“O„zbekistonda yer-suv munosabatlari tarixi (qadimgi davrdan hozirgi kungacha)” fanining ishchi o„quv dastur

4-mavzu. O„rta asrlarda O„zbekistonda yer va suv 
munosabatlari (IX-XIII asrlar) 
O‗rta asrlar Movarounnahr xo‗jaligi, er egaligi. Turli-tuman suv 
inshootlarining (to‗g‗on, band, nova, koriz, chiqir, charxparrak, 
suvayirg‗ich, miftoh) qurilishi. Abdulloh Tohiriy tomonidan suv
ta‘minotini tartibga solish maqsadidagi qo‗lanma ―Kitob al-Kuniy‖ 
(―Ariqlar haqida kitob‖) ning yaratilishi. Zarafshonning quyi
oqimidagi kanallar: SHohrud, SHopurkom, Karmana, Xarqonrud,
Govxitfar, Somjan, Poykon, Novqand, Romitan, Varaxsha,
Xaromkon Komi Daymun, Arvon, G‗ifar, Zar, Navkanda,
Varaxsha, Xoma va boshq. Zar kanalining 12 ta shoxobga 
bo‗linishi. Zarafshonning o‗rta va yuqori oqimlaridagi sug‗orish
inshootlari. Zarafshon daryosidan Samarqand rustoqlaridan 
sakkiztasining 
sug‗orilishi. Darg‗om va Pay kanalarining 
kengaytirilishi.
Somoniy YAhyo ibn Asad davrida xalifa Mo‗‗tasim tomonidan
CHochda yangi kanal qazish uchun mablag‗ ajratilishi. X asrda
Xonbandi, XII asr boshlarida Qoraxoniylar davrida G‗ishbandi,
X-XII asrlarda G‗azna viloyati G‗azniband, Saxanband va 
Saridehband suv omborlarining qurilishi. Arslonxon hukmronligi 
davrida Poykentni sug‗orish uchun ariq qazdirishga samarasiz 
urinishlar va Buxoro qadimgi sug‗oriladigan erlarining suvsizlikdan 
qurib qolishi. Erga egalik qilish turlari: ―mulki sultoniy‖, ―mulk
erlari‖, ―mulki xos‖ ―vaqf erlari‖. Qoraxoniylar davrida Qishloq 
xo‗jaligining ahvoli. Iqto erlarining kengayishi. Xorazmshoh-
2 

---

6 
Anushteginlar davrida qishloq xo‗jaligi va er-suv munosabatlari.
5 
5-mavzu. CHig„atoy ulusi davrida yer egaligi va qishloq xo„jaligi. 
Mug‗ullar istilosi oqibatida Movarounnahr va Xorazm
dehqonchilik viloyatlarining vayron qilinishi. Samarqandni suv bilan 
ta‘minlovchi yagona suv inshooti – Qo‗rg‗oshin navosi (―Jo‗yi 
Arziz‖), Marvning bosh to‗g‗oni – Sultonband, va boshqa 
to‗g‗onlarning buzilishi. Gurganj yaqinida Jayhun daryosini to‗sib 
turgan to‗g‗onning buzilishi natijasida shaharning suv ostida
qolishi va Sariqamish botig‗ida yangi ko‗lning hosil bo‗lishi.
Ekin maydonlarining qisqarishi, dehqonchilikning tanazzulga 
uchrashi. Dehqonlardan olinadigan soliqlar. CHig‗atoy ulusi
davrida qishloq xo‗jaligi. Mo‗g‗ullarning o‗troqlashuvi. Er egaligi 
turlari: mulki devon, mulki inju, mulki vaqf, mulk erlari. Iqtador va 
suyurg‗ol egalari. Korandalar, kadivarlar, muzoriylar. XIV asrda 
Sariqamishda suv sathining ko‗tarilishi natijasida O‗zboyga undan 
esa Kaspiy dengiziga quyilishi.
2 
6