1.2. Ota-ona – bola munosabatlari psixologik xususiyatlari
Oila va nikohning paydo bo’lishiga sababchi omillardan biri, ayniqsa, bizning
sharoitimizda, farzand tug’ilishidir. Farzandsiz er-xotin aloqalarini, umuman
oilaviy munosabatlarini tasavvur qilish mushkul. Ilmiy manbalar tarixan insoniyat
ota-ona va farzandlar munosabatlari o’ziga xos bosqichlar va rivojlanish
qonuniyatlarini boshidan kechirganligidan guvohlik beradi. Bashariyat tarixi
shundan dalolat beradiki, zamonlar osha ota-onaning bolaga nisbatan xususiy
mulkday qarab, uning ustidan hukmronlik qilishi borgan sari farzand ehtiyojlari
bilan hisoblashish, uning barcha istaklarini bajo keltirib, unga cheksiz g’amxo’rlik
ko’rsatishgacha bo’lgan munosabatlarga aylangan. Ota-ona – bola munosabatlarini
agar tarixiy davrlarga bo’ladigan bo’lsak, ota-onaning bolaga yondoshuv usullari
bo’yicha qator bosqichlarni boshdan kechirganligini ko’rish mumkin.
Olimlarning tavsiflashicha, antik davrlarda erkak va ayol aloqalari oqibatida
farzand tug’ilsa, unga deyarli befarq qarash, ya’ni, infantisid munosabat
kuzatilgan, bunday munosabat mohiyatan shafqatsizlikka asoslangan bo’lib, bolani
dunyoga keltirganlar uchun uning nasl-nasabi, taqdiri unchalik ahamiyatli
bo’lmagan. Yangi asrga kelib, bu munosabatlar tubdan o’zgargan, odam zotida
egoizm, o’ziga tegishli narsaga nisbatan egalik hissining takomillashib borishi
o’zidan bo’lgan zurriyodga nisbatan munosabatlarda ham o’z aksini topgan.
Mulkchilik shakllarining o’zgarishi, turmush tarzi qadriyatlariga monand
kattalarning bolaga nisbatan his-kechinmalari ham o’zgarib borgan. Masalan, XIX
asrning boshlari XX asrlarning o’rtalariga kelib, ota-onalar farzandlarining
jamiyatda tutajak o’rinlari, ularning ijtimoiylashuviga alohida e’tibor bera
boshlaganlar. Keyingi davrlar esa kattalarning kichiklar taqdiriga befarq emasligi,
ularni qo’llab-quvvatlash, rivojlanishiga ko’maklashishning ahamiyatini anglash
davri bo’lgan. Bu an’ana deyarli bizning davrimizda ham davom etib kelmoqdaki,
endilikda tug’ilgan bolaga e’tibor oilaning barcha qadriyatlaridan ustun ham
17
keladi. Lekin bunday g’amxo’rlik psixologiyasi ham madaniy-tarixiy o’ziga
xoslikka ega. Masalan, ayrim xalqlar (aksariyat Evropa xalqlari) bolaga u
kichikligida juda katta mehr va g’amxo’rlik ko’rsatadi, taxminan o’smirlik
davridan boshlab, uning erkinligi tan olinadi va ota-ona tomonidan beriladigan
tarbiya uslublari o’zgartirilib, unga kattalarcha munosabatlar barqarorlashadi.
Boshqa bir madaniy-etnik hududlarda, aksincha, farzand balog’atga etgani sari ota-
onaning unga e’tibori kuchayadi. Masalan, Osiyo xalqlari, xususan, o’zbeklarda
ham oila kattaligi va serfarzandligi bois, bolalarning kichik yoshdagi rivojlanish
xususiyatlariga tabiiy holatday qarab, juda katta qayg’urish bilan uning ma’naviy,
ruhiy rivojlanishiga e’tibor qaratilmaydi. Lekin qiz bola balog’atga etib,
ko’rkamlashib borgani sari, o’g’il bolaning qo’lidan ish kelib, qatorga qo’shilgani
sari, ota-onada ulardan g’ururlanish, taqdiriga kuyunish, g’amxo’rlik ko’rsatish
ham ortib boradi. Bunday g’amxo’rlik shu qadarki, uylangan o’g’ilning qadam
bosishlarini ham hamon ota-ona nazorat qilaveradi, bu ba’zan, qaynona-kelin
munosabatlarida, yoki ota-o’g’il munosabatlarida tarangliklarni, nizolarni keltirib
chiqaradi.
