O’zbekiston respublikasi xalq ta’limi vazirligi a. Qodiriy nomidagi jizzax davlat pedagogika instituti umumiy psixologiya kafedrasi umumiy psiхоlоgiya

5.1. Nutq haqida tushuncha.

5.2. Nutqning fiziologik asoslari.

5.3. Nutqning turlari.

Tayanch suz va iboralar.

Nutq mulokot, muomala, til, munosabat, afaziya, kommunikatsiya, diolog, manolog, polilog, kommunikator, ichki nutq tashqi nutq yozma nutq.

Kommunikatsiya-nutqiy aloka. Komunikator-alokani amalga oshiruvchi. Retsepriyent-tinglovchi. Xabar yunaltirilgan shaxslar. Dialog-shaxslararo nutq. Monolog-shaxsning uziga qaratilgan nutq. Ichki nutq ovozsiz uz kechirmalariga qaratilgan nutq. Tashqi nutq-boshqa shaxslarga qaratilgan nutq.

Ijtimoiy munosabatlardan odamlarning bir-birlari bilan doimiy aloka qilish zarurati kelib chikadi. Bu munosabat, albatta, nutq vositasida amalga oshiriladi. Nutq xam odam ongi singari mexnat maxsulidir. Nutq boshqa kishilar bilan alokada bulish extiyojidan va buning katьiy zarurligidan kelib chikkandir. Biz nutq orqali uz fikrmizni, bilimimizni, tajribamizni boshqalarga yetkazamiz va boshqa kishilarning fikrini bilib olamiz, uzimizning ruxiy xolatimizni, kechirayotgan tuygu-xissiyetimizni xam ifoda qilamiz. Biz nutq yordamida bir-birimizga ta’sir qilamiz. Nutq gapirayotgan kishining ongida va kalbida bo’lgan fikr va maqsadini ifoda qiladi. Biz nutq yordamida bir-birimizga ta’sir qilamiz. Nutq gapirayotgan kishining ongida va kalbida bo’lgan fikr maqsadini ifoda qiladi. Biz nutq vositasi bilan birovni xursand qilamiz yoki unga tassalli berishimiz mumkin. Nutqning kuchi xakida xar bir xalkda aloxida makollarni bulishi xam bejiz emas. Bu makollar nutqning kishi ruxiga kanday ta’sir qilish kuchiga ega ekanligginni yaqqol kursatadi. Masalan, «Yaxshi suz-jon ozigi», «Sevdirgan xam til, bezdirgan xam til» va xakazo.

Kishilar bir-birlari bilan muomala, munosabatda bular ekanlar, ular u yoki bu tildagi (uzbek rus, fransuz, nemis, va k.) grammatik koidaga asoslangan suzlardan foydalanadilar. Insonlarning til vositasida bir -birlari bilan muommala qiladilar.

Demak nutq til yordamida bir-birlari bilan aloka qilish vositasidir.

«Nutq» va «til» terminlarining ma’nosini ko’pincha bir-biriga aralashtirib yuboradilar. Nutq bilan til bir narsa emas. Til suz belgilari sistemasidan iborat bo’lib, u aloka kuroli bo’lsa, nutq aloka protsessorining uzidir. Lekin ularni bir-biridan ajratib bo’lmaydi. Ular birgalikda mavjuddir. Xar bir til tarixiy tarakkiyot davomida odamlarning nutq yordamida aloka bog’lash protsessida vujudga kelgan, rivojlangan va takomillashib borgan. Xar kanday tilning mavjud bulishi, takomillashib borishi kishilarning usha tilda doimiy gaplashib turishga bog’liq. Agar kishilar u yoki bu tilni nutq orqali biladigan muomalada ishlatmay kuysalar u til inkirozga uchraydi, «ulik til»ga aylanib koladi. Nutq faqat kishilar urtasidagi aloka vositasigina bo’lib kolmasdan, balki tafakkur qilishning zaruriy vositasi, tafakkur kurolidir. Chunki biz fikr qilish uchun suzdan foydalanamiz, fikrimizni suz bilan ifoda qilamiz va boshqalarning fikrini bilib olamiz. Odatda biz ovoz chikarib yoki ovoz chikdrmasdan, uz ichimizdan tilning grammatika koidalarga xos xolda aytiladigan suzlar orqali fikr yuritamiz. Tafakkur bilan nutq turli xodisa bo’lsa xam, lekin ular bir-biri bilan uzviy ravishda bog’lanib ketgan. Xap bir kishidagi tafakkurning usishi shu kishi nutqining rivojlanishi bilan bog’liq bo’lganidek kishi nutqining rivojpanishi xam undagi tafakkurning usishiga bog’liqdir.

