Abu Rayhon Beruniy (973-1048 yillar) o’zining
«Minerologiya» deb nomlangan mashhur asarida o’sha
davrda ma’lum bo’lgan metallar, ulardan tayyorlanadigan
qotishmalar, metallarni rudalarini kovlab olish va ularga
ishlov berish, rangli metallar va qimmatbaho toshlarning
xossalarini o’rganish, ayniqsa minerallarningsolishtirma
massalarini aniqlash yuzasidan olib borgan ishlari kimyo
fanini rivojlantirishga katta hissa qo’shdi. «Hindiston» deb nomlangan asarida u
«rivojlantirish- bir narsaning ikkinchi boshqa narsaga aylanishidir, butun borliq
doimo o’zgarishda va rivojlanishda-tabiatning kuchi aynan shundadir» degan
muhim ilmiy xulosaga keladi. Abu Rayhon Beruniy o’zining shu asarida «Har bir
narsani o’rganish shu narsani tashkil qilgan tarkibiy qismlarni (elementlarni
o’rganishdan boshlanadi)» deb yozgan edi.
Aytilganlar shundan dalolat beradiki o’rta asrda sharq mamlakatlarida
xususan O’zberiston Respublikasi xududida kimyiviy fikr va ilmiy dunyoqarash
yuqori darajada bo’lgan, amaliy kimyo ancha rivojlangan. Buning isboti sifatida
IX-XII asrlarda O’rta Osiyo xududida mis (Zarafshon, Istara tog’lari, Soh, Oloy,
Navkent, Olmaliq, Oqtosh, Oqsuv atrofida), qo’rg’oshin va kumush (Oltinnopgan,
qo’rg’oshin konda), simob (Chovoy, Haydarkon, Laylakda), oltin (Oltinqozg’on,
Obirahmatda),
qalay
(Turkiston
tog’larida),
temir
(Chirchiq,
Sayram,
Shahrisabzda) rudalari topilib, ulardan metall olish yo’lga qo’yilganligini eslatib
o’tish yetarlidir.
Hozirgi Markaziy Osiyo hududida ijod etgan tabiatshunos olimlardan
Buxorolik Abu Ali ibn Sino tibbiyot sohasidagi ishlari bilan olamga mashhurdir.
Uning fikricha kimyoviy bilimlar oddiy moddalardan oltin olishga emas, balki
dorivor moddalar yaratishga xizmat qilishi kеrak.
Xorazmda yashab ijod etgan Abu Rayhon Bеruniyning “qimmatbaho
toshlarni bilib olish bo’yicha ma'lumotlar to’plami” dеgan risolasi o’sha
zamondagi Markaziy Osiyo, Yaqin Sharq, hatto Еvropada ham ma'danshunoslik
sohasidagi eng yirik asar hisoblangan.
Dostları ilə paylaş: |