Yuqorida qayd etilgan davrlarda tabiiy, ota-ona farzandlarini tug’ish, tarbiya
qilish va jamiyatga tayyorlashda o’ziga xos metodlarni qo’llagan. Boshida o’zidan
ajratishni, hayotga tayyorlashni ham bilmagan ota-ona bora-bora bolani jamiyatda
ijtimoiylashuviga ahamiyat beradigan, shu jarayonga yordam beradigan bo’lib
borgan, ota-onadagi egoizm bolalardagiga aylanib borganki, hozirgi davrda
ko’pgina
ota-onalar
farzandlarining
faqat
o’zini
o’ylashi,
ota-onani
tushunmasligidan noliydigan ham bo’lib qolgan. Lekin aslida tarixiy rivojlanish
tendensiyalariga e’tibor berilsa, bunga faqat ota-onalarning o’zlari aybdordirlar.
Oilada farzand tug’ilishi, uning soni va tarbiya berish imkoniyatlari masalasi
har doim ham dolzarb bo’lgan. Lekin ayrim G’arb davlatlarida, jumladan,
Rossiyada oilada bola sonining keskin kamayib ketishi munosabati bilan er-
xotinning reproduktiv huquqi, madaniyati va xulqi masalasi ayni davrda o’ta
dolzarb masaladir. Rus olimi S.P.Kapisaning (1999) pessimistik bashoratiga ko’ra,
Rossiyada 1995–2025 yillar oralig’ida tug’ilishning kamayishi 2 mln.dan
18
(optimistik bashorat) 32 mln.gacha tushib (pessimistik bashorat) ketadi, bu
raqamga 1995 yilgi 147,9 mln. aholi soni asos qilib olingan. Shuning uchun jahon
olimlari, Xalqaro aholishunoslik jamg’armalari (jumladan, YuNFPA, YuNISEF)
oilada sog’lom bola tug’ilishi siyosati orqali Er yuzining turli mintaqalarida
reproduktiv xulqni muvofiqlashtirish masalasiga alohida e’tibor berib, konkret
tadqiqotlar o’tkazmoqda. Bundagi asosiy muammo – onaning reproduktiv xulqini
boshqarish va muvofiqlashtirish, uning salomatligini muhofaza qilish, sog’lom
zurriyod tug’ilishini kafolatlashdir.
Reproduktiv xulq – bu oilada farzand tug’ilishi bilan bog’liq xulqdir. U oila
a’zolarini o’z davrining fuqarosi sifatida ijtimoiy kelib chiqishi, yoshi, salomatligi
darajasi, madaniyatiga bevosita bog’liq bo’lgan xatti-harakatidir. Bu harakatlarning
asl motivi avvalo insondagi o’zidan nasl qoldirish, oilada er-xotinlik burchini ado
etishga bo’lgan ishtiyoq va layoqatga borib taqaladi. Rossiyalik ayollar o’rtasida
o’tkazilgan so’rovlarga ko’ra, ular xohlagan bola soni (2,8) real bolalar sonidan
ancha ortiq. Shundan A.Antonov, ayni davrda odamlar o’z reproduktiv vazifalarini
ado etmayaptilar, deb xulosa qiladi. Ko’pincha, reproduktiv xulqning motivlari
odamning boshqa turdagi faoliyat motivlari ta’sirida so’nib bormoqda, avvalo bu
harakat oilada sodir bo’lsa-da, u ayol kishining shaxsiy ishiday tasavvur etiladi va
ayolning bola tug’ib berish orqali o’zini namoyon etishi, erining munosabatlarini
keskin o’zgartirish, unga ta’sir (tazyiq) ko’rsatish, ustidan hukmron bo’lish,
kimnidir sevish va unga g’amxo’rlik qilish ehtiyojini qondirishga borib taqaladi.
Quyidagi 1.2.1-jadvalda A.Antonov o’tkazgan tadqiqotlar asosida reproduktiv ota-
onalik ko’rsatkichlari keltirilgan.
1.2.1-jadval
Dostları ilə paylaş: |