O’zbekiston respublikasi xalq ta’lim vazirligi namangan viloyat xalq ta’limi xodimlarini qayta tayyorlash va ularning malakasini oshirish hududiy markazi aniq va tabiiy fanlar metodikasi kafedrasi

1. Kompyuter tarmoqlari xavfsizligining eng keng tarqalgan usulini tanlang.
a) Golografiya
b) Kartografiya
c) *Kriptografiya
d) Monografiya
2. Kompyuter tarmoqlari xavfsizligining nechta asosiy printsipi bor?
a) 5(ishonchlilik, butunlik, foydalanuvchanlik, yaroqlilik, sifatlilik)
b) 4(ishonchlilik, butunlik, foydalanuvchanlik, yaroqlilik)
c) 2(KTda axborotning ishonchliligi, tashkil etuvchilarining butunligi)
d) *3 (KTda axborotning ishonchliligi, tashkil etuvchilarining butunligi va foydalanuvchanligi)
23-mavzu: Disklarga xizmat kґrsatuvchi dasturlar

(2 soat amaliy).

Reja:
1.Disklarga xizmat ko‘rsatuvchi dasturlar.
2. Arxivga olish dasturlari.
3. Amaliy qism.
4. Xulosa
5. Foydalanilgan adabiyotlar.
Xozirgi paytda kompyuterlarda axborotlarni uzatuvchi va saqlovchi bo‘lib asosan magnit disklar xizmat qiladi. Kompyuter ishlashi jarayonida tezkor xotira qurilmasi va magnit disklar o‘rtasida uzluksiz axborot almashish yuz beradi. Disklarning qanchalik sifatli tayyorlanishiga qaramasdan ko‘pincha axborotlarning disklardan o‘qilmaslik xolatlari, fayllar sistemasida ishlash jarayonida xatoliklar ro‘y berishi, diskda bo‘sh joylarning kamayishi yoki disklarning to‘lib qolishi kuzatiladi. Ko‘pincha yo`l qo‘yilgan xatoliklar tufayli ayrim zaruriy fayllar o‘chib ketadi.
Kompyuterda ishlash jarayonida, xatoliklar yoki tasodifan qimmatli bo‘lgan ma`lumotlarni o‘chirib yuborish xolatlari uchraydi. Ularni quyidagi dasturlar orqali qayta tiklash mumkin.
Undelete - MS DOC tarkibidagi dastur,
Unerase – Norton utilitlari tarkibiga kiruvchi servis dastur. Ishdan chiqqan fayl va disklarni qayta tiklash.
Magnit disklarni ishlatish jarayonida fizik va mantiqiy nuqsonlar tufayli paydo bo‘lgan xatoliklarga duch kelamiz. Bu xatoliklar natijasida fayllar disk va disketlarda yaxshi o‘qilmasligi va ko‘chirilmasligi mumkin. Fizik nuqsonlar asosan elektromagnit maydonlari ta`sirida yoki magnit disk qoplamalari eskirishi hamda mexanik buzilishlar natijasida yuzaga keladi. Fizik nuqsonlarning ta`sirida diskning ayrim sektor va klasterlari yaroqsiz xolga kelishi mumkin. Agarda qaysidir fayllar yaroksiz sektorlarda joylashgan bo‘lsa, ularni qayta tiklash amalda mumkin emas. Diskning mantiqiy nuqsonlari diskning sistemali maydonidagi buzilishlarga bog`liq bo‘lib, yuklovchi sektorda joylashgan FAT fayllar o‘chib ketgan bo‘lishi mumkin. Bu ishdan chiqishlar elektr manbaidan tartibga zid ravishda uzishdan, xato ishlovchi dasturlarning osilib qolishidan (zavisanie), kompyuter virus dasturlari ta`siridan bo‘lishi mumkin. Ishdan chiqqan fayllarni qayta tiklash uchun maxsus dasturlar CNKDSK, SCANDISK, NDD ishlatiladi.
NDD - dasturi ishdan chiqqan disklarni avtomatik ravishda tekshirib, qayta tiklaydi. Diskni tekshirish - diskning xolatini har tomonlama taxlil qilib, undagi mantiqiy nuqsonlarni topishdir. NDD dasturi NDD.exe fayli orqali ishga tushiriladi.
Kompyuterda amaliy dasturlar bilan ishlash jarayonida, faqatgina bu dasturlarni boshqarishni bilish bilan cheklanib qolmaslik lozim. Kompyuterdagi xaqiqiy xolat va undagi amaliy ishlar foydalanuvchidan yanada chuqurroq bilim talab etadi, ya`ni axborotlarning bir butunligini saqlay bilish, ularni har xil kutilmagan harakatlardan ximoya qilish, kompyuterdagi ro‘y beradigan buzilishlardan saqlash, virus tarqatuvchi dasturlar ta`siridan va foydalanuvchi o‘zining yo`l qo‘yadigan xatolaridan saqlay bilishi lozim.