Birok keyingi yillarda fiziologik va psixologik olimlar (P.K. Anoxin, A.R.Luriya, A.N.Leontьyev, D.N.Uznadze va boshqalar) tomonidan amalga oshirilgan kator ilmiy tadkikot ishlaridan ma’lum bulishicha, nutq faoliyatining fiziologiya asosini yukorida kursatilganidek talkin etish yetarli emas. Balki bosh miya pustining boshqa markazlari kabi, nutq markazlarining xam katьiy chegaralari yuk va bir-biridan ajralgan xolda harakat kilmaydi.

P.K.Anoxin tadklkrtlarida xosil qilingan ma’lumotlar nuktai nazaridan olganda, nutq faoliyatining fiziologik asosini bir necha funksonal sistemalarning murakkab uyushmasi tashkil etadi, bu funksional sistemalardan ayrimlari nutq uchun ixtisoslashgan sistema bo’lsa, boshqalari uzga faoliyatlar uchun xam xizmat qila beradi.

Kishi nutq orqali boshqalar bilan munosabatda bular ekan, buni albatta ikkinchi signal sistemasi orqali amalga oshiradi. Shuiing uchun xam vaqtli bog’lanishlar vujudga keladi. Bu esa uzining kator xususiyatlariga ega bo’ladi. Eshitilgan suzarning xammasi esda smaklanib krlavermaydi. Ikkinchi signal sistemasi tanlab esda olib koladi.Nutq uzining xususiyatiga va bajaradigan vazifalariga qarab asosan, uch turga bulinadi: ogzaki, yozma va ichki nutq kabi. Ogzaki nutq odatda kishilar bir-birlari bilan muomala va munosabatda bo’lganlarida o’zlarining fikrlarini ovoz chikarish, gapirish bilan amalga oshiradilar. Gapiruvchi shaxs uz fikrini ovoz, xis-tuygularini faqat suz bilan emas, balki imo-ishora, mimika va intonatsiyalarida xam ifoda qiladi. Gapiruvchi nutqi aniq ravon, emotsional bulishi kerak. Tinglovchilar esa uz diqqatini jalb etib, ma’ruzachining nutqini tinglaganidagina, uning ma’nosiga yaxshi tushunib oladilar. Kishilar urtasidagi amalga oshirilayotgan munosabatlarning xarakteri yoki xususiyatlariga qarab ogzaki nutq diologik va monologik tarzda bulishi mumkin. Dialogik nutq ikki yoki undan ortik kishilarning bir-birlari bilan suxbatlashish protsessidir. Bunda suxbatdoshlar faollik kursatishlari kerak. Dialogik nutq orqali suxbat qilayotgan kishilar bir-birlarining fikrlarini tez tushunib olgani xolda, suxbatdoshining aytgan gaplarini tasdiklashi yoki unta e’tiroz bildirishi mumkin. Bu xil nutqning yana bir xususiyati bor, bunda suxbatdoshlarga ma’lum bo’lgan ayrim suzlar tushirib qoldirilishi xam mumkin. Ba’zi xollarda dialogik nutq; ixtiyorsiz xam bo’ladi, chunki suxbat davomida yangi-yangi fikrlar kelib chikaveradi. Lekin bu nutq izchil va tula bo’lmasligi xam mumkin. Bu sharoit bilan bog’liq. Ukituvchining ukituvchi savoliga beradigan javobi izchil, mantikiiy jixatdan puxta bulishi talab etiladi. Ukituvchining O’quvchiga beradigan savoli xam aniq tushunarli bulishi shart. Monologik nutq esa diologik nutqdan fark qilib, bitta odamning boshqalarga qarata nutq suzlashidir. Masalan, dokladchi nutqi, lektorning auditoriyadagi o’quvchi, talabalarga qarata ma’ruza o’qishi kabilar monologik nutqdir. Monologik nutqning xam uziga xos xususiyatlari mavjud. Bu xususiyatlar eng avallo shunadn iboratki, kupchilik oldida suzlayotgan notik fikrining mantikiy jixatdan izchilligiga, burroligi, talaffuzning aniqligiga va nixoyat, fikrning ta’sirchanligiga e’tibor berish lozim. Ma’ruzachi tinglovchilarning uzi aytayotgan gaplariga munosabatini xisobga olib borsa yaxshi bo’ladi. Monologik nutq faqat boshqalarga qaratilgan bo’lib kolmasdan, kishi uzi yozgan konspektini yoki ma’ruzasini uzicha ovoz chikarib o’qishi xam mumkin, bu xam monologik nutqka kiradi.

