O'zbekiston respublikasi

Raqobatli ustunlik va raqobatbardoshlik

Hozirgi davrda xalqaro savdo nazariyasida raqobatda ustunlikka erishish, uni ushlab turish muammosi birinchi o‘rinda turadi. Jahcn bozorida peshqadamlikni qoidan bermaslik uchun yuqori sifatli mahsulotlami taklif qilish va baholi raqobatga bardosh berish qurbiga ega boiish kerak. Raqobatli ustunlik - tovar yoki markaning firmaga o‘zining bevosita raqobatchilariga nisbatan m aium bir afzallik beradigan xarakteristikasi va xususiyatlaridir. Bu xarakteristikalar (atributlar) g'oyatda xilma-xil boiishi va tovaming o ‘ziga (asosiy xizmatga) ham, asosiy xizmatga qo‘shimcha xizmatlarga, ishlab chiqarish, savdo shakllariga ham taalluqli boiishi, hamda firma yoki tovarga xos boiishi mumkin. Demak, bunday afzallik nisbiy boiadi va tovar bozorida yoki bozor segmentida eng yaxshi mavqega ega boigan raqobatchiga nisbatan belgilanadi.

8.3.1-jadval

Raqobat ustunligini tanlash holati

Raqobatchining nisbiy afzalligi turli omillar bilan belgilanadi. Umu- man olganda, bu omillami ular vujudga keltiradigan ichki va tashqi afzalliklardan kelib chiqqan holda ikki keng toifaga ajratish mumkin

Agar raqobatli afzallik tovaming ajralib turuvchi sifatlariga asoslan­ gan boisa, u “tashqi” afzallik deb ataladi, bu sifatlar xarajatlaming qis-

162
qartirilishi yoki samaradorlikning oshirilishi hisobiga xaridor uchun qiymatli bo‘ladi.

Binobarin, tashqi raqobatli afzallik firmaning “bozor qudratini” oshiradi, ya’ni u bozomi imtiyozli raqobatchidagiga nisbatan yuqoriroq sotish narxlarini qabul qilishga majbur qila oladi, chunki imtiyozli raqobatchi bunday ajralib turuvchi sifatlami taklif eta olmaydi. Tashqi raqobatli afzallikdan kelib chiqadigan strategiya differensiya strategiyasi b oiib, bu strategiya firmaning marketing sohasidagi “nou-xau”siga, uning mavjud tovarlardan norozi bo‘lgan xaridorlaming istaklarini aniqlash va qondirishdagi afzalligiga tayanadi. Agar raqobatli afzallik firmaning ishlab chiqarish xarajatlari, firmani boshqarishdagi afzalligiga yoki raqobatchidan ko‘ra kamroq tannarxga erishishga imkon beruvchi va “ishlab chiqaruvchi uchun qiymat” hosil qiluvchi tovarga asoslangan bo'Isa, bunday afzallik “ichki afzallik” deb ataladi. Ichki raqobatli afzallik - firmaga ko‘proq rentabellik keltiruvchi va uni sotuv narxla- rining bozor yoki raqobat tomonidan pasaytirilishiga ko‘proq darajada bardoshli qiluvchi yuqoriroq “unumdorlik” oqibatidir. Ichki raqobatli afzallikka asoslangan strategiya xarajatlar bo'yicha afzallik strategiyasi bo'lib, u asosan firmaning tashkiliy va ishlab chiqarish “nou-xau”siga asoslanadi. Raqobatli afzallikning kelib chiqishi va tabiati turlicha bo'lgan bu ikki turi ko'pincha, bir-biriga to‘g ‘ri kelmaydi, chunki ular mutlaqo farq qiluvchi ko‘nikma va madaniyatni talab qiladi.
Raqobatbardoshlikni tahlil qilishning vazifasi strategik xulosalar chiqarish va ustuvor maqsadlami belgilash uchun firmaga shu o ‘qlarda joylashishga imkon berishdan iboratdir. “Bozor kuchi” o ‘qidagi o ‘rinni tanlash uchun avvalgi boblarda ko‘rib chiqilgan markaning imijini tadqiq qilishda olingan m a’lumotlardan foydalanish kerak. Bu tadqiqot­ lar bozor qabul qiladigan qiymatni o'lchash va narx bo‘yicha egiluv- chanlikni baholashga imkon beradi. “UnumdorIik”ni tahlil qilishda tajriba egri chizig'idan kelib chiqish yoki “bozomi razvedka qilish” xizmati ma’lumotlarini hisobga olish lozim, bu xizmat raqobatchilar ustidan kuzatuv o‘matish vazifasini bajaradi. M.Porteming ta’kidlashi- cha, firmalaming raqobat jihatdan ustunliklari va mamlakatning iqtisodiy o ‘sishi darajasi o ‘rtasida bogiiqlik mavjud. Islohotlami bosqichma- bosqich amalga oshirish, bozor infratuzilmasini shakllantirish va rivoj­ lantirish, o ‘z navbatida, monopoliyaga qarshi siyosatni takomillashtirish va raqobatni rivojlantirish zaruriyatini yuzaga keltirdi. Bu masala
163
1996-yil 27-dekabrda qabul qilingan 0 ‘zbekiston Respublikasi «Tovar bozorlarida monopolistik faoliyatini cheklash va raqobat to‘g ‘risida»gi qonunda ko‘rsatilib o'tilgan.
Qonunda asosan ikki maqsad ko'zlangan:
Birinchisi - monopol hokimiyatga ega bo‘lgan korxonalar tomoni­ dan bozordagi yakka hokimlik mavqeyini suiste’mol qilmaslik va uni oldini olishni, oldingisidan tubdan farq qiluvchi yangi qonunni ishlab chiqish;
Ikkinchisi - bu har bir sohada monopoliyadan chiqarish va sog‘lom raqobat muhitini yaratishdir.
Subyektnig o ‘z ustun mavqeyini suiiste’mol qilishi keng tarqalgan monopolistik faoliyat turlaridan biridir. Ustun mavqe «Tovar bozorlari monopolistik faoliyatni cheklash va raqobat to‘g ‘risida»gi qonunning

