O’zbekistpon respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi

O’ZBEKISTPON RESPUBLIKASI OLIY VA O’RTA MAXSUS

TA’LIM VAZIRLIGI
TOSHKENT MOLIYA INSTITUTI
Bank ishi va auditi yo’nalishining SBIA 70/22 gurux talabasi
Sadullayev Jonibekning iqtisodiyotda axborot-kommunikatsion
Texnalogiyalar fanidan tayorlagan

MUSTAQIL ISHI

MAVZU ; INTERNET TO’LOV TIZIMLARI VA ASOSIY TURLARI

Bajardi; Sadullayev Jonibek

Qabul qildi;_______________

Toshkent – 2021/2022

Internet to’lov tizimlari va ularning asosiy turlari

REJA
1.Internetda xaridlarni qanday amalga oshurish mumkin ?
2.Nima uchun onlayn to’lovlar afzalroq?
3.Internet to’lov tizimlarining asosiy turlari
1.Onlayn xaridlar butun dunyoda istemolda o’zgargan odatlardan biriga aylandi. Shu qadar kuchli marketing kanali orqali kimdir kitob, uyali telefon yoki biror bir texnalogik moslama sotib olmaganligi juda kam uchraydi. Istemolda ushbu strategiya doirasida kanallarni sotib olish uchun bir qator chora tadbirlar xafsiz va ishochli tarzda import qilinishi kerakligini ta’kidlash zarur. Shu nuqtayi nazardan , bundan buyon va sotib olishdan oldin onlayn kompaniyaning to’liq ishonchli ekanligiga ishonch hosil qilish juda zaruz. Buni amalga oshirish uchun siz aloqa bo’limi hisobga olish kerak bo’lgan eng dolzarb jihatlar qatorida jismoniy manzilingizni , mizozlarga xizmat ko’rsatishni , jadvallarni yoki ma’lumotlarni ko’rib chiqish zarur.Do’konda onlayn operatsiyalar , electron tijorat 90-yillarning birinchi onlayn operatsiyalaridan hozirgi kungacha o’zgargan. Ushbu sohadagi inqilobning boshlanishi texnalogiya buladi. Ushbu transformatsiya yo’lida prognozlar sun’iy intellekt elektron tijoratga eng kata tasir ko’rsatadigan texnalogiya ekanligini ko’rsatadi, deydi Gartner. Hisob-kitoblarga ko’ra , 2023 yilga kelib raqamli tijorat uchun sun’iy intellektdan foydalanadigan tashkilotlarning aksariyati mijozlar ehtiyojini qondirish, daromad yoki xarajatlarni kamaytirish bo’yicha 25% yaxshilanishga erishadilar. Xaridor personajini taxlil qilish , mijozlar ma’lumotlaridan qo’shimcha qiymat chiqarib olish yoki mijozlar sayohati davomida shaxsiy tajriba yaratish bu elektron tijoratning pastki qatorini yaxshilash tendentsiyalari. O’z navbatida, Big Data va Business intelligence dasturlarini amalga oshirish ma’lumotlaring batafsil tahlili va undan qo’shimcha qiymat chiqarib olish qobilyati tufayli yanada yuqori darajadagi optimallashtirishni ta’minlaydi. Internet do’kon 3 qisimdan iborat 1. vertual savdo zali bunda u o’zida vitrine , katalog , tovarlar ro’yxati , buyurtmani hujjatlashtirish tizimi, do’kon va savdo kompaniyasi haqidagi malumotlar va boshqalarni mujassamlashtiradi. 2. Vertual bloki-internet do’konning menejerlar ishlaydigan qismi. Shu blok orqali internet-do’konni boshqarish amalga oshiriladi , ya’ni malumotlar bazasidan eski tovarlarni o’chirib tashlash yoki bazaga yangi tovarlar haqidagi ma’lumotlarni kiritish, tovarlar katalogini konfigurastiyalash , narxini belgilash, tovar narxini chegirish , dilerlar yoki doimiy xaridorlar uchun turli diskant sxemalar, shuningdek internet-do’kon ombori holatini nazorat qilib turiladi. Undan tashqari , menejer interfeys boshqaruvi orqali internet-do’kon omborini tuldirishuchun yangi tovarlar olishga