O`zbekistonni rivojlantirish strategiyasi. Fuqarolik jamiyati asoslari

Davlat boshqaruvi tizimini isloh qilish

Globallashuv va tezkor rivojlanish sharoitida davlat qurilishini takomillashti- rish, davlat boshqaruvini jamiyat taraqqiyotining bugungi extiyojlariga mos ravishda modernizatsiya qilish uta dolzarb vazifa sifatida maydonga chikmokda. Mamlakatimiz ravnakini ta’minlash, jamiyatni ijtimoiy-siyosiy boshkarish, shu jumladan, unga davlat x,okimiyati vositasida kumaklashuv mexanizmlarini takomillashtirish yangi-yangi imkoniyatlarni izlashni taqazo etadi.

Shu bone davlat boshqaruvini oqilona tashkil etish, uning samaradorligini oshirish zamonaviy ilm-fan va tafakkur yutuklarini joriy etishga tayanmogi lozim. Mustakil davlatchiligimiz taraqqiyoti yillar mobaynida izchillik va sobitkadamlik bilan amalga oshirib kelinayotgan isloxrtlar tufayli bugungi kunda mamlakatimizda demokratik kadriyatlar asosida shakllangan va faoliyat yuritadigan xalqchil davlat xrkimiyati va boshqaruvi tizimi karor topdi.

Mustaqillika erishgach, jamiyat va davlat xdyotining konstitutsiyaviy-xuquqiy asos- larini mustaxkamlash yulidan borib, mamlakatimiz o`z Konstitutsiyasini qabul kildi, uning zamirida milliy qonunchilik tizimi shakllandi. Konstitutsiya va qonunlar davlat va jamiyat qurilishini demokratlashtirish va liberallashtirishning xuquqiy asosla- rini tashkil etdi. Avvalo, davlat organlarini shakllantirish va faoliyat yuritishi soxasiga xokimiyatlar taksimlanishi prinsipi joriy etildi: xokimiyat to`zilmalari- ning vakolatlari samarali konstitutsiyaviy mexanizm asosida mutanosib xolga keltiri- lib, ularning faoliyati inson xuquq va erkinliklarini ta’minlashga yunaltirildi.

Amalga oshirayotgan konstitutsiyaviy modernizatsiya qilish va davlat qurilishi soxasidagi izchil isloxotlar natijasida ratsional davlat boshqaruvi tizimi shakllandi, xokimiyat to`zilmalari urtasida vakolatlarning mutanosib taksimlanishiga erishildi.

Mamlakatimizda demokratik isloxotlarni yanada chukurlashtirish va fuqarolik jamiyatini rivojlantirish konsepsiyasida ta’kidlanganidek, mustaqillik yillarida yurtimizda davlat xokimiyati va boshqaruvini demokratlashtirish soxasida salmokdi isloxotlar amalga oshirildi. «Bu jarayonda markaziy ijro etuvchi xokimiyatning boshkaruv to`zilmalari va ma’muriy organlarning vazifalarini o`zgartirishga, ularning boshkarish, tartibga solish va taksimlash borasidagi vakolatlarini, xujalik to`zilmalari faoliyatiga bevosita aralashuvini keskin qisqartirishga katta e’tibor berildi»¹.

Davlat boshqaruvi tizimini yanada takomillashtirishda, davlat xokimiyati to`zilmalari (parlament, prezident, xukumat) o`rtasidagi munosabatlarning samarali tashkiliy va xuquqiy mexanizmlarini yaratishda so`ngi yillarda konstitutsiyaviy qonunchilikka joriy qilinganyangi institutlar muxim axamiyat kasb etdi.

Xokimiyat sub’ektlari o`rtasida vakolatlar mutanosib taksimlanishiga erishishda isloxotlarning avvalgi bosqichida Asosiy qonunimiz 98-moddasiga kiritilgan to`zatishlar jiddiy axamiyat kasb etdi. Konstitutsiyaviy qonunchilikni takomillashtirishga yo`naltirilgan bu to`zatishlar, birinchidan, xokimiyat tarmoklari mustakilligining oshishiga xizmat kilsa, ikkinchidan, davlat xokimiyati tizimida o`zaro bir-birini tiyib turish mexanizmida yangi buginlarni nazarda tutadi. Masalan,

Vazirlar Maxkamasi vakolatiga taallukli masalalar yo`zasidan karorlar qabul qilish, ijro etuvchi xokimiyat devonini to`zish va unga raxbarlik qilish xuquqi Prezident vakolatlari doirasidan chikarildi. Bosh vazirning Prezidentga viloyatlar xamda Toshkent shaxar xokimlarini tayinlash va lavozimdan ozod etish uchun takdim qilish xuquqining beri- lishi Bosh vazir boshchiligidagi ijro etuvchi xokimiyat mustakilligini va ta’sirini oshirishga xizmat kilsa, Bosh vazir nomzodini taklif etish va tasdiklash tartibi, shuningdek, uning hisobotini tinglash va muuokamassilish tartib takomilining kiritilishi Parlament rolini yanada kuchaytirishga kumaklashuvchi institut bo`ldi.

