O’zbekistоnning eng yangi tаriхi

3.Mahalliy davlat hokimiyati organlari. Fuqarolarning o'zini o'zi boshqarish organlari.
O'zbekistonda demokratik huquqiy davlat barpo etish jarayonida ko'plab vazifalar belgilab olindi. Respublikada yangi shartlarga muvofiq davlat hokimiyati va fuqarolarning o'zini o'zi boshqarish organlarining vakillik organlarini tashkil etish eng muhim vazifalardan biri bo'ldi. Hozirgi kunda faoliyat yuritayotgan mahalliy vakillik organlari xalq deputatlari Kengashlari negizida tashkil etilgan. Biroq, ular avvalgi demokratik tuzumdan tubdan farq qildilar.
1992 yil 4 yanvar kuni "O'zbekiston Respublikasi mahalliy hokimiyat organlarini qayta tashkil etish to'g'risida"gi qonun qabul qilindi. Ushbu hujjatga muvofiq, vakillik va ijro etuvchi organlar – mamlakatimizda ikki mustaqil mahalliy hokimiyat organlari rahbariyatini amalga oshirish maqsadida hokimliklar va hokimlar lavozimi joriy etildi. O'zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining XXI bobida "mahalliy davlat hokimiyati asoslari" tizimi, vazifalari, mahalliy davlat hokimiyati organlarini tashkil etish tartibi mustahkamlangan. Konstitutsiyaga muvofiq, sobiq vakillik organlarining nomlari o'zgartirildi va Kengashlar deb nomlandi. Ularning samarali ishlashini ta'minlash uchun xalq deputatlari viloyat, tuman va shahar Kengashlari shakllantirildi.
O'zbekiston Konstitutsiyasi qabul qilinishidan oldin mahalliy vakillik organlari tizimi quyidagi uchta bo'g'inlardan iborat edi:
1) xalq deputatlari viloyat va Toshkent shahar Kengashi-yuqori bo'g'in;
2) xalq deputatlari tuman, shahar Kengashlari-o'rta bo'g'in;
3) xalq deputatlari qishloq, qishloq, Aul Kengashlari – quyi bo'g'in.
Konstitutsiya ikki yo'nalishdan iborat mahalliy vakillik organlari tizimini mustahkamladi, ya'ni. pastki aloqa bekor qilindi. Buning o'rniga fuqarolarning o'zini o'zi boshqarish organlari tashkil etildi. Shunday qilib, O'zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasiga muvofiq mahalliy davlat hokimiyati va hokimiyat organlari ikki mustaqil bo'linmaga – vakillik va ijro etuvchi hokimiyatga bo'lingan. Bu boradagi islohotlar O'zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi, "mahalliy davlat hokimiyati to'g'risida" gi qonun (1993 yil 2 sentyabr), "xalq deputatlari viloyat, tuman va shahar Kengashlariga saylov to'g'risida" gi qonun (1994 yil 5 may) asosida amalga oshirildi.
Mahalliy vakillik organlariga xalq deputatlari Kengashlari kiradi. Ular o'z faoliyatlarini kollegial asosda amalga oshiradilar. Sessiya xalq deputatlari Kengashlari faoliyatining asosiy tashkiliy-huquqiy shakli hisoblanadi. "Xalq deputatlari viloyat, tuman va shahar Kengashlariga saylov to'g'risida" gi qonunga muvofiq 21 yilga yetgan fuqarolar vakillik organlariga saylanadi. Xalq deputatlari viloyat va Toshkent shahar Kengashlariga 60 dan ortiq deputat, tuman va shahar Kengashlariga esa 30 dan ortiq deputat saylanadi.
Ijrochi hokim va uning ijro etuvchi apparatini o'z ichiga oladi. Hokim tegishli hududdagi eng yuqori mansabdor shaxs. O'zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 101-moddasiga muvofiq hokimlarning vakolat muddati besh yilni tashkil etadi.