3. 
   moddasida berilgan. Unga ko‘ra «Ustun mavqe - o ‘mini bosuvchi bo'lmagan tovar bozorida yoki bir-birininig o‘mini bosadigan tovarlar bozorida xo ‘jalik yurituvchi subyektning o ‘ziga raqobatni cheklashga hal qiluvchi ta’simi ko‘rsatish, boshqa xo ‘jalik yurituvchi subyektlar- ning bozorga kirish erkinligini qiyinlashtirish yoki ularning iqtisodiy faoliyat erkinligini boshqacha tarzda cheklash imkoniyatini beradigan hukmron mavqedir. Bozordagi ulushi 65% yoki undan ortiq foizni tashkil etadigan xo'jalik yurituvchi subyektning mavqei ustun mavqe deb e’tirof etiladi».
   

Lekin, bozordagi ulushi 65% va undan ham ortiq bo'lgani bilan uning mavqeyi ustun deb e’tirof etilmasligi mumkin. Buning uchun subyekt raqobatga salbiy ta’sir, ya’ni faoliyat yuritayotgan boshqa tadbirkorlarga salbiy ta ’sir ko‘rsatmayotganligini asoslab berishi lozim.
Bozordagi ulushi 35% dan 65% gacha boigan subyekt ustun mavqega ega boimaydi. Biroq monopoliyaga qarshi organ tomonidan mazkur holat ustun mavqe deb e’tirof etilishi ham mumkin. Bunda tad- birkoming bozordagi ulushining barqarorligi, bozordagi raqobatchilarga tegishli ulushlaming miqdori, mazkur bozorga yangi raqobatchilaming kira olishlari va boshqa mezonlar inobatga olinadi. 35% gacha boigan ulush ustun mavqe holatini keltirib chiqarmaydi.
Ustun mavqeni belgilab beruvchi darajada ko ‘rsatkichlar turli dav- latlarda turli xildir. Bu bevosita shu davlat iqtisodiyotining rivojlangan- lik darajasiga bogiiq. Rivojlangan davlatlarda bu ko‘rsatkichlar 10% dan 30% gacha qilib belgilab qo‘yilgan. Bu bevosita shu davlatlarda