Xokimiyatlar tizimidagi yana bir demokratik institutning mazmuni quyidagicha: O`zbekiston Respublikasi Bosh vaziri va O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Qonunchilik palatasi urtasida ziddiyatlar doimiy tue olgan tavdirda Qonunchilik pa- latasi deputatlari umumiy sonining kamida uchdan bir kismi tomonidan O`zbekiston Respublikasi Prezidenti nomiga rasman yunaltirilgan taklif buyicha O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi palatalarining kushma majlisi muxokamasiga Bosh vazirga nisbatan ishonchsizlik votumi bildirish xaqidagi masala kiritilishi mumkin.

O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 98-moddasiga kiritilgan ushbu o`zgartirish va qo`shimchalar Konstitutsiyaning 78- va 93-moddalariga xam tegishli tu- zatishlarni kiritish zaruratini belgiladi. Jumladan, Konstitutsiyaning 78-moddasi 15-bandida Qonunchilik palatasi va Senatning birgalikdagi vakolatlari sifatida mamlakat ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishining dolzarb masalalari yo`zasidan Bosh vazirning xisobotlarini eshitish va muxokama qilish vakolati nazarda tutildi. Bu xolat xam siyosiy partiyalar, xam parlament roli va ta’sirining oshirilishiga, Oliy Majlisning qonunlar ijro etilishi ustidan amalga oshiradigan nazorat faoli- yatining yanada takomillashtirilishiga xizmat qiladi.

Shuningdek, konstitutsiyaviy isloxotlarning avvalgi bosqichida Xukumatni shakllantirish tartibi yanada demokratlashtirildi. Konstitutsiyaning 98-moddasiga kiritilgan qoidaga muvofiq, O`zbekiston Respublikasi Bosh vaziri nomzodi O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Qonunchilik palatasiga saylovlarda eng kup deputatlik urnini olgan siyosiy partiya yoki teng mikdordagi deputatlik urinlarini kulga kiritgan bir necha siyosiy partiyalar tomonidan taklif etiladi.

Yangi Bosh vazir nomzodi O`zbekiston Respublikasi Prezidenti tomonidan O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Qonunchilik palatasidagi barcha siyosiy partiyalar fraksiyalari bilan tegishli maslaxdtlashuvlar utkazilganidan sung O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining palatalariga kurib chikish va tasdiklashga takdim qilish uchun taklif etiladi.

Oliy Majlis tomonidan Bosh vazir lavozimiga nomzod ikki marta rad etilgan takdirda O`zbekiston Respublikasi Prezidenti Bosh vazir vazifasini bajaruvchini tayinlaydi va O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisini tarkatib yuboradi. Ushbu norma davlat xokimiyati tarmoklari urtasida o`zaro tiyib turish va ta’sir etish mexa- nizmini yanada takomillashtirdi.

Davlat xokimiyati va boshqaruvini demokratlashtirishga karatilgan yangiliklarning axamiyati yana shundan iboratki, ular davlat xrkimiyatining sub’ektlari, ya’ni, davlat boshligi bulgan Prezident, qonun chikaruvchi va ijro etuvchi xokimiyatlar urtasidagi vakolatlarning yanada oqilona taksimlanishini ta’minlashga karatilgandir. Davlat xokimiyati taksimlanishi to`g`risidagi ta’limotga kura, xrkimiyat tarmokdari vako- latlarining tugri taksimlanishi davlat idoralari faoliyatining barkarorligini, ular urtasida samarali xamkorlik yulga kuyilishini kafolatlaydi. Kolaversa, davlat xokimiyatining konstitutsiyaviy tarzda mutanosib va adolatli taksimlanishi pirovar- dida davlatning tom ma’noda demokratik tabiatga ega bulishi va inson xuquqlari izchil ta’minlanishining garovidir.

81.