Viloyat va Toshkent shahar hokimlari qonunga muvofiq O'zbekiston Respublikasi Prezidenti tomonidan lavozimga tayinlanadi va lavozimidan ozod etiladi. Tuman va shahar hokimlari tegishli viloyat hokimi tomonidan lavozimga tayinlanadi va undan ozod qilinadi, shuningdek tegishli xalq deputatlari viloyat Kengashi tomonidan tasdiqlanadi. Shahar tuman hokimlari tegishli shahar hokimlari tomonidan lavozimga tayinlanadi va undan ozod qilinadi, shuningdek xalq deputatlari shahar Kengashlari tomonidan tasdiqlanadi.
Tumanlarga bo'ysunuvchi shahar hokimlari tuman hokimi tomonidan lavozimga tayinlanadi va undan ozod qilinadi hamda xalq deputatlari tuman Kengashi tomonidan tasdiqlanadi. Vakillik organlari tashkil etilmaydigan shaharlardan iborat tumanlarda ham shahar bo'ysunadigan tumanlarda hokimliklar tashkil etilib, ularning apparatlari – hokimliklar tashkil etilmoqda. Viloyat hokimlari va Toshkent shahar hokimi O'zbekiston Prezidentining ushbu hududdagi vakillari hisoblanadi.
Hokim mahalliy ahamiyatga molik barcha masalalarni fuqarolarning manfaatlariga muvofiq hal qiladi. Shu maqsadda u barcha korxonalar, muassasalar, tashkilotlar, birlashmalar, shuningdek mansabdor shaxslar va fuqarolar tomonidan bajarilishi majburiy bo'lgan qarorlar qabul qiladi. Ular o'zlari rahbarlik qilayotgan organlarning qarorlari va ularning faoliyati uchun shaxsan mas'uldirlar. Mahalliy davlat hokimiyati organlari sud hokimiyati organlari, prokuratura, ichki ishlar organlari, Adliya va boshqa inson huquqlari organlari bilan yaqin hamkorlikda faoliyat ko'rsatmoqda.
Keyingi yillarda mamlakatimizda hududlarni kompleks ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish, aholi turmush sharoitini tubdan yaxshilash, aholi turmush darajasida muhim ijobiy o'zgarishlarga erishish bo'yicha izchil chora-tadbirlar amalga oshirilmoqda. O'zbekiston Respublikasi Prezidentining 2019-yil 8-yanvardagi "hududlarni kompleks ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish bo'yicha sektorlar faoliyatini yanada takomillashtirishga doir qo'shimcha chora-tadbirlar to'g'risida" gi qarori asosida xalq bilan manzilli muloqotni yo'lga qo'yish maqsadida shu maqsadda hududlarni sektorlarga ajratish bilan ishlarni tashkil etish tizimi joriy etildi.
O'zbekiston mustaqil taraqqiyot yo'liga kirganidan so'ng mamlakatda fuqarolarning o'zini o'zi boshqarish organlari paydo bo'ldi. Xususan, agar bugungi kunda dunyoning deyarli barcha mamlakatlarida ushbu institut mahalliy o'zini o'zi boshqarish deb ataladigan bo'lsa, u O'zbekistonda fuqarolarning o'zini o'zi boshqarish tizimi deb ataladi. Mahalliy hokimiyat tizimini isloh qilish fuqarolarning o'zini o'zi boshqarish organlarini davlat hokimiyati tizimidan ajratish yo'lidan bordi.
O'zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining qabul qilinishi fuqarolarning o'zini o'zi boshqarish tizimining huquqiy asosini mustahkamladi. Konstitutsiyaning 105-moddasiga muvofiq "shaharcha, qishloq va ovullarda o'zini o'zi boshqarish organlari, shuningdek, shahar, shaharcha, qishloq va ovul mahallalarida 5 yilga (2,5 yilgacha) raisni (oqsoqol) va uning maslahatchilarini saylovchi fuqarolar yig'inlari mavjud". Shunday qilib, agar fuqarolarning o'zini o'zi boshqarish organi sifatida ishlashi muayyan vaqt ichida yig'ilsa, rais va uning maslahatchilari doimiy faoliyat yuritadilar.