buyruq berish, tovarlar va xaridorlar xaqidagi turli statistic ma’lumotlar olish imkoniga ega buladi 3. Ma’lumotlar bazasi-tovarlar , buyurtmalar, xaridorlar xaqidagi barcha malumotlar to’planadigan omboridir. Shuningdek, unda internet-dukonning hamma yunalishlari , buyurtmalarni olish-sotishni tashkil qiluvchi biznes qoidalarining barcha turlari mavjud.Internet-do’konlar barcha savdo- sxemalaridan foydalanishi mumkin . To’g’ridan- to’g’ri ombordan savdo qilish , buyurtmalar qabul qilish tashkilotlar va aloxida shaxslar bilan savdo qilish xizmat turlari, malumotlar bilan savdo qilish va hokazolar. Elektron do’konlarning narxi xususiyatlari, tashkil etilishi va kuzatib borilishiga qarab , WEB – vitrina bahosidan bir – ikki pog’ona yuqori bo’lishi mumkin.Elektron savdo qatori – WEB – tarmoqlar , ya’ni ulardan birdaniga bir necha WEB vitrinalar , internet do’konlar joylashgan, xaridorlarga qulay bo’lishi uchun do’kon va vitrenalar integratsiyalashgan kataloglar va interfeyslarga ega bo’lishi mumkin.
Savdo internet tizimlari – elektron tijoratning maxsus tizimlari bo’lib , yirik savdo kompaniyalari, korporatsiyalar, xoldinglar, ishlab chiqarish korxonalaring ta’minot va mahsulotni sotish bo’limlari mehnat unumdorligi oshirishga xizmat qiladi. Bu tizim internet – do’kondan o’zining avtamatlashtirilgan savdo tizimi bilan bevosita aloqasi , korxona resurslarini boshqara olishi va shu bilan kompaniyalarning tashkil topib bo’lgan biznes jarayoni qatoriga o’tgani bilan ajralib turadi . Ishlab chiqaruvchi savdo internet tuzumlari tarkibidagi tizumlarni o’zining distribyutor va reseller tarmog’i orqali, distribyutor esa , o’zining dillerlik tarmog’i orqali boshqarishi mumkin.
2.Onlayn to’lovlar naqt pul ishlatmasdan internetda yoki mobil ilova orqali mahsulotlar yoki xizmatlar uchun to’lovlarni amalga oshirish imkonini beradi. Bu operatsiyalar bank kartalari yoki hisobvaraqlari veb-saytga ulangan holda amalga oshiriladi. To’lovni elektron pul yordamida amalga oshirish mumkin. Internet orqali to’lanishi mumkin bo’lgan mahsulot va xizmatlar soni doimiy ravishda oshib bormoqda. Uydan chiqmasdan mobil ilova , kabel televidenyasi, internet, kommunal xizmatlar, soliqlar va jarimalar uchun to’lasa bo’ladi. Banklar va to’lov tashkilotlari onloayn-to’lov orqali mumkin bo’lgan xizmatlar doirasini doimiy ravishda kengaytirmoqda , kridit muassasalar, bolalar bo’g’chalari, barcha turdagi xizmat ko’rsatish va sug’urta kompaniyalari hamda sayyohlik agentliklarida to’lovlarni amalga oshirish . Siz do’konga yoki komunal xizmatlar uchun ishdan javob surashingiz va vaqt yo’qotishingiz shart emas . Internet orqali to’lovni bir necha soniyada amalga oshirish mumkin , agar qog’oz tasdig’i kerak bo’lsa bank filialidan olishingiz yoki printerga chop etishingi mumkin. Ushbu onlayn xizmat ko’p banklarning veb-saytlarida taqdim etiladi. Siz eng yaxshi taklifni tanlaysiz. Misol uchun , siz tatilni rejalashtirdingiz va qulay parvozni izlayapsiz. Siz internetda aviakompaniyalarning narxlari va jadvalarini o’rganasiz va vaqtingizga mos parvozni tanlaysiz. Elektron to’lov tizimining asosiy vazifasi to’lovlar xafsizligini ta’minlashdan iboratdir. Hozirda elektron hamyonlar ochish imkoniyatini taqdim etuvchi ko’pgina to’lov tizimlari