Arxivga olish dasturlari. Eng keng tarqalgan servis dasturlardan biri bu fayllarni, fayllar guruxini siqib yozish, qadoqlab yozish yoki arxivga olish uchun mo‘ljallangan dasturlardir. Ma`lumotlarni siqish-bu faylda saqlanayotgan axborotlarning qayta tartiblanish jarayoni bo‘lib, unda axborotning xajmi kichrayib, saqlanishi uchun diskdan kam joy talab etadi. Arxiv fayl sifatida bir yoki bir necha fayllarni siqilgan ko‘rinishda yozish mumkin.
Arxiv fayl - bu maxsus tarzda tashkil etilgan fayl bo‘lib, o‘zida bir yoki bir necha fayllarning siqilgan variantini hamda ularning qaysi vaqt, sanada yozilganligi va xajmi xaqida ma`lumotni saqlaydi.
Axborotlarni siqib yozishdan maqsad ularning diskda ixcham joylashishini axborotlarning kompyuter tarmoqlari orqali uzatilish vaqtini va bahosini kamaytirishni ta`minlashdir. Bundan tashqari fayllar guruxini bir faylga qadoqlash, arxivlash axborotlarni bir kompyuterdan ikkinchisiga uzatishni, saqlashni engillashtiradi va sarflanadigan vaqtni qisqartiradi. Shu bilan birgalikda ma`lumotlarni har xil ruxsatsiz foydalanishlardan va turli viruslardan ximoya kiladi.
Fayllarning siqilish darajasi K koeffisient bilan harakterlanadi va V0 siqilgan fayl xajmining V1 siqilmoqchi bo‘lgan fayl xajmiga nisbatan foizdagi ifodasi orqali aniqlanadi. KqV0 · 100-V1 %
Siqilish darajasi siqish uchun ishlatilayotgan dasturga, chiqish metodiga va siqilayotgan fayl turiga bog`liqdir. Arxivga oluvchi yoki siqib yozuvchi dasturlar ishlatayotgan siqish metodlari bilan farqlanadi va o‘z-o‘zidan siqilish darajasiga ta`sir etadi.
Arxivga olish (upakovka - qadoqlash) - fayllarni siqilgan yoki normal xolatda arxiv faylga joylashdir.
Arxivdan chiqarish (raspakovka- qadoqni ochish) - bu arxivga olingan fayllarni boshlangich xolatiga qanday bo‘lsa shunday arxivdan chiqarish jarayonidir. Arxivdan chiqarishda fayllar yo`l ko‘rsatilgan bo‘lsa diskga yoki tezkor xotiraga joylashadi.
Fayllarni arxivga oluvchi va undan chiqaruvchi dasturlarni arxivator dasturlar deb ataydi. Xajmi jixatidan katta bo‘lgan arxiv fayllarni bir necha disklarga joylashtirish mumkin. Bunday arxivlar ko‘p tomli arxivlar deb ataladi. Tom - bu ko‘p tomli arxiv fayllarning tashkil etuvchi qismidir.
Arxivator dasturlarning asosiy turlari. Xozirgi kunda ish o‘lchamlari va vazifalari bilan farqlanuvchi bir necha xil arxivator fayllar mavjud. Ular ichidan eng ko‘p ishlataladigan dasturlar bilan tanishib o‘tamiz. ARJ, PKPAK, LHA, ICE, HYPER, ZIP, PAK, EXPAD va Rossiyada yaratilgan AIN, RAR dasturlari.
Odatda fayllarni arxivga olish va undan chiqarish bitta dastur orqali amalga oshiriladi. Lekin ayrim xollarda arxivga olish bir dastur orqali, arxivdan chiqarish esa boshqa bir dastur orqali amalga oshiriladi. Masalan: PCZIP dasturi fayllarni arxivga olsa, PCUNZIP dasturi esa xuddi shu fayllarni arxivdan chiqaradi.
Shunday arxivator fayllar mavjudki, ular yaratgan arxiv fayllar o‘zlarini o‘zlari arxiv fayldan chiqaradi. Bunday fayllar o‘zini o‘zi arxivdan chiqaruvchi faylar deb ataladi. O‘zini o‘zi arxivdan chiqaruvchi fayllar MS DOC sistemasida .exe kengaytma fayl ko‘rinishida saqlanadi. Arxivator dasturlar ichidan eXPAND arxivator dasturi MS DOC va WINDOWS muxitlarida fayllarni arxivga olish va chiqarish uchun ishlatiladi.