Yozma belgilardan foydalangan xolda nutq tuzish mumkin.

Bu yozma nutq bo’ladi. Yozma nutq monologik nutqning turlaridan biri bo’lib, ko’pincha boshqalar uchun tayinlangan nutqdir.

Yozma nutqning uziga xos xususiyatlari bor. Avvalo, yozma nutqning murakkab va mukammal tuzulib ifoda kilinadigan nutq turlaridan ekanligini kayd kalish kerak. Chunki u masofa va zamon e’tibori bilan uzoqda bo’lgan kishilarga atalgan bo’ladi. Shuning uchun xam yoziladigan xat, makola, kitob va boshqa yozma asarlardagi gaplarning xamma bulaklari grammatik koidaga muvofik uz joyida ishlatilishi lozim. Bunda gapning egasi, kesimi yoki boshqa bulaklari tushib kolar ekan, uning mazmuniga tushunmaslik mumkin. Bu yana shuning uchun zarurki, bizning bilim va tajribalarimiz kelgusi avlodlarga tushunarli bulishi kerak.

Nutqning aloxida xili xam bo’lib, uni ichki nutq deb yuritamiz. Ichki nutq kishining uziga qaratilgan bo’lib, uz ichidan, uylab jim utirgan vaqtidagi nutqidir. Odatda, u ovozsiz utadi. Ba’zi xollarda esa u shivirlab aytiladi yoki ovoz bilai gapiriladi. Bunday xodisa kishi bir narsadan juda kattik ta’sirlangan, xayajonlangan yoki bir narsadan pushaymon bo’lgan yoki uzi yolg’iz utirgan vaqtlarida ruy beradi. Kishi uzi sezmasdan baland ovoz bilan gapira boshlaydi yoki ayrim suzlarni ovoz chikarib gapirib xam kuyadi. Kup xollarda ichidan uylanib utirgan kishi yuz ifodasini uzgartirib, boshini kimirlatib, koshini chimirib, kullarini silkitib kuyadi. Bu ichki nutqning harakat bilan ifoda kilinishidir. Bunday xodisa, ayniksa, kichkina bolalarda kup uchraydi. Bola uynar ekan, uning ogzi xam jim turmaydi. U uz-uzidan gapirib uynaydi. Ya’ni, uz ichidan nima uylayotgan bo’lsa, shuni ovoz chikarib gapiraveradi. Ichki nutq bo’lmasligi, ko’pincha kismlardan tuzilgan bulishi xam mumkin. Masalan, kishi portfelini axtarar ekan, «uyda esdan chikib kolibdi-ku» yoki «olmabman», deb shivirlab kuyadi va nima olishni unutganligini uzi biladi. Ichki nutqi tafakkurga tabiiy raiishda bog’langandir.

Mavzu bo’yicha asosiy masala. Ajratilgan vaqt.2s.