80% ni tashkil qiladi.

Akrilonitrilbutadienstirol (ABS) va akrilonitrilstirol (AS) smolalar (yiliga o‘rtacha 15-20% ga) hamda nitril (yiliga 4% ga) kauchukini ishlab chiqarish o‘sa boshlagani bois akrilonitrilni iste’mol qilish ham ortdi. Akrilonitrilni AQSHda iste’mol qilish ham ortdi. Quyida akrilonitrilni AQSHda iste’mol qilish struk- turasi (%da) keltirilgan bo‘lib, u boshqa rivojlangan davlatlarga ham xarakterlidir:


Akril tolasi

ABS va AS smolalari

Nitril kauchuklari


60

12

8


77



Boshqalar (eksport ham ichida) 20

Butadien va izopren olish jarayonida erituvchi sifatida ishlatiluv- chi atsetonitril oksidlovchi ammonolizda 10% atrofida hosil bo‘ladi.

2. 
   Aromatik uglevodorodlarni oksidlash
   

Aromatik uglevodorodlarni oksidlash fenol va atseton, malein va ftal angidridi, tereftal kislota va boshqa zarur birikmalarni hosil bo‘lishiga olib keladi.

1. 
   Malein angidridini turli usullar bilan olish
   

Malein angidridi benzolni 400-450°C haroratda vanadiy oksidi (V₂O₅) ishtirokida oksidlab olinishi mumkin:





Biroq hozirgi vaqtda buten-2 va hattoki butanni oksidlab malein angidridini olishning yangi usuli ishlatiladi:


СН-СНз

СН-СНз

Malein angidridi salmog‘i esa 80% ga yetadi.

Ushbu usulning afzalligi shundan iboratki, 1 t malein angidridini olish uchun hisob bo‘yicha C₄ to‘yinmagan uglevodorodidan ben- zolga nisbatan 30 og‘irlik qism kam talab qilinadi. Reaksiyaning issiqlik effekti ham kamroq, bu esa jarayonni texnologik bejashni osonlashtiradi.

2. 
   Ftal angidridini turli usullar bilan olish
   

Sintetik smolalar olishda ishlatiladigan ftal angidridi ortoksilolni oksidlab olinadi:


78

/Үсн

V


о






3O„


_ _сн 500-600°C, V₂O₅


А

I ^чо +зн₂о

V-<^°


Ushbu usul boshqa eski usul - naftalinni oksidlab ftal angidridi olishni muvaffaqiyatli siqib chiqarayapti:


уүч,

\ÁJ

О


4,5 O,


350°C, V₂O₅


|^/\<


0+2C02+2H20

3. 
   Tereftal kislotani turli usullar bilan olish
   

Sintetik poliefir tolalari olishda zarur monomer bo‘lgan tereftal kislotasini olish maqsadida p-ksilolni oksidlash jarayoni sanoat o‘sishining keng yo‘li bo‘lib, aromatik uglevodorodlarni oksidlash- ning yana bir jarayonidir. n-ksilol 95-98% tozalik bilan ksilol frak- siyasidan quyi temperaturali kristallizatsiya jarayoni orqali ajratib olinadi.

p-ksilolni oksidlash nitrat kislota, havo yoki toza kislorod bilan amalga oshiriladi.

Suyultirilgan nitrat kislota (30-40% li) bilan oksidlash bir bos- qichda 150-200°C da 30-50 atmosfera bosimi ostida katalizator sifa- tida simob nitrat ishtirokida olib boriladi:


4CN(CH₃)+14HN0₃ ^ 4C N/COOH)+15HO+7N O₃


Reaksiyaga kirishgan p-ksilolga nisbatan olganda tereftal kislota- ning salmog‘i 90% ga yetadi.

Ushbu jarayon qator kamchiliklarga ega: reaksiya mahsulotlari nitrolash mahsulotlari bilan ifloslangan, muhit o‘ta agressiv hamda portlash xavfi bor.

Havo yoki kislorod bilan oksidlash iqtisodiy jihatdan foydali bo‘ladi. U ikki bosqichda amalga oshiriladi. 120-200°C haroratda, atmosfera yoki oshirilgan 20-30 atmosfera bosimi ostida kobalt yoki


79

Л		1,502, 260°C, 70 atm
		Pb (ooCCH3)
V
¿H.

Tereftal kislota salmog‘i 40-60%ni tashkil qiladi. Biroq p-toluil kislotaning metil efirini oksidlash manfaatliroqdir, chunki tereftal kislotaning salmog‘i 80-90% gacha yetadi.

Buning uchun toluil kislota metil efiri holiga o‘tkaziladi:





Shunday qilib, karbonil guruhining oldi to‘siladi va keyingi ok- sidlashga to‘sqinlik qilmaydi.

Ushbu efirni keyingi oksidlanishi tereftal kislotaning dimetil efirini hosil bo‘lishiga olib keladi:


80

сн

I

соон


соосн


оосн


180-200°C, 10-15a|m
Co rezinati


СН ОН


ООСН


+ н О оосн


Monometiltereftalat Dimetiltereftalat

Aromatik uglevodorodlarni oksidlash bo‘yicha eng zarur jarayon- laridan biri bo‘lgan izopropilbenzolni oksidlab fenol va atsetonlarni olish jarayonidir.

Ushbu jarayonning kimyosi va texnologiyasi rus olimlari Sergeyev, Krujalov, Nemsov va Udrislar tomonidan 1942-1944-yillarda ishlab chiqilgan. Hamdo‘stlik davlatlarida dunyoda birinchi bo‘lib kumol usuli bilan fenol va atseton olishning ko‘p tonnali ishlab chi- qarish korxonasi ishga tushirildi. Ushbu kumol usuli bilan xorijda birinchi zavodlar 1953-1954-yillarda ishlay boshlagan.

4. 
   Fenol va atsetonlar olishning kumol usuli
   

Fenol va atsetonlar olishning kumol usuli ikki bosqichdan iborat:

1. 
   Kumol (izopropilbenzol)ni izopropilbenzol gidroperoksidi (IPB GP)gacha oksidlash;
   
2. 
   IPBGPni fenol va atsetonlarga kislota yordamida parchalash.