mavjud. MDH davlatlarining ko’pchiligida Yandeks pullar, Web money va QIWI kabi elektron to’lov tizimlaridan keng foydalaniladi. Bundan tashqari , mamlakatimizda OSON , Clic , elektron pullar tizimlari faoliyat olib bormoqda. Elektron pullar naqt pullar bilan bir xil tarzda ishlaydi. Ulardan mahsulot yoki xizmatlarga tulash uchun foydalanishingiz mumkin . Farqi shundaki , ular bank kartalari , axborot tashuvchi elektron moslamalarda yoki elektron hamyonlarda saqlanadi. Hech qachon internet-kafe, kutubxona yoki shunga uxshash saytlarda, o’z mijozlariga ushbu xizmatni ko’rsatadigan WI-FI tarmoqlari tarmog’idan hech qachon foydalanmang, chunki bu sizning ma’lumotlaringizni xavf ostiga qo’yishi mumkin. Tajriba orttirish uchun men eBay, Amazon, Fnac, Privalia, Groupon va boshqalar kabi taniqli va ishonchli saytlardan sotib olishni tafsiya etaman. Boshqa saytlardan ham sotib olishingiz mumkin lekin ishonch hosil qiling .
3.Tarmoq ichidagi pul oqimlarini o’tkazish uchun yaratilgan to’lov tizimlari maxsus texnalogiyalarning an’anaviy tizimlardan farq qiladi. Ikkala xalqaro to’lov tizimlarining haqiqiy kartalariga bog’langan to’lov tizimlari va vertual kartalardan foydalanadigantizimlar mavjud. Ro’yxatdan o’tish va foydalanish jarayoni juda oddiy bo’lgani sababli , elektron to’lov tizimlarini xafsiz mahsulot dev hisoblash qiyin hisob raqami va parolni bilish har qanday foydalanuvchi boshqa odamlarning moliyaviy manbalari va shaxsiy malumotlarini o’zgartirishi mumkin. Eng mashxur mahalliy onlayn tizimlar WebMoney, Yandex.Money va Qishi. Yaqinda vkontakte ijtimoiy tarmog’ida yangilik bor edi . Saytda va uyali aloqa xizmatlarida xaridlarni to’lash yoshlar orasida mashxur bo’lishi kutilayotgan VK Pay orqali osonlashdi va dunyoda eng keng tarqalgan PayPal tizimi ammo MDH mamlakatlari uchun uning funksiyalari cheklangan. Qoida tariqasida elektron to’lov tizimlari elektron pullarni qanchalik ko’p miqdorda chiqarsa ularga ehtiyoj shunchlik ortadi , ya’ni elektron to’lovlarni ishlatuvchilar o’zlarining real pullarini elektron valyutani sotib olish uchun ishlatishadi. Elektorn to’lov tizimlari o’z valyutalari bilan amalga oshirilgan barcha operatsiyalar uchun olinadigan komission to’lovlardan daromkad oladi . Banklar har qanday ‘’qon aylanish tizimi’’ bo’lgani kabi elektron to’lov tizimlari ‘’qon aylanish tizimi’’ va elektron tijoratda ham ishlaydi bular ulardan foydalanishning asosiy ammo yagona usuli emas . Onlayn to’lov tizimlari odatiy holga aylandi . Ular, ayniqsa , ish yoki o’yin-kulgi uchun internetda vaqt o’tkazadiganlar orasida mashxurdir.Elektron pul tizimlarini to’g’ri tanlash kelajakda foydalanuvchi uchun juda muxim rol o’ynaydi.Har bir inson o’ziga xos ehtiyojlarini to’liq qondiradigan bunday elektron to’lov tizimiga muhtoj.Agar kerak bo’lsabir vaqtning uzida bir necha EPT-da ro’yxatdan o’tish imkoniyati mavjud.Dnyoning bazi boshqa elektron to’lov tizimlari ta’kidlash mumkin, AlertPay, Google Wallet, Moneybookers, Elios Gold, e-Bullion, ePayService va boshqalar.Ozbekistonda keng tarqalgan to’lov tizimlari OSON ,Paynet, va Clic ilovalaridir. CLIC BU mobil internet bankning tizimi hisoblanib u orqali mobil aloqa hizmatlari , internet-provayderlar komunal xizmatlar uchun to’lovlarni amalga oshirish mumkin.