Arxivator dasturlar ikki xil usul bilan boshqariladi.

1. MS DOC sistemasining komandalar kiritish qatori orqali boshqarish: ya`ni arxivator nomi va o‘lchamlari klaviatura orqali kiritiladi. Bular ARJ, ZIP, PAK, LHA arxivatorlardir. Masalan: eng ko‘p ishlatiladigan ARJ dasturi quyidagi komanda orqali ishga tushiriladi. ARJ «komanda» [«kl1», «kl2»] «arxiv nomi» «fayllar nomi»
2. Dasturning ishga tushirilishi bilan ekranda paydo bo‘luvchi muloqot oynalari, panellari orqali boshqarish. Bu xolatda asosan menyular va funksional klavishlar ishlatiladi. O‘z o‘zidan bu albatta foydalanuvchi uchun qulay va keng imkoniyatdir. WINRAR, RAR arxivatori shular jumlasidandir.
RAR - arxivatori ikki xil tartibda ishlaydi.
komandalar qatori orqali,muloqot oynasi orqali.
Dastur C:\> RAR komandasi orqali ishga tushadi. Natijada ekranda ikki ramkali oyna paydo bo‘ladi. O‘ng panel Xotira va O‘rnatish bo‘limidan iborat bo‘ladi. Chap panel esa joriy katalogdagi ichki katalog va fayllar ro‘yxatini tashkil etadi.
Amaliy qism.
Kompyuterda qattiq disk bilan ishlashning bir necha yo‘llari mavjud.
Bulardan biri “Upravlenie diskami”.

Bu holatda oynada qattiq disk haqida ma’lumotlar paydo bo‘ladi.

Tomi, joylashishi, turi, fayl tizimi, tuzilishi, sig‘imi, bo‘sh joyi va boshqalar.
Quyidagi bo‘limda bir qancha ishlarni bajarishimiz mumkin:

Yangilash, disklarni qaytadan tekshirish, Virtual qattiq disk yaratish, Virtual diskka kirish, so‘rov.

Virtual disk yaratishda joyi, sig‘imi, turi ko‘rsatiladi:
Yaratilgan qattiq diskka kirish:
Bundan tashqari diklarni tozalash kabi dasturlar mavjud.
Bulardan biri Wise Disk Cleaner dasturidir:
Bu yerda “Tezkor tozalov”, “Chuqur tozalov”, “Tizimni tozalash” va “Defragmentatsiya” bo‘limlari bor.
Tezkor tozalovda faqtgina kerakli joylar tozalanadi.
Chuqur tozalovda qattiq diskning barcha qismlari tozalanadi:
`
Tizimni tozalashda keraksi fayllarda tozalanadi:

Defragmentatsiya