2013 yil 22 aprel kuni "fuqarolarning o'zini o'zi boshqarish organlari to'g'risida" gi O'zbekiston Respublikasi Qonuni (yangi tahrirdagi) qabul qilindi. Fuqarolarning o'zini o'zi boshqarish organlarining huquqiy asoslari ushbu qonunda belgilangan. Davlat fuqarolarning o'zini o'zi boshqarish organi tomonidan doimiy qo'llab-quvvatlanmoqda. Davlat ko'magida "Mahalla" Respublika jamg'armasi tashkil etildi., uning viloyat, shahar va tuman bo'limlari. Fuqarolarning o'zini o'zi boshqarish organlari faoliyatini yorituvchi "Mahalla" gazetasi (1994 y.) tashkil etildi. 1994 yilda respublika hududida 121 mingdan ziyod mahalla tashkil etilib, ularda fuqarolar yig'inlari bo'lib o'tdi, mahalla qo'mitalarining oqsoqollari va mas'ul kotiblari saylandi.
Fuqarolarning o'zini o'zi boshqarish organlarining vakolatlari va vazifalari O'zbekiston Respublikasining "fuqarolarning o'zini o'zi boshqarish organlari to'g'risida"gi Qonunida aniq belgilangan. Ushbu qonunga muvofiq, fuqarolar yig'ini aholi manfaatlarini ifodalaydi va uning nomidan tegishli hudud doirasida faoliyat yurituvchi qarorlar qabul qiladi. Fuqarolar yig'inida o'n sakkiz yoshga to'lgan va tegishli hududda doimiy yashovchi shaxslar ishtirok etadilar. Fuqarolar yig'ini organlari:
- fuqarolar yig'ini kengashi;
- fuqarolar yig'ini faoliyatining asosiy yo'nalishlari bo'yicha komissiyalar;
- taftish komissiyasi.
Prezidentimizning 2017-yilgi Farmoniga muvofiq fuqarolarning o'zini o'zi boshqarish organlari faoliyatini muvofiqlashtirish bo'yicha Respublika kengashi tashkil etildi. O'zbekiston Respublikasi Bosh vaziri, Qoraqalpog'iston Respublikasi Jo'qorg'i Kengesi raisi, viloyatlar va Toshkent shahri, tumanlar va shaharlar hokimlari tegishincha respublika va hududiy kengashlarda jamoatchilik asosida raislik qilishlari belgilab olindi. Respublika kengashida tashkiliy ishlar va uslubiy masalalar bo'yicha rais o'rinbosari lavozimi joriy etildi, shuningdek, Respublika va hududiy kengashlarda yoshlar ishlari, diniy-ma'rifiy masalalar, keksalar va faxriylar ishlari bo'yicha rais o'rinbosari lavozimi joriy etildi. Fuqarolarning o'zini o'zi boshqarish organlarida jamoatchilik asosida fuqarolar yig'ini raisining o'rinbosari – yoshlar masalalari bo'yicha maslahatchisi lavozimi joriy etildi.
O'zbekiston NNT tizimidagi mahalla instituti, aholining barcha qatlamlari manfaatlarini himoya qilish diqqatga sazovordir. O'zbek xalqining qadimiy qadriyatlarini o'zida mujassam etgan mazkur institut yordamga muhtoj insonlarni qo'llab-quvvatlash, yoshlarni barkamol etib tarbiyalash bilan birga davlat organlarining 30 dan ortiq vazifa va vakolatlarini o'z zimmasiga oldi. Shunday qilib, mahalla davlatning muhim tayanchiga aylandi.
O'zbekiston Respublikasi Prezidentining 2020 yil 18 fevraldagi PF-5938-sonli Farmoni asosida "Jamiyatda ijtimoiy-ma'naviy muhitni sog'lomlashtirish, mahalla institutini yanada qo'llab-quvvatlash, shuningdek, oila va ayollar bilan ishlash tizimini yangi bosqichga ko'tarish chora-tadbirlari to'g'risida "gi O'zbekiston Respublikasi Prezidentining 2020-yil 18-fevraldagi" O'zbekiston Respublikasi mahalla va oilasini qo'llab-quvvatlash vazirligi faoliyatini tashkil etish to'g'risida " gi PQ-4602-sonli qarori O'zbekiston xotin-qizlar qo'mitasi va Mahalla